Научная статья на тему 'Нутқда ифодаланадиган имплицитликнинг мураккаб семантик таркиби'

Нутқда ифодаланадиган имплицитликнинг мураккаб семантик таркиби Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
122
47
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
бадиий матн / тил бирликлари / имплицит / қатағон / бадиий маҳорат / эксплицит / антропоцентрик. / literary text / language units / implicit / repression / artistic skill / explicit / anthropocentric.

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — М. С. Мадаминова

Ушбу мақолада нутқда ифодаланадиган имплицитликнинг мураккаб семантик таркиби турли воситалар орқали ифодаланиши тадқиқ қилинди.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE COMPLEX SEMANTIC STRUCTURE OF IMPLICITY EXPRESSED IN SPEECH

This article examines the complex semantic сомposition of implicit which expressed in the speech through various means.

Текст научной работы на тему «Нутқда ифодаланадиган имплицитликнинг мураккаб семантик таркиби»

НУТВДА ИФОДАЛАНАДИГАН ИМПЛИЦИТЛИКНИНГ МУРАККАБ

СЕМАНТИК ТАРКИБИ

М.С.Мадаминова АнДУ

muhabbat_madaminova@mail. ru

Аннотация: Ушбу мацолада нутцда ифодаланадиган имплицитликнинг мураккаб семантик таркиби турли воситалар орцали ифодаланиши тадциц цилинди.

Калит сузлар: бадиий матн, тил бирликлари, имплицит, цатагон, бадиий майорат, эксплицит, антропоцентрик.

КОМПЛЕКСНАЯ СЕМАНТИЧЕСКАЯ СТРУКТУРА ИМПЛИЦИТИКИ,

ВЫРАЖЕННАЯ В РЕЧИ

М.С.Мадаминова АнГУ

muhabbat_madaminova@mail. ru

Аннотация: В данной статье рассматривается cложный семантический состав имплицитности выраженной в речи различными средствами.

Ключевые слова: литературный текст, языковые единицы, имплицит, репрессия, художественное мастерство, эксплицит, антропоцентрическое.

THE COMPLEX SEMANTIC STRUCTURE OF IMPLICITY EXPRESSED IN

SPEECH

M. S .Madaminova AnSU

muhabbat_madaminova@mail. ru

Annotation: This article examines the complex semantic сомposition of implicit which expressed in the speech through various means.

Key words: literary text, language units, implicit, repression, artistic skill, explicit, anthropocentric.

Узбек тилшунослигида бадиий асарнинг зохдрий ва ботиний маънолари хусусидаги карашлар мумтоз адабиёт доирасида кадимдан мавжуд булса-да,

ПШЛ^^И 118 http://oac.dsmi-qf.uz

замонавий бадиий матнлардаги имплицитлик борасидаги изланишлар эндигина шаклланиб бормокда. Нуткда ифодаланадиган имплицитликнинг мураккаб семантик таркиби, турли воситалар оркали ифодаланиши бугунги кунда купчиликни кизиктириб келаётган ва тилшунослик сохасида урганилиши мухим булган масалалардан хисобланади. Шу билан бирга, яширин ифодаланадиган имплицит маънолар ёзувчининг бадиий махорати, тил бойликларини кай даражада узлаштирганлиги ва тил бирликларининг услубий имкониятларидан мохирона фойдалана олиш кобилиятига хам узвий богликдир. Бу эса уз навбатида бадиий матнлар имплицитни ифодалаш воситаларини аниклаш учун кенг майдон була олади, деган хулосага олиб келади. Ёзувчининг уз асари оркали нечогли имплицит ахборот такдим этиш максади, ифодаланган мазмунининг яширин баёнини англаш адресатнинг фикрлаш кобилияти хамда олам хакидаги тасаввурлари даражасига богликдир.

Таъкидлаш лозимки, бадиий матннинг узига хос хусусиятлари унинг яширин маъноларини урганишда самара бериши табиий холдир. Уларни идрок этиш ва тушуниш учун лисоний кобилият билан бирга онгдаги умумий билимлар захираси хам харакатга келади. Масалан, тадкикотчи М.Хдкимов импликация тушунчасини ифодалаш учун "умумяширин" атамасини куллайди ва яширин маъноларнинг барчасини камраб олишини, лекин узбек тилида бу борада умуман тадкикодлар олиб борилмаган булса-да, мумтоз адабиётга оид назарий манбалар бу йуналишга оид фактик материалларга нихоятда бой эканлигини таъкидлайди [6].

Н.А.Панина эса импликация масаласига биринчилардан булиб эътибор каратади. У бу масала куйидагича бахо беради: «имплицитлик гапнинг маъносини билвосита англаш ва ундан кушимча ахборотларни олиш имкониятидан иборат». И.В.Арнольд импликацияда «микроконтекстда пайдо булган ва тил бирликлари билан бевосита курсатилмаган кушимча маъно»лар юзага чикишини эътироф этади.

Е.В.Ермакова синтактик семантика доирасида дастлаб имплицитликнинг асосий характерли хусусиятлари (Г.Г.Почепцов, И.П.Сусов, Л.В.Лисоченко, Ю.С.Мартемьянов, Н.Д.Арутюнова, В.В.Богданов) томонидан тадкик килинган булса, улар бевосита бадиий матндаги имплицитлик масаласини нисбатан камрок урганилганлигини таъкидлайдилар (Долинин 1983, Богдасарян 1983, Никитин 1988, Ситдикова 1985, Молчанова 1988, Безугла 2007, Ермакова 2007, 2008, 2009, Bertuccelli-Papi 2000) [1].

