Научная статья на тему 'НОТИЖОРАТ ТАШКИЛОТЛАР ФАОЛИЯТИНИ ТАРТИБГА СОЛИШНИНГ ҲУҚУҚИЙ АСОСЛАРИ: МИЛЛИЙ ВА ХОРИЖИЙ ТАЖРИБА'

НОТИЖОРАТ ТАШКИЛОТЛАР ФАОЛИЯТИНИ ТАРТИБГА СОЛИШНИНГ ҲУҚУҚИЙ АСОСЛАРИ: МИЛЛИЙ ВА ХОРИЖИЙ ТАЖРИБА Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

CC BY
180
23
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
юридик шахс / матлубот кооперативи / жамоат бирлашмалари / жамоат фондлари / муассасалар / юридик шахс бирлашмалари / фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари / нотижорат ташкилот / трансмиллий корпорация / одоб-аҳлоқ кодекси / ижтимоий ҳайрия фондлари / юридическое лицо / пресс-кооператив / общественные объединения / общественные фонды / учреждения / объединения юридических лиц / органы самоуправления граждан / некоммерческие организации / транснациональные корпорации / кодекс этики / общественные благотворительные фонды.

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Гулямов, С., Аҳрорқулов, А.

Бугунги кунда мамлакатимизда олиб борилаётган ислоҳотлар шароитида нотижорат ташкилотларининг тутган ўрни муҳим аҳамият касб этади, ушбу мақсад йўлида жисмоний ва юридик шахсларнинг турли жамоат бирлашмаларини тузиш орқали ўз ҳуқуқларини ҳимоя қилишга эришиши муҳим аҳамиятга эга бўлади. Нотижорат ташкилотларини фаолиятини йўлга қўйилишида тенглик, адолатлилик, шаффофлик мезонларининг амалдаги ижроси муҳим омил ҳисобланади. Шаффофлик ва ҳисобдорлик тамойилига биноан эса, ННТлар ички фаолиятида, шунингдек, донорлар ва жамоатчилик вакилларига нисбатан очиқлик ва ҳалолликка интилиши лозим. Ҳалоллик ва қонунга риоя қилиш тамойили ННТлар ўз донорлари, муайян лойиҳа доирасидаги ёрдамнинг якуний олувчилари, ходимлар, ҳамкор ташкилотлар, умуман давлат ва жамиятга нисбатан ҳалол бўлиши, ўзлари юрисдиксияда бўлган ҳар қандай давлат қонунларини ҳурмат қилиши ва уларга риоя этилишини талаб қилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ПРАВОВАЯ ОСНОВА РЕГУЛИРОВАНИЯ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ НЕКОММЕРЧЕСКИХ ОРГАНИЗАЦИЙ: ОТЕЧЕСТВЕННЫЙ И ЗАРУБЕЖНЫЙ ОПЫТ

В условиях проводимых в нашей стране реформ важна роль некоммерческих организаций, и для этого важна защита физических и юридических лиц своих прав путем создания различных общественных объединений. Текущая реализация критериев равенства, справедливости и прозрачности является важным фактором в деятельности некоммерческих организаций. Согласно принципу прозрачности и подотчетности, НПО должны стремиться к открытости и честности в своей внутренней деятельности, а также по отношению к донорам и представителям общественности. Принцип добросовестности и верховенства закона НПО обязаны быть честными со своими донорами, конечными получателями помощи в рамках конкретного проекта, сотрудниками, партнерскими организациями, государством и обществом в целом, а также уважать и соблюдать законы любого государства, в котором их юрисдикции.

Текст научной работы на тему «НОТИЖОРАТ ТАШКИЛОТЛАР ФАОЛИЯТИНИ ТАРТИБГА СОЛИШНИНГ ҲУҚУҚИЙ АСОСЛАРИ: МИЛЛИЙ ВА ХОРИЖИЙ ТАЖРИБА»

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

О

R

VOLUME 2 | ISSUE 5 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

НОТИЖОРАТ ТАШКИЛОТЛАР ФАОЛИЯТИНИ ТАРТИБГА СОЛИШНИНГ ХУКУКИЙ АСОСЛАРИ: МИЛЛИЙ ВА ХОРИЖИЙ

ТАЖРИБА

С.Гулямов. юридик фанлари доктори , профессор А.А^роркулов. юридик фанлари буйича фалсафа доктори(PhD)

АННОТАЦИЯ

Бугунги кунда мамлакатимизда олиб борилаётган ислоуотлар шароитида нотижорат ташкилотларининг тутган урни мууим ауамият касб этади, ушбу мацсад йулида жисмоний ва юридик шахсларнинг турли жамоат бирлашмаларини тузиш орцали уз ууцуцларини уимоя цилишга эришиши мууим ауамиятга эга булади. Нотижорат ташкилотларини фаолиятини йулга цуйилишида тенглик, адолатлилик, шаффофлик мезонларининг амалдаги ижроси мууим омил уисобланади. Шаффофлик ва уисобдорлик тамойилига биноан эса, ННТлар ички фаолиятида, шунингдек, донорлар ва жамоатчилик вакилларига нисбатан очицлик ва уалолликка интилиши лозим. Халоллик ва цонунга риоя цилиш тамойили ННТлар уз донорлари, муайян лойиуа доирасидаги ёрдамнинг якуний олувчилари, ходимлар, уамкор ташкилотлар, умуман давлат ва жамиятга нисбатан уалол булиши, узлари юрисдиксияда булган уар цандай давлат цонунларини уурмат цилиши ва уларга риоя этилишини талаб цилади.

