Научная статья на тему 'РУХСАТ МАЗМУННИНГ ДИАЛОГИК НУТҚДА ВОҚЕЛАНИШИНИ ТАЪМИНЛОВЧИ ОМИЛЛАР'

РУХСАТ МАЗМУННИНГ ДИАЛОГИК НУТҚДА ВОҚЕЛАНИШИНИ ТАЪМИНЛОВЧИ ОМИЛЛАР Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

CC BY
18
7
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Нутқий акт / пермиссивлик / императивлик / прохибитивлик / талаб / грамматик қурилмалар / бевосита / билвоситалик.

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Озода Ачилова

Ушбу мақола япон мулоқат матнида қўлланиладиган ижозат бериш мазмунидаги нутқий актларнинг хусусиятлар ҳақида бўлиб, пермиссив нутқий актларни ифодалашда қўлланиладиган грамматик қурилмалар, иборалар ва луғавий бирликлар ҳақида фикр юритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «РУХСАТ МАЗМУННИНГ ДИАЛОГИК НУТҚДА ВОҚЕЛАНИШИНИ ТАЪМИНЛОВЧИ ОМИЛЛАР»

INNOVATION: THE JOURNAL OF SOCIAL SCIENCES AND RESEARCHES

VOLUME 1, ISSUE 1, 2022

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL

PyXCAT MA3MYHHHHr ^HA^OrHK HYT^A BO^E^AHHmHHH

TAtMHRTOBHH OMRMAP

Osoda AnuRoea PhD, Senior teacher at Samarkand State Institute of Foreign Languages, Uzbekistan

https://doi.ors/10.5281/zenodo.7161899

Аннотация: Ушбу мацола япон мулоцат матнида цулланиладиган ижозат бериш мазмунидаги нутций актларнинг хусусиятлар %ацида булиб, пермиссив нутций актларни ифодалашда цулланиладиган грамматик цурилмалар, иборалар ва лугавий бирликлар %ацида фикр юритилган.

Калит сузлар: Нутций акт, пермиссивлик, императивлик, прохибитивлик, талаб, грамматик цурилмалар, бевосита, билвоситалик.

I. INTRODUCTION

Прескриптивлар гурух,ига кирувчи нутрий актларнинг вокеланишни таъминловчи социопрагматик омиллар турли куринишларга эга эканлиги бизга маълум. Жумладан, пермиссив нуткий актлари фаоллашадиган вазиятларда коммуникантларнинг ижтимоий макоми билан боглик муносабатлар етакчилик килади. Таки; ва рухсат хдракатлари энг куп микдорда оила аъзолари муносабатларида вокеланиши кузатилади. Оилавий муносабатлар маълум жуфтликлар мулокотида куриниш беради: эр-хотин, ота-киз, она-киз, хотин-эр, опа-ука, ака-ука, киз-ота, угил-опа, сингил-ака кабилар.

Бундай жуфтликлар мулокотида рухсат актлари барча вазиятларнинг карийб 35% ни ташкил килади. Ушбу вазиятларда такик акти асосан каттадан кичикка караб йуналтирилган булади. Шунинг билан биргаликда, рухсат прагматик мазмуни баъзан кичик ёшдагиларнинг катталарга нисбатан айтаётган гапларида х,ам фаоллашуви кузатилади. Масалан: rfe^^^^^f^fcofc^ofe^l^^ToJ

40 б)

Ота, бирор кор%ол булдими? Илтимос, бу %ацда билишимгарухсат беринг.

Бошка бир гурух,га тегишли пермиссив нуткий актлари ижтимоий макоми мукобил булмаган шахслар мулокотида учрайди. Шахслараро муносабтни белгиловчи иерархик фарклар расман бириктирилган, жумладан, хужайин-хизматкор, зобит-аскар, устоз-талаба кабилар ёки макомдаги устунлик вактинча, вазиятга боглик х,олда юзага келади: сотувчи-харидор, бармен-мижоз, мехмонхона эгаси-мех,мон ва х,оказо. Масалан, куйида сузловчилар макоми аник ва расман белгиланган:

Бироц менинг кузимга асло куринма.

: 329 б)

INNOVATION: THE JOURNAL OF SOCIAL SCIENCES AND RESEARCHES

VOLUME 1, ISSUE 1, 2022

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL

Пермиссив нутрий актларининг яна бир гурухи сухбатдошлар уртасида хеч кандай ёш ва оилавий муносабат фарки булмаганида ёки уларнинг узаро муносабатида хеч ким етакчиликка уринмаётганида фаоллашади. Бу хилдаги рухсат харакатлари дуст, хамкасб, таниш ёки умуман нотанишга нисбатан йуналтирилади. Ушбу гурухга тегишли пермиссивларнинг фаоллашув даражаси анча юкори булиб, карийб, 45% ни ташкил килади. ^уйидаги диалогда сухбатдошлар тенгдош дустлар эканлиги сезилиб туради:

Кел, бирга Ёшикога ёрдам бергани борамиз.

Мазкур мисолларда сузловчилар мавкеининг тенглиги бу ерда нуткий тузилманинг иллокутив макомини белгиловчи воситага айланади.

Олиб борилган тахлиллар япон тилида рухсат харакатининг бажарилиши хеч кандай ёш ёки гендер чекловларига эга эмаслигидан дарак беради. Бошкача килиб айтганда, рухсат катта ва кичикка бир хилда берилади. Масалан: ^^юШ&^ЬТ^Ь

ШШ2001:115)

Мана бу дорини ичсангизчи?. Шамоллаганга яхши таъсир утказар экан.

