Научная статья на тему 'Интерактив электрон дарсликларда қоидаларни ифодалаш тамойиллари'

Интерактив электрон дарсликларда қоидаларни ифодалаш тамойиллари Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
134
36
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ахборот технологиялари / компьютер / анъанавий дарсликлар / категориал қоидалар / функционал қоидалар / information technologies / computer / traditional textbooks / categorical and functional grammar rules

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Муҳитдинова Н. А.

Ахборот технологиялари соҳасидаги замонавий кашфиётлар ҳозирги куннинг турли соҳаларига ўз таъсирини кўрсатмоқда. Ушбу мавзунинг долзарблиги ҳозирги даврда ахборот (компьютер) технологияларининг интенсив ривожланишида, анъанавий дарсликларга таққослаган ҳолда янги авлод дарсликларининг ишлаб чиқилишида компьютер технологиялари яратадиган имкониятларни ўрганиш зарурлиги билан тавсифланади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

PRINCIPLES OF RULES REFLECTION IN THE INTERACTIVE TEXTBOOKS

Modern inventions in the sphere of information technologies influences to different types of activity of our life. The relevance of this theme is studying the possibilities of computer technologies by comparing traditional textbooks to new types of textbooks of new generation which are displayed on computer monitor.

Текст научной работы на тему «Интерактив электрон дарсликларда қоидаларни ифодалаш тамойиллари»

Мухитдинова Н.А.,

Узбекистон давлат жахрн тиллари университети укитувчиси, филология фанлари номзоди

ИНТЕРАКТИВ ЭЛЕКТРОН ДАРСЛИКЛАРДА КОИДАЛАРНИ ИФОДАЛАШ ТАМОЙИЛЛАРИ

МУХИТДИНОВА Н.А. ИНТЕРАКТИВ ЭЛЕКТРОН ДАРСЛИКЛАРДА КОИДАЛАРНИ ИФОДАЛАШ ТАМОЙИЛЛАРИ

Ахборот технологиялари сох,асидаги замонавий кашфиётлар х,озирги куннинг турли сох,аларига уз таъсирини курсатмокда. Ушбу мавзунинг долзарблиги х,озирги даврда ахборот (компьютер) технологияларининг интенсив ривожланишида, анъанавий дарсликларга так,к,ослаган х,олда янги авлод дарсликларининг ишлаб чикилишида компьютер технологиялари яратадиган имко-ниятларни урганиш зарурлиги билан тавсифланади.

Таянч суз ва тушунчалар: ахборот технологиялари, компьютер, анъанавий дарсликлар, кате-гориал коидалар, функционал коидалар.

МУХИТДИНОВА Н.А. ПРИНЦИПЫ ОТРАЖЕНИЯ ПРАВИЛ В ИНТЕРАКТИВНЫХ ЭЛЕКТРОННЫХ УЧЕБНИКАХ

Современные инновации в сфере информационных технологий влияют на разные виды деятельности нашей современной жизни. В период интенсивного развития информационных, в особенности компьютерных, технологий актуальным является вопрос отражения в учебниках нового поколения (по сравнению с прежними учебниками) изучения возможностей, содавае-мых компьютерными технологиями.

Ключевые слова и понятия: информационные технологии, компьютер, традиционные учебники, категориальные и функциональные правила.

MUKHITDINOVA N.A. PRINCIPLES OF RULES REFLECTION IN THE INTERACTIVE TEXTBOOKS

Modern inventions in the sphere of information technologies influences to different types of activity of our life. The relevance of this theme is studying the possibilities of computer technologies by comparing traditional textbooks to new types of textbooks of new generation which are displayed on computer monitor.

Keywords: information technologies, computer, traditional textbooks, categorical and functional grammar rules.

Узбекистон Республикаси Президенты Ислом Каримов таъкидлаганларидек, « ... хозирги вацтда дунёвий илм-фан ва технологияларни чуцур узлаштирмасак, фацат тарихи-миз, олис аждодларимизнинг кашфиётлари билан мацтаниб, уларга махлиё булиб яшайдиган булсак, ана шу ноёб меросни асраб-авайлаб, янада бойитиб, унга уз хиссамизни цушмасак, замон билан хамцадам булиб юрмасак, бизнинг жахон майдо-нида муносиб урин эгаллашимиз цийин булади»1.

1 Каримов И.А. Юксак маънавият - енгилмас куч. - Т.: «Маънавият», 2008. -95-б.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2014, 8

Бугунги кунда хаётнинг бирор сохасини ахборот технологияларисиз тасаввур этиб булмайди. Жумладан, ахборот технологияла-ри таълим-тарбия жараёнининг хам ажралмас бир кисмига айланиб бормокда1.

