Научная статья на тему 'ИМПЛИЦИТ ВА ЭКСПЛИЦИТ ПРОХИБИТИВЛИК ЁХУД ПЕРМИССИВЛИКНИНГ ДИАЛОГИК НУТҚДА НАМОЁН БЎЛИШИ (ЯПОН ТИЛИ МИСОЛИДА)'

ИМПЛИЦИТ ВА ЭКСПЛИЦИТ ПРОХИБИТИВЛИК ЁХУД ПЕРМИССИВЛИКНИНГ ДИАЛОГИК НУТҚДА НАМОЁН БЎЛИШИ (ЯПОН ТИЛИ МИСОЛИДА) Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

37
11
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Имплицит / эксплицит / прохибитивлик / пермиссивлик / нутқий акт / таъқиқ / буйруқ / илтимос / грамматик конструкция / билвосита / бевосита / ҳурмат ва оддий шакл оттенкалари / ижозат

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Озода Фарходовна Ачилова

Ушбу мақолада япон тилига оид имплицит ва эксплицит прохибитивлик ѐхуд пермиссивликнинг диалогик нутқда намоѐн бўлишига оид бўлиб, прохибитив ва пермиссив нутқий актлар ва унинг бевосита ѐки билвосита диологик нутқ жараѐнида қўлланилишига оид махсус қоидалар ҳақида фикр юритилган. Шунингдек, талабаларнинг тилни ўрганишга бўлган эҳтиѐжларини шакллантириш учун муҳим саналган буйруқни ифодаловчи грамматик конструкцияларнинг амалда тўғри қўлланилишига урғу берилган. Мақолада япон тилида императив мазмундаги нутқ тушунчаси ҳамда унинг турларига тўхталиб, япон тилида таъқиқ ва ижозат маъноларини ифодаловчи тил воситалари аниқланиб, таҳлил қилинди.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ИМПЛИЦИТ ВА ЭКСПЛИЦИТ ПРОХИБИТИВЛИК ЁХУД ПЕРМИССИВЛИКНИНГ ДИАЛОГИК НУТҚДА НАМОЁН БЎЛИШИ (ЯПОН ТИЛИ МИСОЛИДА)»

Academic Research in Educational Sciences Volume 3 | Issue 6 | 2022

ИМПЛИЦИТ ВА ЭКСПЛИЦИТ ПРОХИБИТИВЛИК ЁХУД ПЕРМИССИВЛИКНИНГ ДИАЛОГИК НУТВДА НАМОЁН БУЛИШИ

(ЯПОН ТИЛИ МИСОЛИДА)

Озода Фарходовна Ачилова

Самарканд давлат чет тиллар институти катта укитувчиси ( PhD)

free_hikari83 @yahoo.co.jp

АННОТАЦИЯ

Ушбу маколада япон тилига оид имплицит ва эксплицит прохибитивлик ёхуд пермиссивликнинг диалогик нуткда намоён булишига оид булиб, прохибитив ва пермиссив нуткий актлар ва унинг бевосита ёки билвосита диологик нутк жараёнида кулланилишига оид махсус коидалар хакида фикр юритилган. Шунингдек, талабаларнинг тилни урганишга булган эхтиёжларини шакллантириш учун мухим саналган буйрукни ифодаловчи грамматик конструкцияларнинг амалда тугри кулланилишига ургу берилган.

Маколада япон тилида императив мазмундаги нутк тушунчаси хамда унинг турларига тухталиб, япон тилида таъкик ва ижозат маъноларини ифодаловчи тил воситалари аникланиб, тахлил килинди.

Калит сузлар:

Имплицит, эксплицит, прохибитивлик, пермиссивлик, нуткий акт, таъкик, буйрук, илтимос, грамматик конструкция, билвосита, бевосита, хурмат ва оддий шакл оттенкалари, ижозат.

