Научная статья на тему 'ДЕЙКСИС ҲОДИСАСИНИНГ ЛИНГВИСТИК ТАЛҚИНИ'

ДЕЙКСИС ҲОДИСАСИНИНГ ЛИНГВИСТИК ТАЛҚИНИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

173
68
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
дейксис / замон / анафора / контекст / мулоқот / нутқ маркази / сўзловчи / тингловчи / This article provides a linguistic interpretation of the deixis phenomenon / analyzing the types and lexical-semantic features of deictic units

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Г. Ф. Болтақулова

Мазкур мақолада дейксис ҳодисаси лингвистик талқин қилиниб, бунда дейктик бирликларнинг турлари ҳамда лексик-семантик хусусиятлари таҳлил қилинган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

LINGUISTIC INTERPRETATION OF THE DEXICATION EVENT

This article provides a linguistic interpretation of the deixis phenomenon, analyzing the types and lexical-semantic features of deictic units.

Текст научной работы на тему «ДЕЙКСИС ҲОДИСАСИНИНГ ЛИНГВИСТИК ТАЛҚИНИ»

ДЕЙКСИС ^ОДИСАСИНИНГ ЛИНГВИСТИК ТАЛЦИНИ

Г. Ф. Болта^улова

Самарканд давлат чет тиллар института доценти

АННОТАЦИЯ

Мазкур маколада дейксис ходисаси лингвистик талкин килиниб, бунда дейктик бирликларнинг турлари хамда лексик-семантик хусусиятлари тахлил килинган.

Калит сузлар: дейксис, замон, анафора, контекст, мулокот, нутк маркази, сузловчи, тингловчи.

LINGUISTIC INTERPRETATION OF THE DEXICATION EVENT

ABSTRACT

This article provides a linguistic interpretation of the deixis phenomenon, analyzing the types and lexical-semantic features of deictic units.

Keywords: dexterity, tense, anaphora, context, communication, speech center, speaker, listener.

КИРИШ

Сунги йилларда жахон тилшунослигида дейксис ходисаси турли ёндошувлар асосида талкин килинмокда ва бу ушбу мураккаб ходисанинг турли жихатларини тасвирлашга имкон яратмокда. Умуман, дейксис ходисаси билан фалсафа, мантик, психология тилшунослик, адабиётшунослик каби турли фанларнинг диккат марказида турганлигини эътироф этмок керак. Тилшуносликда дейксис бир нечта йуналишларда урганилиб келинмокда ва булардан энг кенг таркалгани систем-структур йуналиш булиб, унда дейктик бирликларнинг турлари хамда лексик-семантик хусусиятларга эътибор каратилиб, мазкур бирликларнинг алохида тиллар тизимида тутган урни урганилади. Кейинги даврларда кенг куламда таркалаётган функционал-семантик йуналишнинг истикболи яккол кузга ташланиб турибди, унинг доирасида темпорал дейксис категориясининг туб мохиятини англаш осон кечмокда. Чунки функционал-семантик ёндошув системавийлик тамойилига каътий амал килишни хамда шу аснода тил элементларини узаро богликдикда карашни талаб килади.

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Дейксис категориясини типологик куринишда урганишнинг яна бир мухим томони дунё тилларини ушбу категориялардан фойдаланиш меъёри нуктаи назаридан таснифлаш имкони тугилишида намоён булади. Бинобарин, С.Левинсон ёзма коммуникация шароитида замоннинг кайси дакикаси (нуткнинг шаклланиш холатини ёки унинг кабул килинишими) асос сифатида олинишига нисбатан тилларни икки гурухга ажаратади [5],[4]. Бизнинг фикримизча, дейксис тил тизимининг морфологик ёки лексик сатхларига хос ходиса булмасдан, балки унинг вазифавий катламидан урин олган ва нуткий мулокот мухитида фаоллашадиган ходисадир.

Анъанага биноан дейксис нуткий акт кечишининг замон ва макон курсаткичлари билан боглик холда таърифланади. В. А. Виноградовнинг "Лингвистик лугат"да берган таърифига биноан "дейксис матннинг ички тузилишига карам булиб, курсатиш ёки ишоранинг контекстуал майдонида вокеланади" [3]. Бундай вазифани бажарувчи лисоний бирликларни "дейксис иборалар" деб аташ анъанаси мавжуд.

Америкалик тилшунос Ч. Филлмор дексиснинг шахс, макон, темпорал, социал ва дискурсив турларини фарклайди. Дискурсив дейксис бевосита матн билан боглик булмасдан, лексик ва грамматик элементлар танлови билан боглик холда юзага келади. Унинг фикрича, дейктик иборалар огзаки ва ёзма нуткда турлича фаоллашади [2]. Дейксисни турларга ажратиш анъанаси давом этмокда. Масалан, Д.А. Акеельруд, И. Холлидей кабилар вазият дейксисини матн дейксисидан фарклаш тарафдоридирлар [3]. Биринчи турдагиларга шахс, макон ва замон дейксислари кирса, матн дейксиси сифатида эса гаплар уртасидаги муносабатларни акс эттирувчи воситалар коралади.

МУХ,ОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Келтирилган таснифлардан маълум буладики, дейксис доирасига турли куринишдаги ишоралар киритилади. Бу, биринчи навбатда, мулокот иштирокчилари, яъни сузловчи ва тингловчига ишора булиб, у шахс олмошлари воситасида ифодаланади. Бошка турдаги дейксис нутк предмети, яъни объект ёки одамга ишора булиб, унинг ифода воситаси учинчи шахс олмошидир. Дейксиснинг энг куп таркалган куринишида вокеа- ходисаларнинг замон ва макондаги уринга ишора фаоллашиб, равиш от ва бошка категориал бирликлар иштирокини талаб килади. Санаб утилган барча холатларда нуткий тузилма мазмунда акс топадиган ташки дунёда кечаётган вокеа-ходисалар

мулжалини олади. Бундан ташкари, дейксис матннинг ички тузилишида намоён буладиган муносабатларини хам акс эттириши мумкин ва бунда дискурс кисмларининг семантик богланиши таъминланади.