Калит сузлар: юридик шахс, матлубот кооперативи, жамоат бирлашмалари, жамоат фондлари, муассасалар, юридик шахс бирлашмалари, фуцароларнинг узини узи бошцариш органлари, нотижорат ташкилот; трансмиллий корпорация, одоб-аулоц кодекси, ижтимоий уайрия фондлари.

В условиях проводимых в нашей стране реформ важна роль некоммерческих организаций, и для этого важна защита физических и юридических лиц своих прав путем создания различных общественных объединений. Текущая реализация критериев равенства, справедливости и прозрачности является важным фактором в деятельности некоммерческих организаций. Согласно принципу прозрачности и подотчетности, НПО должны стремиться к открытости и честности в своей внутренней деятельности, а также по отношению к донорам и представителям общественности. Принцип добросовестности и верховенства закона НПО обязаны быть честными со своими донорами, конечными получателями

АННОТАЦИЯ

Oriental Renaissance: Innovative, p VOLUME 2 | ISSUE 5

educational, natural and social sciences ISSN 2181-1784

Scientific Journal Impact Factor Q SJIF 2022: 5.947

Advanced Sciences Index Factor ASI Factor = 1.7

помощи в рамках конкретного проекта, сотрудниками, партнерскими организациями, государством и обществом в целом, а также уважать и соблюдать законы любого государства, в котором их юрисдикции.

Ключевые слова: юридическое лицо, пресс-кооператив, общественные объединения, общественные фонды, учреждения, объединения юридических лиц, органы самоуправления граждан, некоммерческие организации; транснациональные корпорации, кодекс этики, общественные благотворительные фонды.

КИРИШ

Бугунги кунда юртимизда амалга оширилаётган изчил ислохотлар шароитида фукаролар хукук ва манфаатларини хар томонлама таъминлаш, эзгу максад йулида турли жамоат бирлашмаларини тузиш оркали уз хукукларини химоя килишга эришиш мухим ахамиятга эга. Зеро, жамоат бирлашмаларида фукаролар яъни, муассислар иктисодий фойда куриш максадида эмас, балки муайян бир маънавий эхтиёжни таъминлаш максадида бирлашиши алохида урин эгаллайди.

Узбекистон Республикаси Конституциясининг 34-моддасига кура, фукаролар турли уюшмалар, бирлашмалар ва партиялар хамда турли харакатларда иштирок этишлари мумкин 1 . Шу боисдан, фукароларнинг хукуклари устуворлигини таъминлашда айнан нотижорат ташкилотлар узига хос мавкега эга.

Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёев "...мамлакатимизда яшаётган хар бир инсоннинг хукук ва эркинликларини кафолатлаш ва тулик химоя килишни хам энг устувор вазифа сифатида белгиладик"2 деб таъкидлаб утди. Бу эса, уз навбатида нафакат алохида фукароларнинг балки, улар томонидан ташкил этиладиган ва муштарак максадларини руёбга чикаришнинг воситаси сифатида нотижорат ташкилотлар фаолиятини алохида тадкикотни талаб этади.

Кайд этиш лозимки, ХХ асрнинг 70-йилларнинг охири - 80-йилларнинг бошида Европа ва Америка мамлакатларида жамият инсон фаолиятининг атроф-мухит ва шахсга булган салбий окибатлари хакида кайгура бошлади. Бу борада алохида хавф купинча одамларга ва атроф-мухитга бевосита ёки билвосита зарар етказадиган, лекин тартибга солиш кийин булган трансмиллий

1Муаллифлар жамоаси. Узбекистон Республикаси Конституциясига шархлар. -Т.: 2010, ТДЮИ, 120 б.

2 https://president.uz/uz/lists/view/5077

Oriental Renaissance: Innovative, p VOLUME 2 | ISSUE 5

educational, natural and social sciences ISSN 2181-1784

Scientific Journal Impact Factor Q SJIF 2022: 5.947

Advanced Sciences Index Factor ASI Factor = 1.7

кopпopaцнaпap (TMK) ^ao-mara 6unaH SOFHU; 6ynraH: TMKnap ^ao-mara anoxuga gaBnaraap KoHyHnunuru ^^gu^^cum Tatcup goupacura TymMaraH. ffly 6nnaH Supra, кopпopaцнaпap TOMOHHgaH eTKa3unraH 3apap Ty^aftnu ynapra HHc6aTaH ^aMuaT TOMOHHgaH xaM, xyKyMaT TOMOHHgaH xaM 6OCHM KyHaftgu3.