КИРИШ

Япон диалогик нуткида харакатга ундовчи коммуникатив максад асосан эксплицит ёки нутк мухитига боглик холда имплицит тарзда хам ифодаланиш холатлари керг учрайди. Бирок эксплицит тарзда ифодаланишда маълум бир чекловлар мавжуд, яъни хар кандай максадни барча шароитда тугридан-тугри баён этишга мулокот ахлоки йул куймайди. Хусусан, ушбу коидага прохибитив нуткий актларнинг вокеланишида кенг амал килинади, чунки унда мулокот максади купинча зохиран ифода этилиши максадга мувофикдир. Прохибитив нуткий актининг бирламчи вазифаси фаолиятни ижро этмасликка ундашдир. Шу боис, ушбу максадга эришиш эхтимоли сузловчининг махоратига боглик булиб, у бевосита хамда билвосита вокеланиши мумкин.

Шуни алохида таъкидлаш керакки, япон тилида

June, 2022

161

императив гаплар мулокот матнида нисбатан кам учрайди. Сузловчи узгани уз манафаати учун харакатга ундаши япон менталитетида хурматсизлик ёки худбинлик хисобланади. Шунингдек, япон халки буйрук гапдан фойдаланиб, маълум бир максадда кимнидир харакатга ундаш ва унга нокулайчилик тугдиргандан кура, ушбу максаддан воз кечиш ёки сузловчининг узи харакат ижросини таъминлашни афзал деб билади. Ушбу холат япон тилида харакатга ундашнинг миллийлигини акс эттиради (Неверов 1977 : 32).

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Япон тилига хос булган буйрук гапнинг хусусиятларидан бири шундаки, буйрук берувчи шахс уни бажарувчи шахсга нисбатан кандай муносабатда эканлигига караб, буйрук хосил килувчи шакллардан мосини танлаган холда мулокотга киришиш талаб этилади. Масалан:

^ой, билагингни курсат, акс холда мени бу ерга ёлгон гапиргани келган деб уйлашади.

Ушбу мисолда сузловчи тингловчига нисбатан кандай муносабатда эканлигини аниклашда жумла таркибидаги , яъни

"курсат" феъли шаклининг узи кифоя килади. Бу шаклда пермиссивлик охангидаги гаплар, одатда, каттанинг кичикка карата баён этадиган нуткида кенг кулланилади. Ёки, аксинча, уларнинг узаро ута якин муносабатда эканлигини идрок этиш мумкин. Шу уринда, ушбу мисолни икки хил маънода талкин килиш мумкин. Биринчидан, ута купол охангда ижро этилган харакатга ундаш интенциясини бирламчи десак, иккинчи томондан, сузловчи ва тингловчи уртасидаги муносабатнинг ута якинлиги боис, билагини курсатишга изн берилгани ёки уни яширишини такиклаганини пермиссив ва прохибитив акт сифатида гапнинг иккиламчи интенцияси деб идрок этиш мумкин.

Япон тилида прохибитив нуткий актларнинг асосини Г Ш^Ш J (такик шакл) ташкил этади. Яъни инкор шаклдаги буйрук гаплар ёки такикни ифодаловчи прохибитив нутклар хам, юкорида таъкидланганидек, сузловчи ва тингловчининг узаро муносабати, мавкеининг баланд пастлиги ва ёш жихатидан катта ёки кичиклиги каби жихатлар хисобга олинган холда диалогик нуткда уз ифодасини топади.

June, 2022

Япон тилига хос булган нуткнинг ушбу коидалари япон халкининг кадимги манбаларида хам уз аксини топган. Жумладан, Эдо даврида яшаб ижод этган машхур япон хайкунависи (хайку-японча шеърий усул) Кобаяши Иссанинг каламига мансуб хайкулардан бирида шундай жумлани учратишимиз мумкин:

r^^^MH^fe—^^fcl-feUoJ Озгин курбака, енгилма ва гайрат кил, мен Исса шу ердаман . ).

