Научная статья на тему 'АППЛИКАТИВ МОДЕЛЬ ЛИНГВИСТИК ТАҲЛИЛ УСУЛИ СИФАТИДА'

АППЛИКАТИВ МОДЕЛЬ ЛИНГВИСТИК ТАҲЛИЛ УСУЛИ СИФАТИДА Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

84
45
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Аппликация / аппликатор / релятор / операнд / оператор / генотип / фенотип / дистрибутив модел / Application / applicator / relator / operand / operator / genotype / phenotype

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Рустам Дўсёрович Cамандаров

Ушбу мақолада тилшуносликда моделлаштириш, хусусан аплликатив модел ва унинг ўзига хос хусусиятлари ҳақида фикр юритилган. Ишда аплликатив моделнинг трансформация ва деривация жараѐнлари билан боғлиқлиги ҳамда фарқли жиҳатлари таҳлил қилинган. Мақолада келтириб ўтилган ясама сўзларнинг аппликатив модел билан ҳосил бўлиш жараѐнлари лексик деривацияда операнд, оператор ҳамда аппликатор атамалари мисолида амалий жиҳатдан мисоллар орқали таҳлил этилган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по языкознанию и литературоведению , автор научной работы — Рустам Дўсёрович Cамандаров

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE APPLICATIVE MODEL AS A METHOD OF LINGUISTIC ANALYSIS

In this article, is discussed about modeling in linguistics, in particular about the applicative model, its specific features. The study also analysed the relationship and various aspects of the applicative model with the processes of transformation and derivation. However, the article considers the formation of derived words by the applicative method, operand, operator and applicator terms in lexical derivation on the basis of examples

Текст научной работы на тему «АППЛИКАТИВ МОДЕЛЬ ЛИНГВИСТИК ТАҲЛИЛ УСУЛИ СИФАТИДА»

АППЛИКАТИВ МОДЕЛЬ ЛИНГВИСТИК ТАХЛИЛ УСУЛИ СИФАТИДА

Рустам Дусёрович Самандаров

PhD, СамИСИ, "Тилларни укитиш" кафедраси мудири

АННОТАЦИЯ

Ушбу маколада тилшуносликда моделлаштириш, хусусан аплликатив модел ва унинг узига хос хусусиятлари хакида фикр юритилган. Ишда аплликатив моделнинг трансформация ва деривация жараёнлари билан богликлиги хамда фаркли жихатлари тахлил килинган. Маколада келтириб утилган ясама сузларнинг аппликатив модел билан хосил булиш жараёнлари лексик деривацияда операнд, оператор хамда аппликатор атамалари мисолида амалий жихатдан мисоллар оркали тахлил этилган.

Калит сузлар: Аппликация, аппликатор, релятор, операнд, оператор, генотип, фенотип, дистрибутив модел.

THE APPLICATIVE MODEL AS A METHOD OF LINGUISTIC ANALYSIS

Rustam Dusyorovich Samandarov

PhD, SamIES, Head of the department of "Teaching Languages"

ABSTRACT

In this article, is discussed about modeling in linguistics, in particular about the applicative model, its specific features. The study also analysed the relationship and various aspects of the applicative model with the processes of transformation and derivation. However, the article considers the formation of derived words by the applicative method, operand, operator and applicator terms in lexical derivation on the basis of examples.

Keywords: Application, applicator, relator, operand, operator, genotype, phenotype.

КИРИШ

Тилшуносликда моделлаштириш хусусан, аппликатив модел ва унинг хусусиятлари мухим ахамият касб этади. Моделлаштириш, купгина

тилшуносларнинг фикрича, лингвистик матн тадкикотининг энг самарали усулларидан биридир. "Объектни билиш - деб ёзади И.Б.Новик - уни моделлаш демакдир" Кенг, умумий когнитив маънода моделлаштириш билиш жараёнининг маълум бир умуминсоний жихатини" ифодалайди. Шунга кура, хозирда тилшуносликда трансформацион модель, бевосита иштирокчилар модели, шунингдек, дистрибутив моделга таяниб амалга оширилган ишлар сезиларли даражада. Шу билан бирга, трансформацион модель сингари яратувчанлик хамда синергетик кучга эга булган аппликатив модель доирасида олиб борилган ишлар тилшуносликда уз тадкикотини кутиб турган масалалардан бири хисобланади.

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Аппликатив модел бир катор психолингвистик хусусиятларга хам эга. Айрим олимларнинг фикрича, аппликатив модель занжирсимон богланишга таянади. Аммо, шундай булса-да, аплликатив модель хам богланиб келувчи занжирлар билан, хамда комплекс бирликлар билан иш куради. Бунда занжирларнинг тузилиши фенотип (ташки куриниш), мажмуаларнинг структураси эса - генотип (бирликларнинг курилиши, конструнцияси) ни хосил килади. Бундай карашлар С.К.Шаумян ва П.А.Соболевалар аппликатив яратувчи моделда берилган материал тахлилида учрайди.