Ахборот технологиялари деганда, ахборот етказишнинг турли воситалари - ёзув, ^оз, босма ёзув, радио, овоз ёзиш курилмалари, компьютерлар назарда тутилади2. Ахборот технологиялари сохасидаги замонавий каш-фиётлар хозирги куннинг турли сохаларига уз таъсирини курсатмокда. Ушбу мавзунинг дол-зарблиги хозирги даврда ахборот (компьютер) технологияларининг интенсив ривожланиши-нинг, замонавий тил куллаш амалиётидаги ахамиятининг ошиб бориши, янги авлод дарс-ликларининг ишлаб чикилишида (анъанавий дарсликларга таккослаган холда) компьютер технологиялари яратган имкониятларни урганиш зарурлиги билан тавсифланади.

Анъанавий дарсликларда барча коидалар категориал ва функционал турларга булинган. Грамматикага оид дарсликлар кайси коида турининг куп учрашига караб фаркланган. Компьютер монитори учун дарслик х,ажми ахамиятсиз булганлиги туфайли, зарур булган коидани талабанинг эхтиёжига (алгоритмнинг талабига - алгоритмни танлаш муаллиф их-тиёрида) кура намойиш этиш имкониятлари мавжуд. Бу эса интерактив электрон дарслик матни учун анча кулайликлар яратиб беради. Айникса, компьютер мониторида матннинг кичик х,ажмда намойиш этилиши дарслик-да ургатилаётган коидаларни конкретлашти-риб, муайян вазифага боFлайди ва уларнинг узлаштирилишини тезлаштиради. Умуман ол-ганда, интерактив электрон дарслик имкониятлари ёзувга асосланган тил куллаш амалиёти-да юзага келган грамматик нормативларнинг жанрларга булиниш заруриятини бир грамматик норматив чегарасида хал этиш имкония-тига эга.

Анъанавий дарслик матнида дидактик матннинг хажми чекланганлиги туфайли, коидалар кисми машклар кисмидан ажратилган холда мавжуд эди. У ёки бу машк хар бир вазифаси-

1 Назаров К. Маънавият: асосий тушунчалар изохли луFати. - Т.: «Адабиёт ва санъат», 2009. -7б0-б.

2 Маслова В.А. Современные направления в лингвистике. - М.: «Академия», 2008. -С. 272.

нинг бажарилиши жараёнида талаба вазифа-ни тугри бажарганлигини аниклаш максадида коидага (ёки укитувчига, вазифанинг калит жавобига) хар сафар мурожаат килиши зарур эди. Коидалар мумкин кадар умумлашган холда тузиларди (шунинг учун хам замонавий дарсликларнинг охирида вазифаларга «калит-лар» келтирила бошланганди).

Компьютер монитори учун яратилган дидактик матнда коидаларнинг намойиш этилиши куйидаги шартлар асосида амалга ошади:

1. Дарсликнинг назарий кисмини ёритишга каратилган коидалар (категориал коидалар) анъанавий тарзда матнда уз ифодасини топа-ди, масалан:

«title={Exercise 18. a) Отларда караткич ке-лишигининг тузилиши ва кулланилиши билан танишинг. | Exercise 18. a) | Learn the structure

and function of the possessive case in English.

##

{Караткич келишигининг мазмуни | Значение притяжательного падежа}

{Караткич келишигидаги от бошка отга нисбатан аникловчи вазифасини утайди ва whose? кимнинг? деган саволга жавоб булиб, предметнинг кимники эканлигини аниклайди. Караткич келишиги, асосан, жонли предмет-ларни ифодалайдиган отларга куйилади.}

Мазкур мисолдаги «##» белгиcидан сунг турган коида матни категориал коида булиб, караткич келишиги тушунчасини талкин килишга каратилгандир. Бу коида универсал табиатга эга булиб, дидактик матннинг турли шароитларига мос келган узгармас холда иш-латилиши мумкин. Бошка суз билан айтган-да, мазкур коида бир неча вазиятларга шарх бериш кучига эга. Коида ичида келтирил-ган асос атамаларни хам (заруриятга караб) коидаси билан келтириш мумкин (масалан, «аникловчи» атамасини). Бу холда зарурият пайдо булганда, талаба шу атамага курсорни олиб бориб, сичконча тугмачасини босса, ата-манинг категориал коида матни пайдо булади. Шундай килиб, категориал коидаларнинг бу тури универсал булганлиги учун (бошка ва-зиятларда хам ишлатилиш имкониятига эга), категориал коидалар банкини ташкил этиш максадида аввалдан тузилиши мумкин. Улар ракамлаб чикилса, дидактик матнга киритили-ши енгиллашади.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2014, 8

