Научная статья на тему 'НОУ-ҲАУ: ТАРИҲИЙ ТАРАҚҚИЁТ ВА МИЛЛИЙ ТАЖРИБА'

НОУ-ҲАУ: ТАРИҲИЙ ТАРАҚҚИЁТ ВА МИЛЛИЙ ТАЖРИБА Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
66
9
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
“Тижорат сири” / “ошкор этилмаган ахборот” / “ноу-хау” / “ишлаб чиқариш сири” / “тижорат сирининг махфийлиги” / интелектуал мулк объектлари. / “Commercial secret” / “undisclosed information” / “know-how” / “production secret” / “confidentiality trade secret” / objects of intellectual property.

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Саидасрор Хомидхонов

Ушбу мақолада ноу-ҳауларнинг пайдо бўлиши ва ривожланиш тарихи, Ўзбекистон қонунчилида акс эттирилиши ҳамда айрим концептуал масалалар хусусида фикр юритилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

KNOW-HOW: HISTORICAL DEVELOPMENT AND NATIONAL EXPERIENCE

In this article are discussed the history of the emergence and development of know-hau, its reflection in the legislation of Uzbekistan and some concerted issues

Текст научной работы на тему «НОУ-ҲАУ: ТАРИҲИЙ ТАРАҚҚИЁТ ВА МИЛЛИЙ ТАЖРИБА»

CENTRAL ASIAN ACADEMIC JOURNAL ISSN: 2181-2489

OF SCIENTIFIC RESEARCH VOLUME 2 I ISSUE 4 I 2022

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=4.63) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22230

НОУ-ХАУ: ТАРИХИЙ ТАРАВДИЁТ ВА МИЛЛИЙ ТАЖРИБА

Саидасрор Хомидхонов

Тошкент давлат юридик университети"Интеллектуал мулк ва ахборот технологиялари хукуки" йуналиши магистранти Xomidxonovsaidasror@gmail. com

AННОТАЦИЯ

Ушбу маколада ноу-хауларнинг пайдо булиши ва ривожланиш тарихи, Узбекистон конунчилида акс эттирилиши хамда айрим концептуал масалалар хусусида фикр юритилади.

Калит сузлар: "Тижорат сири", "ошкор этилмаган ахборот", "ноу-хау","ишлаб чикариш сири", "тижорат сирининг махфийлиги", интелектуал мулк объектлари.

KNOW-HOW: HISTORICAL DEVELOPMENT AND NATIONAL

EXPERIENCE

ABSTRACT

In this article are discussed the history of the emergence and development of know-hau, its reflection in the legislation of Uzbekistan and some concerted issues

Keywords:"Commercial secret", "undisclosed information", "know-how", "production secret''/'confidentiality trade secret", objects of intellectual property.

КИРИШ

Куплаб хукукшунос олимлар халкаро савдо муносабатларида "ноу-хау" иборасини илк борХ1Х аср охирида АКЩда "technical expertise" яъни, ускуна тузулиши хакидаги билим (техника хакида билим) сифатида ифодаланганлигини таъкидлайдилар.

АСОСИЙ КИСМ

Сузма-суз "ноу-хау"(know how) инглиз тилидан "ишни билиш","цандай цилишни билиш" дея таржима килинади. "To know how to do it" (qanday qilish kerakligini Ы^^ибораси инглиз тилидаги мулокотда кискартилган тарзда талаффуз килиниб, "know how"(ноу-хау) шаклга келиб колган. Адабиётларда "ноу-хау" билим ва тажриба сифатида таърифланади.

217

UZBEKISTAN | www.caajsr.uz

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=4.63) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22230

Дастлабки вактларда, факатгина ишлаб чикариш жараёнига боглик булган техник характерга эга булган махфий маълумотлар"ноу-хау"ни ташкил килиши мумкин булган. Лекин аста-секин вакт утиши билан "ноу-хау" мутлако хар кандай характердаги билим ва тажрибани ифодалай бошлайди. Бунинг натижасида "тижорат сири", "ошкор этилмаган ахборот", "тижорат сирининг махфийлиги" каби атамалар кириб кела бошлайди.

