Научная статья на тему 'Мақомлар воситасида талаба-ёшларнинг мусиқий тафаккури ва идрокини шакллантириш'

Мақомлар воситасида талаба-ёшларнинг мусиқий тафаккури ва идрокини шакллантириш Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
153
29
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Oriental Art and Culture
Область наук
Ключевые слова
мусиқий тафаккур / идрок / бадиий ҳодиса / маънавий мерос / musical thinking / perception / artistic phenomenon / spiritual heritage.

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Аҳмад Баҳриев

Мақомлар мусиқаси асрлар давомида инсонлар қалби ва онгига таъсир кўрсатиб, уларда ижобий-ҳиссий ассоциацияларни уйғотган, ботиний қуввати орқали эзгуликка чорлаб келган. Мақолада мақомлар мусиқаси орқали ёшларда мусиқий тафаккурни шакллантириш борасида таҳлилий материаллар акс эттирилган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

FORMATION OF MUSICAL THINKING AND PERCEPTION OF STUDENTS THROUGH MAQOMS

The music of maqoms has influenced the hearts and minds of people for centuries, evoking positive-emotional associations in them, calling them to goodness through their inner strength. The article presents analytical materials on the formation of musical thinking in young people through maqom music.

Текст научной работы на тему «Мақомлар воситасида талаба-ёшларнинг мусиқий тафаккури ва идрокини шакллантириш»

"Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal - (SI) II/2020 ISSN 2181-063X

МАКОМЛАР ВОСИТАСИДА ТАЛАБА-ЁШЛАРНИНГ МУСЩИЙ ТАФАККУРИ ВА ИДРОКИНИ ШАКЛЛАНТИРИШ

А^мад Бахриев Узбекистон давлат консерваторияси

Аннотация: Макомлар мусикаси асрлар давомида инсонлар калби ва онгига таъсир курсатиб, уларда ижобий-хиссий ассоциацияларни уйготган, ботиний куввати оркали эзгуликка чорлаб келган. Маколада макомлар мусикаси оркали ёшларда мусикий тафаккурни шакллантириш борасида тахлилий материаллар акс эттирилган.

Калит сузлар: мусикий тафаккур, идрок, бадиий ходиса, маънавий мерос.

FORMATION OF MUSICAL THINKING AND PERCEPTION OF STUDENTS THROUGH MAQOMS

Axmad Bakhriev State Conservatory of Uzbekistan

Abstract: The music of maqoms has influenced the hearts and minds of people for centuries, evoking positive-emotional associations in them, calling them to goodness through their inner strength. The article presents analytical materials on the formation of musical thinking in young people through maqom music.

Keywords: musical thinking, perception, artistic phenomenon, spiritual heritage.

Бугунги кунда ёш авлод тарбиясига хар качонгидан хам катта эътибор каратилмокда. Айникса, ёшларга насофат тарбияси бериш оркали уларни баркамол авлод вакиллари этиб тарбиялаш вазифаси мухим ахамият касб этаётир. Бу борада миллий кадриятларимизга кенг мурожаат этиш, аждодларимиздан етиб келган бебахо маданий мерос, макомлар асосида тарбиявий жараённи такомиллаштириш устувор хусусиятга эга.

Макомлар миллий мерос намунаси сифатида узок асрлардан бери халкимиз калби ва онгига ижобий таъсир этиб, ёшларни юксак маънавиятли этиб тарбиялашда хизмат килиб келмокда. Хрзирги шароитда ёшларнинг тезкор замон талабларига адаптациялашуви, жамиятда муносиб урин эгаллаши учун уларда интеллектуал тафаккурни тарбиялаш мухимдир.

Макомлар мусикасини тулаконли англаб етиш чукур интеллектуал тафаккур ва идрок жараёнлари оркали амалга оширилади. Сезги органлари

оркали кабул килинган ва кайта ишланган ахборот (мусикий материал) натижасида онгда бадиий образлар шаклланади. Бу образларнинг шаклланиши жараёни мусикий идрок ёки мусикий перцепция деб айтилади.