Имплицитлик тушунчаси «тил воситаларида бевосита ифода топмаган, тингловчи томонидан нуткий тузилманинг вокеланиш шароитлари ва эксплицит ифодаланган маъно хамкорлигидан келиб чикиб фахмланадиган элемент» [3] сифатида кейинги йилларда узбек насрида пайдо булган куплаб

рамзий-мажозий баён асосидаги насрий асарларни тахлил килишда кул келади. Масалан, Назар Эшонкулнинг "Маймун етаклаган одам" хикояси, Тогай Муроднинг "Отамдан колган далалар", Мурод Мухаммаддустнинг "Лолазор", Хуршид Дустмухаммаднинг "Бозор" романлари ва бошка куплаб асарларни курсатиш мумкин.

Антропоцентрик тамойилга кура бадиий матнда нуткий вазият полифоник мохият касб этади: «муаллиф-бадиий асарнинг яратувчиси; харакатланувчи шахс; укувчи-бадиий асарнинг кайта "яратувчиси"»[4]. Ана шу нуктаи назардан ёндашилганда, оддий дискурсив матнда адресант-адресат мулокоти амалга ошса, бадиий матннинг маъно-мазмуни икки томонлама мураккаблашади. «Харакатланувчи шахс»лар, яъни персонажларнинг узаро дискурсив мулокоти жараёнидаги базисда муаллифнинг субъектив муносабати хам англашилади.

Масалан, -Менга цара, Курбоной.

Курбоной хола цаддини ростлади. Комиссар сут бидонини цор устига цуйиб, алланечук цунишиб турар, зауил юзи уйчан эди.

- Ростингни айт! - деди кинояли илжайиб. - Жойнамоз устида уар куни царгасанг керак мени? Ота-онангучун, узингучун... Фацат тугрисини айт!

- Узимга нима ципти? - деди Курбоной хола дили огриб.

- Хэх! - Комиссар калтакесакдек чирциллаб кулди. - Узинг булмаса ота-онанг учун...

- Мен уеч кимни царзамийман, - деди Курбоной хола ишонч билан. -Куръонда битилган: Аллоу уар нарсани кургувчидир. Тангрим уаммасини куриб турибди.

Комиссар бирпас гезариб турди-да, бидон бандидан кутарди. Индамай нари кетди [5, Б.74].

Ушбу парчада матннинг имплицит маъноси аллюзия воситасида юзага чикади. Аллюзия (лот. allusio - ишора, хазил) - барчага таниш деб хисобланган реал сиёсий, маиший, тарихий ёки адабий фактга ишора килишга асосланган стилистик усулдир. Мохиятан, Шарк мумтоз шеъриятида кенг кулланган талмех санъатига якин келади. Фаркли жихати шундаки, талмех купрок машхур тарихий ва бадиий фактларга ишора килинса, аллюзияда ижодкор уз замонасидаги сиёсий, маиший ёки бадиий фактларга ишора килиши хам мумкин. Яъни аллюзияда ишора объектининг доираси кенгрок [4, Б.28].

Курбоной хола томонидан айтилган «Тангрим хаммасини куриб турибди» жумласида «Худо жазоингни узи беради» прессуппозицияси ифодаланган булса, асар охирида булиб утган шу киска дискурсив мулокот «собик Иттифок давридаги мустамлака йиллари силсилалари, маънавий-рухий босимлар, катагон дахшатлари, мавжуд ижтимоий мухит таъсирида тарбияланган авлодлар фожиаси каби миллатнинг огрикли нукталари персонажлар хаётидаги

кесишган нукталар - Комиссарнинг Курбонойлар оиласига синфий душман сифатида караши, ота-онасининг котили экани, унинг ёш етим колиб, хаётда куп кийинчиликларга дучор булишига сабабчи эканлиги, ва ижтимоий типик шахс сифатида куп одамлар хаётига зомин булган Комиссарнинг умри нихоясида хор булганлигига Курбоной уз кузи билан гувох булаётганлиги каби экспрессив жараёнлар кабарик холда асар кахрамонлари нутки оркали ёзувчи призмасидан утказилади ва адресатга такдим килинади. Кизик жихати шундаки, мана шу имплицит маънолар муаллиф нутки оркали эмас, асар матни ва персонажлар нуткидаги эксплицит мазмунга сингдирилган холда юзага чикади.

Кискача хулоса килиб айтиш мумкинки, ижодкор бадиий матнда уз нуктаи назаридан келиб чиккан холда, атроф-мухит тугрисидаги тасаввурлари ва уйларини асарида баён килинаётган вокеликка сингдириб ифодалайди. Шунинг учун хам бадиий матнни адресат (укувчи) борликнинг реал инъикоси тарзида кабул килади ва таъсирланади.

Фойдаланилган адабиётлар

1. Ермакова Е.В. Имплицитность в художественном тексте (на материале русскоязычной и англоязычной прозы психологического и фантастического реализма): Автореф. дисс. ... док.фил.наук. -Саратов, 2010.

2. Шамахмудова А. Замонавий тилшуносликда билвоситалик ва имплицитлик тушунчалари // Хорижий филология.-Тошкент, -№1, 2017.

3. Юсупов О. Бадиий матннинг лингвокогнитив хусусиятлари // ТДПУ Илмий ахборотлари. Илмий-назарий журнал.-Тошкент, -№2(11), 2017.

4. Куронов Д., Мамажонов З., Шералиева М. Адабиётшунослик лугати // ф.ф.д., проф. Д.Куроновнинг умумий тахрири остида. -Тошкент: Akademnashr, 2010.

5. Хошимов У. Тушда кечган умрлар.-Тошкент: Янги аср авлоди, 2018.

6. Хдкимов М. Узбек прагмалингвистикаси асослари. - Тошкент: Akademnashr, 2013.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.