1916 йилда АКШда булиб утган "Duran vs Brown " фукаролик ишидан сунг ноу-хау тушунчаси бутун дунёга кенг таркала бошлаган. Францияда "savoir faire", Германияда "wissen wie", Россияда "секрет производства", А^Шда "trade secret " каби атамалар билан юритилган.

Гарчи ноу-хау институти XX асрда келиб кенг фаолият юритган булсада, унинг вужудга келиши узок утмишга бориб такалади. Хитой фарфори, дамашк пулати (килич), урта аср хунармандларининг махсус билимлари уша даврдаги ноу-хау хисобланган. Муайян шахслар ёки жамоаларгагина маълум булган ноу-хау бегона шахслардан сир тутилган. Бундай маълумотларни рухсатсиз ошкор килганлик учун энг олий жазо - улим белгиланган.

Кадим замонлардан бери ноу-хау институтидан фаол фойдаланиб келаётган давлат бу Хитой давлати хисобланади. Анъанавий ипак ишлаб чикариш сирлари ута даражада тижорий кийматга эга булган маълумот саналган ва асрлар давомида узгалардан махфий тутилган. Когоз ишлаб чикариш технологияси эса давлат даражасидаги сир хисобланган. Хитой императорлари янги ёзув материали таркибини хорижликлар урганишини истамаган ва унинг ошкор булмаслиги учун каттик назорат олиб борганлар. Бундай назоратни императорнинг хос одамлари амалга оширган. Узок вакт кушни мамлакатлар хитойлик когоз усталарининг технологияси сирини топа олишмаган.

Вактлар утиши билан савдо-сотик муносабатлари ривожланиши таъсири натижасида "Буюк ипак йули"да жойлашган худудлар бу сирдан вокиф булганлар.

Биринчилардан булиб Урта Осиё халклари хитойликлардан когоз ишлаб чикаришни урганадилар. Кейинчалик кушни Корея, у ер оркали японлар когоз ишлаб чикаришни йулга куядилар.

Россияда ноу-хауга муносабат узига хос булган. 1749 йил 13 декабрда Сенат томонидан ишлаб чикариш сирини мухофаза килувчи "О дозволении Московским купцам Сухареву и Беляеву завести фабрику для делания красок кармина, бакана и прочих"номли расмий хужжат кабул килинган[1]. Мазкур имтиёзларни назарда тутувчи мухофаза хужжати рус тарихидаги илк ноу-хау эгасига монопол хукукни такдим килган расмий хукукий хужжат саналади.

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=4.63) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22230

Кейинчалик ушбу тенденциянинг давоми уларок 1751 йил 25 октябрда "О привилегии купцам Тавлеву, Дедову, Волоскову и Комолову на заведение фабрики для делания из Российских материалов синей брусковой кубовой краски" [2] номли сенат хужжати кабул килинган. Шу даврдан бошлаб ишлаб чикариш сирини ошкор этишни таъкикловчи, хукук эгасининг ноу-хауга булган устувор хукукларини химоя килишга каратилган ёзма манбалар шаклланган.

Ихтиролар учун имтиёзларни назарда тутувчи яхлит куринишдаги конун 1812 йил 17 июнь куни кабул килинган ва у "О привилегиях на разные изобретения и открытия в художествах и ремеслах" деб номланган[3].Санаб утилган манбалар рус давлатчилигида ноу-хау институти кириб келиши ва ривожланишига туртки булган. Мазкур куринишдаги тартиб-таомиллар Россия инкилоби давригача сакланиб колинган.

Советлар даврида "тижорат сири"га булган карашлар узгарган. Уларнинг фикрича ишлаб чикаришдаги ютуклар иттифок мамлакатларда тенг жорий килиниши керак булган. Советларнинг бу карашлари 1930 йилдаги Бутуниттифок Коммунистик Партиясининг (БКП(б)) XVI съездида эълон килинган ва "тижорат сири"га карши кураш бошланган[4]. Унга кура хар кандай корхоналар олдига "тажриба алмашиш" мажбурияти куйилган.