Нуткиий фаолият кечишини дейктик иборалар иштирокисиз тасаввур килиб булмайди, чунки нуткий акт замон ва маконга ишорасиз уз вазифасини бажара олмайди. Субъект, замон, макон каби тушунчаларнинг мохияти инсон хакидаги тасаввурда, унинг иштирокида намоён булади. Аммо хануз дейксиснинг уч асосий тури, яъни шахс, замон ва макон дейксислари тадкики уз долзарблигини йукотганча йук. Ушбу дейксис турларини ифодаловчи лисоний бирликлар биринчи ва иккинчи шахс олмошлари (I-мен; you-сиз), локатив (here-there; шу ерда-у ерда) ва темпорал (now, then, befare, etc; хозир-олдин-кейин) иборалари жадал урганиб келинмокда.

Шахс дейксисини ифодаловчи бирликлар гурухларда барча тиллар тизимида мавжуд ва улар каторига курсатиш олмошлари хамда учинчи шахс олмошлари киради. Иккинчи ва учинчи шахс олмошлари кулланилганида эса сузловчи ва адресатнинг коммуникатив жараённинг бевосита иштирокчиси эканлигига ишора килинади. Макон дейксиси отли суз бирикмалари ва бошка иборалар иштирокида вокеланади: in this room-бу хонада, шунингдек, карийб барча тилларда бу вазифани кумакчилар (предлог, послелог ва хоказо) ёрдамида хосил буладиган бирикмалар бажаради.

Тил тизимида дейксисни ифодаловчи бирликлар мажмуаси мавжуд булиб, бу мажмуадан шахс, замон, маконга ишора маъносига эга булган лугавий бирликлар билан бир каторда, морфологик воситалар, жумладан, шахс, замон, даража каби грамматик категориялар куламидаги кушимчалар, "функционал" сузлар хам урин эгаллайди. Шунинг билан биргаликда, мохиятан дейктик булмаган баъзи бирликлар хам шу вазифада келиши кузатилиб турилади. Бундай бирликлар кандай булишидан каътий назар контекстга мос келиши керак. Хдтто, морфологик унсурлар, кушимчалар хам бу хусусиятга эга булиши шарт. Морфологик элементлар гаплар дейктик мазмун олишга хизмат килади. Масалан, The inflation rate in the UK is 2,5 % "Буюк Британия инфиляция даражаси 2,5 фойизни ташкил килади" гапини талаффуз килаётган сузловчи вокеа кечаётган вактга ишора килади.

Прагматикага оид ишларда купчилик ибораларнинг маъноси уларнинг кулланишида аник куриниш олиши таъкидланади ва шунга биноан карийб барча лугавий бирликларни маълум даражада дейктик, деб караш мумкин. Масалан, Everyone had a good time - "Хдмма вактини яхши утказди" туридаги

гапларни эшитганимизда everyone- "хамма" маросимга катнашган шахсларни англатишини тушунамиз. Албатта, таъсирчанликнинг кайси куринишлари сузлар маъносига тегишли эканини аниклаш кийин. Лекин, микдорий курсаткичлар дейктик хусусиятига эгалигига гумон килмаса хам булади ва улар доимо конекстуал изохга мухтождирлар.

Мухими дейктик бирликлар маълум вазиятларда дейктик маънодан холос булишлари мумкин ва бунда ушбу бирликлар анафорик мазмунга эга буладилар. Анафорик мазмунни оладиган бирликлар дейктик вазифани бажарилаётганларида гап таркибида бошка бир бирликнинг дейктик маъносини кабул килиб оладилар. Бинобарин, Have you read the American Tragedy? That is a good book. Are we there yet? тузилмасини эшитиб, уни тугри тушуниш учун контекстга мурожаат килишга мажбурмиз. Чунки узининг хозир эгаллаб турган жойи, хакида гапираётган киши here равишини куллаши лозим. Бу ерда there элементи масофага ишора килувчи бирлик сифатида кулланмокда.

ХУЛОСА ВА ТАКЛИФЛАР

Хулоса килиб айтганда, жахон тилшунослигида дейксис тушунчасига турлича ёндашувлар мавжуд, дейктик ибораларнинг кулланилиши айрим коммуникация фаолиятининг аспектларида, экстралингвистик контекстнинг хоссаларида ёки фикр контексти ёки нутк фаолиятининг хусусиятларида намоён булади. Дейксис холатнинг марказида сузловчи ёки китобхон туради ва унинг макон ва замонда урин олиши бошлангич нукта булиб колади. Дейксис сузловчининг нутк фаолияти жараёнида маълум маконда жойлашганлигини хамда шу харакатининг аник бир замонда бажарилишини ёки бажарилмаслигини белгилайди. Шу нуктаи назардан каралганда, дейксис микроматнда дискурс даражасида урганилиши лозим.

REFERENCES

1. Виноградов В.А. Дейксис // Лингвистический энциклопедический словарь. -М.: Советская энциклопедия, 1990. - 128 c.

2. Сидорова. М.Ю. Временной порядок и темпоральность. www.URL:http://www.book - ua.old

3. Haliday M. An Introduction to Functional Grammar. - L.: Oxford University Press, 2004. - 421 p.

4. Huddleston R. Introduction to the Grammar of English. - Cambridge University Press, 1995. - 483 p.

5. Levinson Stephan G. Pragmatics. Cambridge: Cambridge University Press, 1983.-419p.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.