Мусикий идрок - сезги органларига таъсир этувчи бадиий ходиса, мусикий охангларнинг олий асаб фаолиятида бевосита акс этиши жараёнидир. Ташки оламни онгда акс эттириш нафакат идрок этилаётган вокеа ёки ходисага, балки кишининг психологик хусусиятларига, унинг хаётий тажрибасига, темпераменти типига, ушбу сониядаги холатига богликдир.

Макомлар мусикасини тинглаб идрок этишда эмоционаллик билан мусикий тафаккур синтези, яъни, абстрактлик ва конкретлик, мантикийлик ва интуиция, ижодий тасаввур ва фаоллик талаб этилади.

Ёшларнинг маком мусикасини тинглаши уларнинг узига таниш булган мусикий-эшитиш тасаввурлари билан, бадиий билим, куникма ва малакаларни янги шароитларда, мусикий фаолиятнинг турли куринишларида куллай олиши билан богликдир.

Мусикашунос И.Ражабов таъкидлаганидек, - "Макомларнинг киши рухиятига ижобий таъсир этиш хусусиятини ал-Форобий, Ибн Сино, Сафиуддин Абдулмуъмин, аш-Шерозий, Жомий ва кейинги даврларда яшаган мусика олимлари кайта - кайта уктириб утганлар. Масалан, (ун икки макомдаги) Ушшок, Буслик, Наво макомлари ва Мохур, Нихованд шуъбалари шахсга шижоат ва жасорат багишлайди. Бузрук, Зирафканд, Раховий, Зангула макомлари, Гавашт ва Шахноз овозлари, Х,исор, Хумоюн, Мубаркаъ, Ракб, Сабо, Бастаи Нигор, Наврузи араб, Руйи Ирок шуъбалари гамгинлик, рухий хоргинлик, аламни ифода этади. Макомлардан Хижоз, Хусайний, овозлардан Мойа, Салмак, шуъбалардан Нухуфт, Наврузи Баётий, Дугох, Уззол, Авж, Жавзий, Найрез кабилар эшитувчида хам кувонч, хам кайгу кайфиятини кузгатади"

Макомларни ижро этиш малакаларининг шаклланиши асардаги бадиий мусикий образ мазмунини очишга йуналтирилган вазифаларга каратилиши максадга мувофик. Бунда тинглаш ва ижро малакаларни эгаллаш - макомларни бадиий ижро этишга эришиш воситаси булиб колади.

Мусика амалиёти курсатишича, мумтоз мусика асарларининг бадиий гоявий мазмунини англаш - тингловчининг ушбу асарда ниманидир тасаввур килиши, кашф этиши унинг ички оламида, кечинмаларида акс этиши оркали намоён булади.

Мумтоз мусика, макомлар халкимизнинг даврлар чигиригидан утган маънавий меросидир. Уни урганиш, тушунган холда идрок этиш тафаккурни, хотирани, диккатни фаоллаштиради, хиссий билиш - сезги ва идрок кенглиги эса ёшларнинг рухий саломатлигини мустахкамлайди.

Ёшларнинг маком мусикасини тинглаши уларнинг узига таниш булган мусикий - эшитиш тасаввурлари билан билим, куникма ва малакаларни янги шароитларда, мусикий фаолиятнинг турли куринишларида куллай олиши билан богликдир. Талабаларнинг маком мусикаси билан кенг танишуви шу билан кадрлики, улар узлари учун мусика оламида янги булган бадиий мантикий маълумотларга эга булишади.

Макомларни ижро этиш малакаларининг шаклланиши ундаги бадиий мусикий образ мазмунини очишга йуналтирилган вазифаларга каратилиши максадга мувофик. Бунда тинглаш ва ижро малакаларини эгаллаш -макомларни бадиий ижро этишга эришиш воситаси булиб колади.