Лекин, совет даврида интеллектуал фаолият тухтаб колмаган. Интеллектуал хукук концепциясини ишлаб чиккан махшур рус хукукшунос олими В.А.Дозорцев узининг фикрида: "Албатта, бу даврдаги царшиликларига царамай ишлаб чицариш сирлари мавжуд эди, бироц категория жщатдан ууцуций характерга эга булмаган "[5] дея таъкидлайди.

Ташки муносабатларда хам халкаро билим ва тажриба алмашинуви олиб борилиб, СССР Ташки савдо вазирлиги катор хорижий компаниялар билан Бош келишувлар (Генеральные соглашения) имзолаган. Бундай келишувлар СССР Фан ва техника давлат кумитаси томонидан хам тузилган ва ушбу келишувларнинг предмети асосан ноу-хау булган. 1960 йилдан 1980 йилга кадар 100 дан ортик бундай келишувлар кайд килинган [6].

1980 йиллар охири 1990 йиллар бошида интеллектуал мулкка булган советларнинг карашлари узгара бошлади. "О предприятиях в СССР","О собственности в РСФСР", "О предприятиях и предпринимательской деятельности" каби конунлар кабул килиниб, биринчи маротаба "технологик сирлар","тижорат сири", "ноу-хау" тушунчалари хукукий жихатдан таърифланди. Шундан сунг, хукук эгасига ноу-хауни учинчи шахслардан мухофаза килиш имконияти пайдо булди.

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=4.63) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22230

1994 йилда Россия фукаролик конунчилигида тизимлаштирилган кодекснинг кабул килиниши натижасида хизмат сири ва тижорат сири тушунчалари кенг таърифланиб, ноу-хау ибораси кулланила бошланди хамда улар узаро ажратилиб, фарклана бошланди. Замон талабларига мос умумэътироф этилган хукук нормалари фукаролик конунчилигида акс эттирилди. Натижада ноу-хауга булган хозирги муносабат шаклланди.

Замонавий вокеликда ноу-хау хукукий институт сифатида аксар ривожланган давлатларнинг хукук тизими хамда иктисодиётида кенг таркалган, фукаролик-хукукий муносабатларда эса, кундан кунга фаол катнашиб келмокда.

Узбекистонда ноу-хаулар учун хукукий базанинг яратилиши

Ноу-хау тушунчасига 2020 йил 1 январдан бошлаб кучга кирган Солик кодексининг 44-моддасида нисбатан аникрок таъриф берилган булиб, унга кура: илмий-техника соуасидаги интеллектуал фаолият натижалари ва (ёки) касбий фаолиятни амалга ошириш усуллари тузрисидаги, илгариги тажрибадан келиб чицадиган, ицтисодий фаолиятда амалий жщатдан кулланиладиган, шунингдек (унинг учинчи шахсларга маълум эмаслиги туфайли) уациций ёки потенциал тижорат кийматига эга булган саноат, тижорат ёки илмий хусусиятга эга ахборот (агар бундай маълумотлардан конуний асосда эркин фойдаланиш имконияти учинчи шахсларда мавжуд булмаса) ва унинг ошкор этилиши натижасида ицтисодий наф олиш мумкин булса, бу ахборот ноу-хау деб тушунилади[7]. Бирок, мустакил Узбекистон конунчилигида ноу-хаунинг акс этиши анча олдинрок юз берган.

Жумладан, 1991 йил 15 февралда кабул килинган 225-Х11-сон "Корхоналар, бирлашмалар ва ташкилотлардан олинадиган соликлар тртрисида"ги конуннинг 4-моддаси саккизинчи хатбошида буюм-натура шаклида булмай, аммо корхонага даромад келтирувчи ёки даромад олиш учун шароит яратувчи сотиб олинадиган номоддий активларнинг суммаси солик солинадиган базани ташкил этиши белгилаб куйилган эди. Мантикан бу ноу-хаунинг солик солинадиган база сифатида хисобга олинишини англатар эди.