Пермиссивнинг гендер хусусиятларига келсак унинг купрок эркакларга тегишли эканлигини кузатиш мумкин. Масалан:

1. Эркак - аёлга:

г rolÖb^^ioiliL^f^^oj 1988, 79 б)

Шу саёуатни яна бироз узайтира олмайсизми, илтимос. ^ (Саёуатни бироз узайтирсак майлими?).

2. Эркак - эркакка:

(ШШ2001, 114 б) Тезда бор. Хуш, тезроц бормайсанми? ^ (Тезда жунашинг мумкин).

Хуллас, рухсат нуткий актининг вокеланиши одатда мулокот вазиятига асосланади, бунда рухсатнинг ушбу вазият учун канчалик мухимлиги ва жуялилигини белгиловчи омиллар асосий шартларга айланади. Ундан аёллар ва эркаклар ёки катта ёшдагилар ва кичиклар фойдаланиш хукукига эга.

Пермиссив нуткий актларининг турли мулокот вазиятларида вокеланиши маълум куринишдаги ижтимоий ахлок ва муносабат коидаларига асосланади. Ушбу коидаларнинг бир тури сузловчига узининг ёки бошка бирон бир шахснинг фойдасини химоя килишга йуналитирилади. Масалан:

2000 )

Бу даражада камтарлик цилмасангиз уам булади.

Пермиссив нуткий актининг, шунингдек, тартиб - коидага амал килиш, сухбатдош харакатини назорат килиш максадида кулланиши хам кузатилади:

rf^tfltSi^toj 12 б)

Шовцин солмаган уолда уаракат цилинсин.

INNOVATION: THE JOURNAL OF SOCIAL SCIENCES AND RESEARCHES

VOLUME 1, ISSUE 1, 2022

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL

Рухсат нутки хдракатининг ифода шакли х,ам купинча мулокот иштирокчиларининг жамоада тутган урни, нут; вазиятидаги вазифаси, ёши, маълумоти каби омилларга нисбатан белгиланади. Япон тилида рухсат бериш максади кузланаётган нуткий фаолият ижросида перформатив феълларга камдан-кам мурожаат килинади. Масалан:

(^11|&Ш999Ч 85 б)

Бироз чуцур нафас ол ва кузларингни юм.

Келтирилган гапларда "...ни бажаришгарухсат бераман, ижозат бераман ёки имкон бераман" перформатив феъллар иштирок этмаган булса-да, уларнинг мазмуни гап таркибида сакланиб колинган. Бунда рухсат бераётган шахснинг ижтимоий мавкеи тингловчиникидан баланд эканлиги куриниб турибди. Бундай иерархик муносабат зох,ирланаётган вазиятда сузловчи тингловчидан буюрилаётган хдракатни бажаришни талаб килиш ^укукига эга. Бу эса, уз навбатида, рухсат маъноси кушимча буёкдорликка эга булишига ва перлокутив таъсир микдорининг ошишига сабаб тугдиради. II. CONCLUSION

Япон лисоний маданияти прохибитив ва пермиссив нуткий актларини билвосита ифодалаш усулларига бой. Жумладан, рухсат мазмунидаги нуткий тузилмалар дарак ва сурок гаплари шаклида булиши х,олатлари тез-тез учраб туради. Масалан:

Мар^амат, %еч булмаса чой ича оласизми?.

Маълумки, билвосита нуткий актлари сух,батнинг хушмуомала, ^урмат категорияси тамойиллари назоратида кечишини таъминловчи усуллардандир.

Айни пайтда, баъзи х,олатларда берилган рухсатнинг кандай кабул килинганини аниклашга диалогик мулокот контексти имкон бермаслиги мумкин. Пермиссив нуткий мулокоти контекстида ижтимоий мавкеи курсаткичлари етакчи ролни уташи хдкидаги фикр диалогик нуткда баъзан уз тасдигини топмасдан х,ам колади. Жумладан, мулокот оила аъзолари уртасида кечаётганида рухсат ёши каттадан кичикка караб йуналиши билан биргаликда, ёши кичикдан катта ёшлига х,ам йуналтирилиши куп кузатиладиган х,олатдир. Х,арх,олда, пермиссив нуткий акти асосан тингловчининг фойдасини кузлайди.

REFERENCES

1. Back K., Harnish R.M. Linguistic Communication and Speech Acts. - Cambridge: MIT

Press, 1979.

2. Electronic Dictionary Project (eds). Eijiroo. http://eiiiro.ip

3. Electronic Dictionary. Shogakukan PROGRESSIVE Japanese-English Dictionary. 3 -

edition , 2002.

4. Genius English - Japanese Electronic Dictionary. 4 - edition , 2006.

5. Haverkate H. Impositive Sentences in Spanish. - Amsterdam: North - Holland Publ.

House, 1979.

6. Searle J. Indirect Speech Acts // Syntax and Semantics. Vol. 3. - N-Y.: Academic Press,

1975.- P. 59-82.

INNOVATION: THE JOURNAL OF SOCIAL SCIENCES AND RESEARCHES

VOLUME 1, ISSUE 1, 2022

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL

7. Takahashi Hidemitsu English imperatives and passives // Constructions in cognitive linguistics. Amsterdam, 2000.

8. Yamanashi Masaki, Speech-act constructions, illocutionary forces and

conventionality. Amsterdam: John Benjamins, 2000.

9. ^ ■ ©i^'Jx^ 2002.

10. 2001.

11. ^ rn$ ¿2 t mrnrnm © tt^j ,<^^№2007.

12. 2001.

13. [i^fflfta^TOUit^j. 1988.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.