Бу сингари фикрларни А.А.Леонтьевда хам учратамиз. Олим икки турдаги объектларни - лингвистик (генотипик) ва нуткий (фенотипик) яаратувчанликни кайд этади. Шулардан биринчиси комплекс деб аталади. "Комплекс - бу тартибга солинган элементларнинг тупламидир".

Апликатив моделнинг асосий вазифаси тугри комплексларни ва комплексларнининг тугри трансформациясини яратишдир. Ушбу модель доирасидаги узгаришлар Чомскийдагидек белгиланмайди, [6] балки хисоблаб чикилади. Х,исоб икки боскичда олинган жумлалар тупламларига асосланади: биринчиси, синфлар тупламини олиш, иккинчиси, ушбу тупламга маълум чекловлар коидаларини куллаш.

Шуни хам айтиш керакки, универсал характерли генотипик тилнинг абстракт материалига татбик этилган аппликатив модел бирор бир конкрет тилни назарда тутмайди, балки барча тиллар учун умумийдир. Мазкур коидаларни конкрет тил материалида куллаш лозим булганда, ярим абстракт холатдаги алохида генотипларга мурожаат этишга тугри келади. Масалан, узбек тили генотипи, рус тили генотипи, инглиз тили генотипи ва х.к.

НАТИЖАЛАР

Аппликатив моделнинг муайян тиллар материалида кулланилиши хар бир тилнинг ички конун - коидаларига, уларда кулланувчи аппликаторлар характерига боглик булади. Жумладан, агглютинатив тилларда аффикслар, кумакчи ва богловчилар мухим ахамият касб этса, аналитик тилларда феъл шакллари, богловчи, предлог, ёрдамчи феъллар каби морфологик воситалар катта мавкега эга булади.

Таъкидлаш жоизки, курилмалар икки хил йул билан хосил булади:

1.курилмаларнинг аппликацияси;

2. курилмаларнинг трансформацияси.

Аппликатив модель туртта узаро богланган моделларни (генераторларни) уз ичига олади:

1) мавхум генератор;

2) суз генератори;

3) жумла генератори;

4) трансформацион генератор;

Аппликатив моделнинг яратувчанлик (порождающая) кучи содда объектлардан мураккаб объектларнинг шаклланишида намоён булади. Айнан ана шу нарса уни мустакил лингвистик назария тарзида белгилашга имкон яратади. Мазкур моделнинг тавсифи учун П.А.Соболеванинг суз ясалишини моделлаштиришга багишланган илмий иши хам мухим ахамият касб этади. Муаллиф мазкур ишида аппликатив модел мохиятини имкон кадар содда тилда изохлаб беришга харакат килган.

Шуни таъкидлаш лозимки, аппликатив модел кулланилган хар кандай объект деривация махсулини такозо этади. Жумладан, суз ясалиши хам ана шундай хусусият касб этади: ишчи, цаламдон, богбон ва у.к.

Келтирилган мисолларни биз деривацион нуктаи назардан тахлил киладиган булсак, иш - операнд, -чи - оператор, хосил булган структура эса (ишчи) дериват саналади.

Бунда шуниси характерлики, узак дастлабки операнд (деривация хом-ашёси), реляторлар эса (аффикслар) оператор вазифасини бажаради. Айни пайтда деривацияни вокелантирувчи бирдан - бир восита аппликация саналади. Аппликация деганда, бу уринда реляторларнинг асосга богланиши тушунилади.

Лингвистик жихатдан аппликатив генератив модель трансформацион ва БИ моделлардан айрим жихатларгига кура фарк килади. Унда икки хил операциялардан фойдаланилади: аппликация ва трансформация.

МУХОКАМА

Аппликация обектларни шакллантириш учун, трансформация эса уларнинг инвариант узгариши учун учун ягона коидадир. Куйида аппликатив аппаратни батафсил куриб чикайлик. Ушбу моделда ишлатиладиган белгилар алифбоси идеал асосларнинг туртта синфи рамзларидан иборат:

N V A D

N O - - O

V VN O O -

A AN O O -

D O DV DA O

N - (уй, балик, ойна каби туб отларнинг таянч синфи сифатида талкин этилган),

V- (бормок, утирмок каби феълларнинг асос синфи сифатида талкин килинган),

А- (ок, катта каби сифатларнинг таянч синфи сифатида талкин этилган) ва D - (ортда, олдинда каби равишларнинг таянч синфи сифатида талкин этилган).

Буни мисолларда куйидагича курсатиш мумкин:

1) тинч R3V - феъл сифатнинг позициясида (R30 - туб сифатни такозо этади);

2) гулли R3 N-от сифатнинг позициясида;

3) ошпаз RN-от отнинг позициясида (R20 - туб отни такозо этади).