Мусика амалиёти курсатишича, мумтоз мусика асарларининг бадиий гоявий мазмуни ичига кириб бориш факатгина тингловчи (талаба)нинг ушбу асарда ниманидир куриши, кашф этиши ва бу унинг ички оламида, кечинмаларида акс этиши оркали намоён булади. Бу борада макомлар кенг имкониятларга эгадир.

Хрзирги кунда булажак мусика укитувчилари укув машгулотларида турли жанрлардаги мусикаларни тинглаб, тахлил килишади. Уларнинг айрим холларда мумтоз мусика намуналарини талаб даражасида билмаслиги, уни тинглашга эхтиёжи талаб даражасида намоён булмаслиги соха мутахассисларини хавотирга солади. Зеро, мумтоз мусика, макомлар халкимизнинг, колаверса инсониятнинг даврлар чигиригидан утган маънавий меросидир. Уни урганиш, тушунган холда идрок этиш тафаккурни, хотирани, диккатни фаоллаштиради, хиссий билиш - сезги ва идрок эса ёшларнинг рухий саломатлигини янада мустахкамлайди.

Таъкидлаш зарурки, мумтоз мусика, макомлар ёшларнинг нафакат аклий кобилиятларига, балки яхлит равишда олий асаб фаолияти, бош миянинг ривожланишига ижобий таъсир курсатади. Профессионал мусикачилар ва болалигидан мумтоз мусикани севиб тингловчи шинавандалар тадкик этилганда, уларда хотира ва тилларни урганишга кучли кобилият ривожланиши аникланган.

Мусика компенсаторлик хусусиятига эга. Айникса, мумтоз мусикада бу хусусиятлар кучли намоён булади. Психологлар фикрига кура, инсон уни ураб турган мухитда уз эхтиёжларини кондира олмаса, бунга фантазия оркали эришишга харакат килади. "Фрейд таъбирича, ижодкорнинг асари томошабин ва тингловчиларни енгил наркоз холатига туширади, натижада кундалик хаётий муаммоларни маълум вакт оркага суради хамда орзу-умид учун куч пайдо килади. Бадиий асардан маънавий озик олган, рухланган томошабинлар эса ижодкорни уз мехри, хурмати билан такдирлайдилар".

Узининг компенсаторлик хусусиятлари натижасида Holliwood (Голливуд, А^Ш) ва Bolliwood (Болливуд, Х,индистон) фильмлари шон-шухратга сазовор булди. Санъатнинг компенсаторлик хусусияти натижасида уни нозик идрок этувчи инсон утган замонлардаги буюк тарихий вокеалар иштирокчисига айланиши, композиторлар мусикий охангларда, рассомлар уз асарларида, буюк ёзувчилар уз романларида акс эттирган вокеа-ходисалар билан боглик кечинмаларни узида акс эттириши, мазкур вокеликлар иштирокчисига айланиши мумкин. Шунга биноан, макомлар мусикасини тинглаш жараёнида шахсдаги ортикча рухий таранглик - стресс холати, салбий энергия таркалиши ва киши рухан енгил тортиши, пировардида кутаринки кайфиятга эга булиши мумкин.

Макомларни тинглаб, биз уларнинг куйини, ритмини, тембрини, оханг йуналишини алохида тарзда идрок этмаймиз, балки, мусикий образда мусикий ифоданинг алохида воситаларини умумлаштирамиз. Макомлар мусикасини тинглаб, уларни маълум категорияларга ажратамиз ва агар маълум тингловчилик таржибасига эга булсак, дастлабки тактларидан бошлаб унинг Хоразм макомларига, Шашмакомга ёки Фаргона-Тошкент маком йулларига тегишли оханглар эканлигини дархол билиб оламиз.