OyH^uoHan Kouflanap x,aM aHtaHaBiuM gapc-niiK MaTHuga KaTeropiian KouflanapfleK yHiiBep-can Ta6uaTra эгa (flapcnuiKfla y^patffluraH 6ap^a Ba3iimT.napra moc KenraH xpnga flpaTi/maflu), my-HUHr y^yH ynap x,aM KaTeropiian Kouflanap 6ii-naH 6upra^UKfla KenTupunap э,qм. yHiiBepcan Ta6iaTra эгa 6ynraHnMniHU UHo6aTra onii6, kom-nbWTep MoHiTopira MynxannaHraH flapcnuiKfla x,aM 6y Typgari KouflanapHUHr 6aHKi Ty3urnu6, AapcnuKHumr 3apyp 6ynraH xoMiga umnaTMnu-

mii MyMKiH. MacanaH:

##

2. I want to be an economist..........................

jobs are not interesting for me.

#*

other

# [pravilo= another cy3UHi 6upnMK maKn-garu caHanyB^i oTnapgaH ongiH umnaTumiH-ri3 MyMKiH, MacanaH: MeH AHa 6ip ^amKa Kax,Ba xox,natfMaH. | 3anoMHiiTe pa3Hii^y b ynoTpe-6neHii cnoB: other - another - the other: 1. ynoTpe6nfltfTe another nepeg ucmucnfleubi-mu cy^ecTBUTenbHWMi b egiHcTBeHHoM muc-ne, HanpiMep: fl xo^y e^e ogHy ^amKy Ko^e.} I want another cup of coffee.]

Ma3Kyp Miconga «[pravilo=. . .]»gaH cyHr Ken-TipinraH MaTH yHUBepcan ^yH^uoHan Koigara Micon 6yna onagi. MaTH Ma3MyHugaH my Hapca KypiHi6 Typu6flUKU, 6y KougaHi 6omKa «other -another - the other» cy3napiHi TanKiH Kinim 3apypuflTM 6op Ba3iflTnapfla x,aM imnaTim MyM-kuh1. LUyHiimr y^yH 6y Typgari Koiganap KaTe-ropian Koiganap 6inaH 6upranuKfla Koiganap 6aHKiHi TamKin Kinagi.

yHUBepcan ^yH^uoHan KoiganapgaH TamKapi, $aKaT Ma3Kyp Ba3UflTfla imnaTca 6ynafliraH ^yH^uoHan Koiganap y^pami x,aM MyMKiH. By Typgari Koiganap Koiganap 6aHKi-hu TamKin этum Kymura эгa эмac. KyMiga KenTi-pinraH Miconga Tarura mi3ii6, Kopa 6inaH ax-paTinraH MaTH aMTi6 yTinraH Typgari Koigara Micon 6yna onagi:

##[The capital of my homeland is a very big city.]

[construct= My homeland's capital is a very big city].

1 A.A.Ismailov, V.A.Fyodorov, Tursunova G.A., Morosova A.O., Bekmatova E.G. Market Economy ESP. Short Intensive Computer-Linguaphone Course. Resource Book. - T.: «Akademiya», 2003. P. 15.

[pravilo= The capital of my homeland is a very big city]

Анъанавий дарсликларда бу турдаги коиданинг учрамаслигининг сабаби - дарслик х,ажмининг чекланганлиги тамойилидир. Аммо охирги вактларда анъанавий дарсликларда учрайдиган машкларнинг жавоблари берил-ган «калит» кисми шу турдаги коиданинг маъ-лум бир куринишига мисол була олади. Хам анъанавий, х,ам компьютер мониторида кел-тириладиган бу турдаги коидаларнинг ифода этилишидан максад - дистант таълим (дарслик ёрдамида тах,сил бериш) имкониятлари-ни контакт таълим имкониятларига максимал якинлаштиришдир. Компьютер мониторида-ги дидактик матн х,ажмини чеклаш зарурия-ти йуклиги туфайли бу турдаги коидаларнинг яратилишига (ва умуман, дарсликнинг му-каммал булиши йулида) кенг имкониятлар очилди.

Замонавий технологиялар яратган имко-ниятларни яккол куриш учун биз анъанавий дарсликдаги матннинг хусусиятлари билан замонавий ахборот технологиялари ёрдамида тузилган интерактив электрон асардаги матннинг хусусиятларини таккослаган х,олда ёри-тишни максадга мувофик деб билдик.