Ушбу холатда Кобаяши Исса хайку яратиш коидасига амал килган холда, табиат ёки фаслларга оид сузлардан фойдаланган булиб, бахор фаслини эсга солувчи, озгин ва зарбаларга дош бера олмаётган курбака образи оркали уз такдирини акс эттиради ва шу оркали у узига нисбатан прохибитив охангдаги "MH^fe", яъни "енгилма" дея камтарлик ва уз мавкеини пастрок килиб курсатиш маъносидаги феъл шаклидан фойдаланади ва бунинг воситасида узига далда беради.

Бундан куринадики, "феъл+ fe (-на)" шаклида ясалган прохибитив нутклар мулокот жараёнида нафакат инкор маънодаги буйрукни, балки тингловчини рухлантириш, далда бериш ва юпатиш максадида куллаш имкониятини хам берар экан. Императив шакл асосида ясалган прохибитив нутк оркали билвосита пермиссив нуткка хам ургу берилмокда, яъни "Ж ll^fe " феълининг иккиламчи тагмаъноси "гайрат килишда давом этишинг мумкин, чунки мен сен тарафдаман" деган фикрни англатади.

"Феъл+ fe (-на)" формуласи япон тилида нутк ижрочиси тингловчига нисбатан маълум даражада мавкеи баландлиги аник булган холдагина амалда кулланилади ва бундай жараёнда тингловчи нуткдан кузланган харакатни бажариши шарт булган шахс сифатида иштирок этади.

Аксинча, нутк ижрочисининг тингловчига нисбатан ижтимоий макоми пастрок булган холатда "феъл+ &:(-на)" формуласи уз шаклини йукотади ва у япон тилигагина хос булган , яъни юкори хурмат шакли ёки

унинг буйрук маънони англатувчи куйидаги махсус формулаларига узгаради:

1) ~ t Т è И (-те кудасаи: бажаринг илтимос) ^ пермиссив ва прохибитив маъно;

2) ~ fe И t < ^ è И (-наиде кудасаи: бажарманг илтимос) ^ прохибитив маъно;

3)~feè ot < t è И(-насатте кудасаи: бажаринг илтимос)^пермиссив ва прохибитив маъно;

June, 2022

4)~ ^ £ Ь feИ^ < t £ И(-насаранаиде кудасаи: бажарманг илтимос) ^ прохибитив маъно.

Япон тилида сузловчи ва тингловчи уртасидаги узаро муносабатни нутк охангидан англаш мумкин. Масалан:

Хавфли булганлиги сабабли тегманг.

Ушбу гапдаги tz£ И J жумласининг узидан хам

сузловчи тингловчига нисбатан хурмат билан мурожаат этаётганлигини англаш мумкин. Чунки буйрукнинг шакли сузловчи

ва тингловчи уртасидаги хурматдан далолат бериш учун хизмат килувчи грамматик курилмалардан биридир.

ХУЛОСА

Ушбу жумлалар япон тилига хос булган Г^^^, яъни феълнинг императив шаклини хосил килиш коидаси асосида яратилиши жихатидан бир хилликка эга булса-да, улардан англашиладиган маъноларнинг турфалигини идрок этиш мумкин.

Япон тилига хос булган буйрук майлидаги гапларда кесим вазифасини бажарувчи шаклидаги феълларнинг иштирокисиз нутк мазмунини

англаш жараёни тингловчи учун бирмунча мураккаб кечади.

Аслида сухбатдошни харакатга ундовчи буйрук гаплар негизида нутк ижрочиси туради, чунки у буйрук берувчи ва унинг ижросининг амалга ошиши ёки аксинча, амалга ошмай колишига сабабчи объект сифатида намоён булади. Унинг нутк ифодаси мулокот мухитига боглик холда, оханг ( хушмуомала, купол, ута купол каби) ва грамматик курилмалар асосида юзага чикади. Бу холат нутк интенциясининг кандай якун топишини белгилаб беради.

REFERENCES

1. Сафаров Ш. Прагмалингвистика -Тошкент, 2008.

2. Неверов С.В. «Основы культуры речи современной Японии». -М.,1974.-С.32.

3. Ш ^Ш - 2017.

4. 2018.

5. TM. 2014

6. "^^^"-ёЖШЙ-2012

June, 2022

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.