Жиддий мумтоз мусика саналмиш макомларни тинглаб идрок этиш учун ривожланган мусикий кобилиятлар - мусикий эшитиш, хотира, тафаккур ва тасаввур булиши зарур. Уларнинг барчаси ягона таълимий максадга йуналтирилган мусика машгулотларида, хорда куйлаш, ритмика, мусика асарларини тинглаш, тингланган асарлардаги айрим мавзуларни куйлаш, бастакорлар хаёти ва ижодий мероси хамда ижодидаги асосий йуналишларни урганиш оркали амалга оширилади.

Мусикий идрокни ривожлантириш учун яхлит мусика асаридан унинг алохида элементларини - куйни, оханг йуналишини, ижро суръатини, ритмни ва бошкаларни ажратиб урганиш, шунингдек, мусикий оханглар оркали борликни акс эттиришнинг асосий ижодий тамойилларини, у ёки бу воситалар оркали намоён булган ассоциацияларни кура олиш талаб этилади.

Маком мусикасини англаш унинг эмоционал кучини янада теранрок хис этишга, тингловчи (талаба) маънавий дунёсининг янада кенгайишига, хиссиётларининг, фикрлаши ва кечинмаларининг янада бойишига олиб келади.

Мумтоз мусикани тинглашда эмоционаллик ва онглилик тамойилининг кулланиши натижасида талаба-ёшларда идрок этилганларни бахолаш кобилияти, кизикиш ва мусикий дид шаклланади. Мусика машгулотлари жараёнида талабалар маком асарлари билан танишадилар, асарнинг умумий ижро характерини, кайфиятини хис киладилар, мусика нуткини унинг турли элементлари оркали яхлитликда тахлил этадилар.

Мусикани идрок этиш мусикий таълим хамда тарбиянинг мухим вазифаси булиб барча мусикий фаолиятлар жараёнида давом этади. Дарсда мусикани идрок этиш алохида фаолият эмас, у "тинглаш" ва "тинглаш-идрок этиш" тарзида намоён булади.

Талабалар укув машгулотларида узлари ижро этганларидан анча мураккаб маком шуъбалари билан танишадилар. Бирок, бундай асарларни тинглаш жараёни факатгина асар билан танишиш даражасида колиб кетмаслиги лозим, талабаларда мусика асарларини тулаконли идрок этиш куникма ва малакаларини шакллантириш, уларда кизикиш ва мусикий дидни мунтазам ривожлантириб бориш талаб этилади.

Юксак бадиий савиядаги асарлар билан ишлаш ва уларни узлаштиришга йуналтирилган фаол мусикий фаолиятни амалга ошириш талабаларда мусикий дидни шакллантиришнинг асоси булиб хисобланади. Маком мусикасини тинглашни тугри ташкил этиш, мусикий идрокни фаоллаштиришнинг турли усуллари (асарлардан парчаларни тахлил килиш, уларни турли чолгуларда ижро этиш, тингланадиган маком асарлари мавзуларини вокаллаштириш) -талабаларнинг маком мусикасига булган кизикишларини оширади, уларнинг мусикий эхтиёжларини тугри шакллантиришга хизмат килади.

Мусикий тафаккур яхлит тарзда шахс шаклланганлигининг мухим курсаткичи саналади ва уни маълум максадга йуналтирган холда такомиллаштирилса, маънавий баркамолликка эришиш хамда ижодий кобилиятларни ривожлантириш учун кенг имкониятлар очилади. Хрзирги кунда мусикий тафаккурга инсоннинг бадиий фаолиятларини акс эттирувчи продуктив ижодий тафаккур сифатида бахо берилади.

Уз таъсир имкониятлари жихатидан турлича булса-да, - "Санъат -китобхон, томошабин, тингловчида, хиссиёт ва фикрлар тартибини шакллантиради. Шу боис, уларнинг хар бири узига хос тарбиявий таъсирга эга булиб, ижтимоий онгнинг бошка шакллари уларнинг урнини боса олмайди. Бирок, уларнинг тарбиявий таъсири хусусий характерга эга: ахлок - хулк-атвор меъёрларини шакллантиради, сиёсат - сиёсий карашларни, фалсафа -дунёкарашни, фан инсондан мутахассис тайёрлайди; санъат эса инсоннинг акли ва калбига яхлит таъсир этади. Санъат яхлит шахсни шакллантиради".