Композицион йул билан ясалган сузларда бу куйидагича ифодаланади:

1) музёрар R3NV- от ва феъл сифат позициясида;

2) ойболта R2NN - от ва от отнинг позициясида;

3) куксултон R2AN сифат ва от отнинг позициясида.

Куринадики айни пайтда аппликатив моделда икки операция фаоллик курсатади: аппликация ва деривация. Суз ясалиши ходисаси хам деривацион жараён доирасида вужудга келади ва шу боис аппликатив модел кулланилишини лекик деривация назариясининг хам асосий усулларидан бири сифатида урганамиз.

Шу уринда таъкидлаш жоизки, лексик деривацияда аффиксларнинг мавкеи катта эканлиги изох талаб килмайди, зеро, аффикслар суз узаги ёки негизига кушилиб келиб, уни иккинчи суз билан боглайди ва натижада деривацион жараён келиб чикади. Бирок, шуни хам айтиш керакки, хар кандай аффикс хам бундай хусусиятга эга була олмайди. Айрим аффикслар хар доим

хам аппликатор вазифасини бажаравермайди. Бу хакда мулохаза юритганида тусатдан сузига муражаат килсак, сузнинг тусат- кисми хам, - дан аффикс кисми хам айни пайтда хеч кандай маъно англатаётгани йук. Шу боис мазкур сузни факат яхлит холда олганимиздагина, холат равиши маъносини хис этишимиз мумкин. Ана шундан келиб чикиб, бу уринда - дан аффиксини аппликатор тарзида изохлай олмаймиз. Чунки - дан аффикси узи тиркалиб келаётган сузни кейинги суз билан боглаш учун хизмат кила олмайди. Аппликатор макомида келувчи аффикслар эса бу жихатдан анча фаол хисобланади. Фикримиз далилини куйидаги мисолларда курамиз: тусатдан (аппликатор нолга тенг); серунум (сер - аппликатор).

Аппликатив моделнинг мантикий тузилишининг узига хослиги шундаки, унда яратувчанлик жараёни икки хил даражада - конструкциялар даражаси ва кузатиш даражасида юзага келишида намоён булади.

Яратувчанлик жараёни идеал объектларни (суз ва жумлаларнинг конструктив аналогларини) ажратишдан бошланади. Улар яратувчанлик жараёнининг иккинчи боскичида муайян интерпретацион коидалар ёрдамида том маънода муайян тилнинг сузлари ва жумлаларига айланади. Хом ашёси идеал объектлар булган, яратувчанлик механизми интерпретация коидаларига буйсунмаган холда ишлайди. Идеал объектлар узида муайян тилнинг род, сон, келишик, эгалик, шахс-сон, замон ва бошка грамматик категорияларини акс эттирмайди. Бу ва шунга ухшаш категориялар факат моделни интерпретация килиш жараёнида пайдо булади. Шунинг учун, идеал жумлаларни шакллантириш учун идеал сузлар ва коидалар билан механизмнинг узи ёки у томонидан яратилган идеал объектлар туплами идеал тил сифатида каралиши ва бу типологик таккослашлар учун воситачи тил сифатида ишлатилиши мумкин.

ХУЛОСА

Юкоридагилардан келиб чикиб шуни айтиш мумкинки, деривация ходисаси вокеланишининг асосий механизмларидан иккинчисини трансформацион модел ташкил этади. Бирок аппликатив ва трансформацион моделлар уртасида жиддий фарк мавжуд булишига карамай, улар муайян нутк мухитида узаро кесишишлари хам мумкин. Бундай вазиятда аппликатив модел узининг юкори чуккисига кутарилган булади. Шу билан бирга, аппликатив моделнинг трансформацион модел билан кесишуви жараёнида хали изохталаб, тадкикталаб масалалар мавжудлиги кузга ташланади. Айникса, аппликатив

моделнинг синергетик кучини илмий урганиш масаласи, назаримизда, гоят мухдм ахдмият касб этади.

REFERENCES

1. Леонтьев А.А. Психолингвистические единицы и порождение речевого высказывания / А.А. Леонтьев. - Изд. 3-е. - М., 2005. С.116.

2. Новик И.Б. О моделировании сложных систем. - М., 1965. - С.300.

3. Шаумян С.К., Соболева П.А. Аппликативная парождаюшая модель и исчисленние трансформаций в русском языке. - М., 1963, - С. 35.

4. Шаумян С.К. Структурная лингвистика / С.К. Шаумян - М. 1965. С.184.

5. Chomsky N. Aspects of the theory of syntax / N. Chomsky. - Cambr. (Mass.): MIT, 1965. - X. - P. 251.

6. Chomsky N. Language and mind / N. Chomsky. - Enlarged ed-n. - N.Y. etc.: Harcourt Brace Jovanovich, 1972. - XII. - 194 p.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.