1995 йилда кабул килинган Фукаролик кодексининг биринчи кисми98-моддасида хизмат ва тижорат сири борасида коида акс эттирилди. Унга кура, фукаролик конунчилиги хизмат ёки тижорат сири булган ахборотни, башарти бу ахборот учинчи шахсларга номаълумлиги сабабли хакикий ёки нисбий тижорат кимматига эга булса, конун йули билан ундан эркин бахраманд булиш мумкин булмаса хамда ахборот эгаси унинг махфийлигини саклашга доир чоралар курган холларда химоя этилиши белгиланди[8].

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=4.63) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22230

1997 йилдан бошлаб кучга кирган Фукаролик кодексининг иккинчи кисми 1031-моддасида интеллектуал мулк объектлари акс эттирилди. Эндиликда ошкор этилмаган ахборот, шу жумладан ишлаб чикариш сирлари (ноу-хау) интелектуал мулк объектлари сифатида мухофаза килинадиган булди [9].

Узбекистон Республикаси фан ва техника давлат кумитаси томонидан 1997 йилда "Узбекистон Республикаси Фан ва техника давлат кумитасига илмий-изланиш, "ноу-хау" ва ихтиролар натижаларини экспорт килишга рухсат бериш туFрисида" Низом ишлаб чикилди[10]. Ушбу Низом оркали илмий-техникавий хамкорлик буйича хорижий хамкорларга, шунингдек кушма корхоналар, консорциумлар, бирлашмаларга илмий-тадкикот натижалари, "ноу-хау" ва ихтироларни экспорт килиш учун рухсатномалар беришнинг ташкилий -хукукий ва иктисодий шартларини белгиланди.

Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 1998йил мартдаги 137-сон "Узбекистон Республикасида ташки савдо фаолиятини эркинлаштириш буйича кушимча чора-тадбирлар туFрисида" карори билан илмий-тадкикот ишлари, ноу-хау, ихтиролар натижаларини экспорт килишга рухсатнома олишнинг янги тартиби белгиланди. Кейинчалик Узбекистон Республикаси Президентининг 2011 йилдаги П^-1604-сон "Бюрократик тусикларни бартараф этиш ва тадбиркорлик фаолияти эркинлигини янада ошириш чора-тадбирлари туFрисида" карори билан илмий-тадкикот натижалари, "ноу-хау" ва ихтироларни экспорт килиш учун рухсатномалар талаб этилмайдиган булди[11].

2014 йилда "Тижорат сири туFрисида"ги ^онунниг кабул килиниши бу соха ривожидаги мухим одимлардан бири булди. Ноу-хауларни тижоратлаштиришни янада жадаллаштириш максадида Узбекистон Республикаси Президентининг 2018 йилда П^-3682-сон "Инновацион FOялар, технологиялар ва лойихаларни амалий жорий килиш тизимини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари туFрисида"ги карори кабул килинди. Унга кура хорижий инновацион ва илмий марказларни, етакчи инвестицион фондларни, технологик агентликларни, технопарклар ва бошка манфаатдор субъектларни махаллий инновацион ишланмаларни амалга оширишда иштирок этишга фаол жалб этиш максадида хар йили хорижий инновацион ва илмий марказлар, инвестицион фондлар, технологик агентликлар, технопарклар ва бизнес-инкубаторларнинг фаол иштирокида Халкаро инновацион гоялар хафталиги — "InnoWeek.Uz" утказиладиган булди [12].

Вазирлар Махкамасининг 2018 йил 3 декабрдаги 979-сон карори билан Инновацион ривожланиш вазирлиги хузуридаги "Илмий ва илмий-техник

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=4.63) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22230

фаолият натижаларини тижоратлаштириш Президент жамFармаси тртрисида низом"тасдикланди. Ушбу низом оркали Илмий ва илмий-техник фаолият натижаларини тижоратлаштириш Президент жамгармаси томонидан лойихалар, шу жумладан, ноу-хауларни молиялаштириш тартиблари белгиланди.