Тарихига назар ташлаганда, мусикий тафаккур тушунчаси дастлаб академик Б.В.Асафьевнинг "интонацион назария"сида кулланилганлигини куриш мумкин. Шундан сунг мусикий тафаккурнинг ижтимоий феномен сифатидаги конуниятлари хакида мусика социологи А.Н.Сохор фикр билдириб, мусикий тафаккур мусикий фаолият жараёнида ривожланишини таъкидлади. Тадкикотчи М.Г.Арановский эса мусикий тафаккурни "коммуникатив фаолиятнинг куриниши" сифатида бахолади. Бунда у мусика асарини

тингловчига йуналтирилган коммуникант, яъни товуш сифатидаги ахборот тарзида таъкидлайди. Мусикашунос В.В.Медушевский хулосаларига кура, мусикий тафаккур - бу инсоннинг маънавий дунёси шаклланиши, унинг хиссиётлари тарбияланишидир.

Таъкидлаш зарурки, "...мусикий тафаккур куламини мусика асарини идрок этиш шароитлари: унинг жойи (укув машгулотида, уйда, ишда, истирохат богида, ошхона-кафеда, концерт залида), вакти (иш жараёнида, дам олишда, маданий-ижтимоий тадбирлар ёки бу учун ажратилган алохида вактда), мулокот мухити (ёлгиз, дустлар даврасида, таниш ва нотанишлар даврасида) хамда мулокот шакли (бевосита ёки билвосита) хам белгилаши мумкин". Тингловчи онгида пайдо буладиган бадиий образлар адекватлик, ухшашлик, айнанлик тамойили асосида бирлашиб, ассоциатив богланишларни хосил килади. Ушбу ассоциатив богланишларда мумтоз санъат асарининг яхлит мазмуни акс этади.

Мухтасар килиб айтганда, мусикий тафаккур - борликни бадиий акс эттиришнинг узига хос куриниши, яъни, борликни ягона максадга йуналтирилган, билвосита ва умумлаштирилган холда билиш, ижодий яратувчанлик, махсус узига хос мусикий товуш образлари (оханглар)ни чукур англаш, идрок этиш ва узатиш фаолиятидир.

Мусикий тафаккур ижодий фаолиятда намоён булади. Олий мусика таълимида тахсил олаётган талабаларнинг макомлар мусикасини урганиши ва тулаконли идрок этишга эришиши натижасида уларда мусикий тафаккур хамда идрок хусусиятлари тулаконли шаклланиб, пировард натижада у оркали баркамол шахсни тарбиялаш имкониятлари янада кенгаяди.

Фойдаланилган адабиётлар

[1] В.И.Петрушин, Музыкальная психология, Москва, ВЛАДОС, 1997

[2] И.Ражабов, Макомлар масаласига доир, Тошкент, Уздавбададабнашр,

1963

[3] С.П.Иванов, Психология художественного действия субъекта, Воронеж: «МОДЭК», 2003

[4] К.В.Тарасова, Онтогенез музыкальных способностей, Москва, Педагогика, 1988

[5] Л.М.Кадцын, Музыкальное искусство и творчество слушателя, Москва, Высшая школа, 1990

References

[1] В.И.Петрушин, Музыкальная психология, Москва, ВЛАДОС, 1997

[2] И.Ражабов, Макомлар масаласига доир, Тошкент, Уздавбададабнашр,

1963

[3] С.П.Иванов, Психология художественного действия субъекта, Воронеж: «МОДЭК», 2003

[4] К.В.Тарасова, Онтогенез музыкальных способностей, Москва, Педагогика, 1988

[5] Л.М.Кадцын, Музыкальное искусство и творчество слушателя, Москва, Высшая школа, 1990

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.