Анъанавий дарсликдаги матннинг хусусият-лари:

I. Матн ^озда уз ифодасини топади.

II. Ёзув белгилари шартли характерга эга (бунга исбот - турли алфавитларнинг ишлати-лишидир).

III. Ёзувда ифодаланган дидактик матнни кабул килиш ва ифода этиш жараёнини таъмин-лаш максадида х,ар бир жамият турли ёрдам-чи восита вазифасини утайдиган дарсликлар яратади. Улар коидалар мажмуасидан ибо-рат булиб, ёзма нуткни оFзаки нуткка кучириш (графика), оFзаки нуткни ёзма нуткка кучириш вазифасини бажаради. Бундан ташкари, ёзувда (матнда) ифода этилган сузларни бир хил тушуниш шарти турли луFатлар оркали амал-га оширилади.

IV. К^озда ифода этилаётган ахборот матн шаклида булиб, оFзаки нуткдан фаркли уларок, куз оркали кабул килишга мулжалланган. Адресат ахборот юборувчига нисбатан (х,ам макон, ^ам замонда) дистант муносабат-да булади. Демак, контакт мулокотга кириш-га имконият йук, бир билим даражасида-

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2014, 8

ги адресатларга мулжалланган булади. Таби-ати жих,атидан у синтагматик характерга эга. Шунинг учун ахборотни излашнинг тезлигини ошириш, унинг максимал даражада тушунарли булишини таъминлаш учун матннинг х,ажмини (интерактивлик даражасини пасайтириш эва-зига булса-да) доим чеклаш зарурати сезилиб туради. Матн канчалик к,иск,а булса, ундаги изох,лар канчалик кам булса, адресатга тушунарли х,олда етиб бориши шунчалик осон ке-чади.

V. Намойиш этиладиган матн неча бетга жойлаштирилганлиги унинг х,ажмини белги-лайди.

VI. Ёзув куринишдаги матн, аудио/видео тасма комбинациясидан ташкил топган асар-даги ахборот синтагматик табиатга эга, унда ахборотни излаш имкониятлари чекланган.

VII. Анъанавий тарзда ёзилган чет тили дарслигидаги коидалар них,оятда умумлашган, грамматик нормативда келтирилган бир х,олат доирасидаги барча вазифалар талабига жавоб бериш даражасида яратилади.

VIII. ОFзаки нутк, (контакт таълим) оркали етказилаётган дидактик матннинг х,ажми маъ-руза учун кетган вак,т билан, ёзма дидактик матннинг х,ажми эса сарф килинган к^оз (неча бет булиши) билан улчанади.

IX. Матннинг интерактивлигини устиришга ёзув предметининг табиати (к^оз) туск,инлик килади.

Замонавий ахборот технологиялари ёрда-мида тузилган интерактив электрон асардаги матннинг хусусиятлари:

I. Матн компьютер мониторида уз ифода-сини топади.

II. Компьютер мониторида яратилган ахборот ёзувга асосланган булса-да, ёзув эмас. Аммо компьютер дастури белгилари х,ам шартли характерга эга - уларнинг узгариши дастур муаллифига боFлик1.

III. Компьютер мониторида ифода этилажак ахборот талаба дик,к,ати учун намойиш этиладиган матн билан алгоритм белгиларидан иборат матн йиFиндисидан ташкил топади. Компьютер монитори учун тузилган дидактик матн-ларнинг таркибий к,исмлари бир-бирларини так,озо этади, доимо бирга ишлатилади.

III.1. Бевосита компьютер мониторида талаба дик,к,ати учун намойиш этиладиган матн икки хил булади: (а) компьютер монитори-

да доим намойиш этиб туриладиган матн; (б) алгоритм белгиларининг шартига биноан намойиш этиладиган матн.

Ш.1.1. Доим намойиш этиб туриладиган мат-нга одатда анъанавий дарсликлардаги матннинг асосий кисми киради. Машк шартларини бажариш вазифасини утайдиган аудио/видео тасмага мулжалланган сценарий матни унинг товуш ёки тасвирдаги куринишлари бу турдаги матнга кирмайди.

Ш.1.2. Алгоритм белгиларининг шартларига биноан намойиш этиладиган дидактик матнга асосий матнда намойиш этилган ва вази-фа шартларини туFри бажарилишини назорат этувчи матнлар киради. Бу матнлар визуал, аудио ёки тасвир куринишларида булиши мум-кин.

Ш.2. Алгоритм белгиларига оид матнга компьютер дастурига асарнинг киритилиши ва матнларнинг барча шартлари бажарилишини таъминлайдиган матн киради. Бу турдаги матн хеч качон талаба учун намойиш этилмайди, асосий матн мавзусига унинг дахли йук.