Интеллектуал мулк химояси уни тижоратлаштиришдан камрок ахамият касб этмайди. Расмий статистикага мурожаат киладига булсак, иктисодий судлар томонидан 2021 йилда жами 175 443та низо биринчи инстанцияда куриб чикилган булса, шулардан бор йуги 37 таси интелектуал фаолият натижаларини химоя килиш билан боглик булган низо эканлиги маълум булади[13]. Фукаролик судлари томонидан 2021 йил давомида курилган жами ишларнинг сони 518 087 тани ташкил этгани холда, бор-йуги 10 та низо интелектуал мулк хукукидан келиб чиккан низолардир[14]. Биргина шу суд статистикасининг узи сохани хукукий химоя килиш механизми Узбекистонда у кадар ривожланмаганлигидан дарак беради.

Ноу-хаулар ва солик масалаларига тухталсак, айтиш мумкинки бу сохада Узбекистон конунчилигида алохида имтиёзлар мавжуд эмас. Жумладан, Солик кодексининг 44-моддасида ноу-хау хам роялти хисобланиши ёзиб куйилган. Солик кодексиниг 297-моддасида жами даромадлар сифатида хисобга олинадиган объектлар санаб утилган булиб, ушбу модданинг учинчи кисми 9-бандида роялти келтириб утилган. Бу ноу-хауни тижоратлаштириш тадбиркорга бошка фаолият турларидан кура солик юкламаларининг пастлиги жихатидан жозибалирок эмас. Айрим хорижий давлатлар конунчилигини тахлил килиш натижасида бир катор ижобий тажрибаларни милиий конунчиликка имплементация килиш имконияти мавжуд. Жумладан,Буюк Британия, Россия Федерацияси ва бир катор давлатларнинг конунчилигида ноу-хауномодий актив хисобланиб, унисоликка тортиш амалийти мавжуд. Бирок, ноу-хауни тижоратлаштириш максадида учинчи шахсга утказиш давомида лицензия шартномаси руйхатдан утказилган такдирда пасайтирилган солик ставкаси кулланилади. Бу уз урнида хар икки томонга енгиллик хисобланади.

ХУЛОСА

Хулоса урнида айтадиган булсак, ноу-хауни тижоратлаштиришда хорижнинг илгор тажрибаларини миллий конунчилигимизга тадбик килиш, хусусан, солик ва фукаролик конунчилигига тегишли узгартириш ва кушимчалар киритиш максадга мувофик булади.

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=4.63) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22230

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РУЙХАТИ (REFERENCES)

1. Полное собрание законов Российской Империи. Т. 13. 1749-1753. № 9693. — Санкт Петербург: Печатано в Типографии II Отделения Собственной Его Императорского Величества Канцелярии, 1830. 166-172.6.

2. Полное собрание законов Российской Империи, с 1649 года. Т. 13. 1749-1753. № 9693. 167-168. б.

3. Полное собрание законов Российской Империи, с 1649 года Т. 32. 1812-1815. № 25143. 355-356. б.

4. Решения партии и правительства по хозяйственным вопросам. Т. 2. М., 1967.

5. Дозорцев В.А. Интеллектуальные права: Понятие. Система. Задачи кодификации: Сб. статей. М.,2003. 239 б.

6. Свядосц Ю.И. Договор на передачу «ноу-хау» в практике советских внешнеторговых объединений:Учеб. пособие. М., 1987. 3-5 б.

7. Конун хужжатлари маълумотлари миллий базаси - https://lex.uz/docs/4674902

8. Конун хужжатлари маълумотлари миллий базаси - https://lex.uz/docs/111189

9. Конун хужжатлари маълумотлари миллий базаси - https://lex.uz/docs/180552

10. Конун хужжатлари маълумотлари миллий базаси -https://lex.uz/uz/docs/791485

11. Конун хужжатлари маълумотлари миллий базаси -https://lex.uz/uz/docs/1861867

12. Конун хужжатлари маълумотлари миллий базаси -https://lex.uz/uz/docs/3711923

13. Узбекистон Республикаси Олий суди расмий веб-сайтиhttps://stat.sud.uz/file/2022/17-01/iqtisodiy-2021 -12oy.pdf

14. https: //public. sud.uz/# !/sign/civil

223

UZBEKISTAN | www.caajsr.uz

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.