IV. Компьютер мониторида намойиш эти-лаётган ахборот матн, аудио-ахборот, видеофильм куринишида булиши мумкин, ахборот куриш ва эшитиш оркали кабул этишга мулжалланган. Адресат ахборот юборувчига нисбатан дистант муносабатда булса-да, интерактивлик даражаси юкорилиги эвазига контакт таълим ахборот алмашиш даражаси-га якинлашади. Компьютер мониторида намойиш этилаётган ахборот (матн куринишида булган такдирда хам) парадигматик табиатга эга, унинг хажми чекланмаган - матнда канчалик изох куп булса, у шунчалик тушунарли булади, шу даражада куп адресатларни камраб олади (кенг доирадаги турли билим даражаларга эга адресатларни камраб олиш имконияти чекланмаган). Интерактивлик даражасини оFзаки нутк интерактивлик даража-сига якинлаштириш имкониятлари чексиз.

V. Намойиш этиладиган матн бет, табок хажми билан эмас, балки бир бутунликни ташкил этган ахборот бирлиги билан улчанади (мавзу, машк, вазифа).

VI. Ёзув куринишидаги матн, аудио-ахборот, видеофильм комбинациясидан ташкил топган компьютер мониторида ифода этилаётган ахборот бирлиги парадигматик табиатга эга. Бу турдаги ахборот етказиш воситасида ахбо-

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2014, 8

ТАЪЛИМ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ / ПЕДАГОГИЧЕСКИЕ ТЕХНОЛОГИИ

ротни излаш анъанавий матнга нисбатан анча осон кечади (ахборот излаш имкониятлари чекланмаган).

VII. Чет тили дарслигидаги коидалар мат-ни машкдаги хар бир вазифанинг эхтиёжини камраш максадида нихоятда индивидуаллаш-ган холда яратилади ва бу билан турли билим даражасига эга булган адресатнинг талабига жавоб бериш имкониятига эга.

VIII. Компьютер мониторида ифодаланган ахборотнинг хажми чекланмаган, уни белги-лаш улчови халигача хал килингани йук: бет-лар, табоклар микдори билан хам, байтлар билан хам, матнни кабул килиш вакти билан хам улчаш мумкин. Демак, компьютер монитори-даги ахборот универсал, турли билим дара-жасидаги талабаларга мулжалланган булиши хам мумкин. Чунки унда ахборот хажми турли изохлар ёрдамида мавзуни туликрок ифода этиш имкониятига эга. Шу сабабга кура, грамматик нормативларни жанрларга булиниш мойиллигини юкори технологиялар ёрдамида яратилаётган грамматик нормативларда бар-тараф этиш мумкин.

IX. Компьютердаги ахборотнинг (матннинг) интерактивлик жихатини оFзаки нуткдаги им-

кониятларга максимал якинлаштириш имко-ниятлари кенг.

Шундай килиб, хозирги пайтда интерактив электрон дарслик яратиш йуналишида изла-нишлар олиб бориш, юкори технологиялар-дан максимал даражада фойдаланиш нафакат информатика фанининг, балки филология, методика фанининг хам максади булмоFи дар-кор. Кадимда ёзув яратиб берган имкониятлар юзасидан кандай изланишлар олиб борилган булса, юкори технологиялар яратиб бераёт-ган имкониятлар юзасидан хам изланишлар олиб бориш шу кадар мухимдир. Бу соханинг тез ривожланиб бориши изланишларнинг мухимлигидан далолат беради. Энди биз шу соханинг нафакат назарий томонига ахамият беришимиз, балки шу сохага оид амалий дарс-ликлар устида иш олиб боришимиз лозим. Илгари укув юртларида турли куринишдаги дарсликларга (алифбо, укиш китоби, луFат ва бошкаларга) кай даражада ахамият берилган булса, шу кунларда янги ахборот технология-ларига диккатимизни каратишимиз долзарб масала булиб колмокда.

Адабиётлар:

1. Каримов И.А. Юксак маънавият - енгилмас куч. - Т.: «Маънавият», 2008. -95-б.

2. Назаров К,. Маънавият асосий тушунчалар изох,ли луFати. - Т.: «Адабиёт ва санъ-ат», 2009. -760-б.

3. Маслова В.А. Современные направления в лингвистике. -М.: «Академия», 2008. -С. 272.

4. A.A.Ismailov, V.A.Fyodorov, Tursunova G.A., Morosova A.O., Bekmatova E.G. Market Economy ESP. Short Intensive Computer-Linguaphone Course. Resource Book. - T.: «Akademiya», 2003. P. 15.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2014, 8

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.