MYXOKAMA BA HATH^AHAP

Ym6y o;n6aTnapHH 6apTapa$ этнm BOCHTanapngaH 6upu TpaHCMunnuft кopпopaцнaпap TOMOHHgaH y3-y3HHH TapTuSra conum cuecaraHu ^opuft этнm 6ynraH: TMKnap y3napu ynyH yftuH CTaHgapTHapu Ba KouganapuHu 6enrunamra Kapop Kunumgu. Ym6y ;ouganap, ^yMnagaH, axro; Ba omKopanuK Macananapura TaarnyKgu 6ynraH. Кopпopaцнaпap "ogo6-axno; KogeKcnapn"HH, atHu кopпopaцнaнннг hhkh Ba TamKu ^aonnaTHHHHr axnoKHH ^MxaraapuHu TapTuSra conyBHH, myHHHrgeK, yHHHr ma^o^num nerapanapHHH 6enrnnoBHH MetepuH-xyKyKHH xy^^araap тyппaмннн $aon paBumga ^opuft Kuna 6omnaraH. fflyHgafi Khhh6, 6hphhhh ogo6-axno; KogeKcu TMKnap Tama66ycu Ba catft-xapaKaraapu 6unaH, rapHH ^aMuaT 6ochmh ocraga 6ynca xaM, raftgo 6ynraH, 6y xonaT эсa кoмпaннaпapgaн aHaga ma$$o$po; Ba h^thmohh MactynuaTnu ^aonuaT aManra

omupumHH Tana6 Kunagu. HoTu^opaT ceKTopgaru TamKHnoraapga ogo6-axno; KogeKCHHHHr raftgo 6ynum Tapuxu кyп ^HxaTgaH ogo6-axno; KogeKcnapHHHHr TMKnapga raftgo 6ynum Tapuxura yxmafigu. Кopпopaцнaпapga 6ynraHH Ka6u 6y rao6arnamyB Ba ^axoH ^y;aponuK ^aMuaTHHUHr ycumu 6unaH sofhuk. Ba;T yTumu 6unaH HogaBnaT Hora^opaT TamKunoTnapu ^aonuaTHHHHr ma^^o^nuru xaMga ynapra oug MyaMMonap 6unaH myFynnaHyBnu $y;aponap Ba 6y MyaMMonapHu xan этнmнн MonuanamTupyBHu uHguBugyan goHopnap ongugaru xucoSgop Synumu Macanacu maKHnaHTupungu. Ym6y ^apaeH 6unaH 6up Ba;Tga Hora^opar ceKTopHuHr puBo^naHumu 6unaH HoTu^opaT TamKunoTnapHuHr y3u ^aMuaT ongugaru MactynuaTHu xaMga goHopnap Ba ynap xu3Maraapu SyftuHa ucTetMonnunap 6unaH y3o; Myggarau MyHoca6araapHu TatMuHnam ynyH y3napuHuHr xanonnuK Ba ogoSnunuK Ka^onaraapuHu 6epum зapypпнгннн aHraafi 6omnagunap.

AKageMuK ^.PaxMoHKynoB wpuguK maxc ннстнтyтннннг пaнgo SynumuHu нктнсogнн MyHoca6araapHuHr puBo^naHumu, y3rapumu Ba ym6y MyHoca6araapHu TaKoMunnamTupum ynyH тapтн6-кoнgaпapнн umna6 nuKum Ba ynapHu ypHaTum 3apypuaTu 6unaH 6ofhuk SynraHnuru, puBo^naHum myHgafi gapa^ara eTguKu, энgн ^MCMOHUH maxcnapHuHr aKKa xonaTga ^aonuaT wpuTumu

3 Cragg W. (ed) Ethics Codes, Corporations and the Challenge of Globalization. Massachusetts. 2005. P.8-12.

1031

Oriental Renaissance: Innovative, p VOLUME 2 | ISSUE 5

educational, natural and social sciences ISSN 2181-1784

Scientific Journal Impact Factor Q SJIF 2022: 5.947

Advanced Sciences Index Factor ASI Factor = 1.7

самара бермай куйди, ижобий натижаларга олиб келмади, биргаликда, хамкорликда иш юритиш давр такозосига айланди. Шу максадда оддий ширкатлар пайдо була бошлади, деб таъкидлайди4.

А^Шда нотижорат ташкилотларини ушбу худуд ва хукукий тартибот мазмунидан келиб чиккан холда уч гурухга булишни назарда тутади: норасмий ташкилотлар; инкорпорациялашган нотижорат ташкилотлар (корпорациялар); солик конунчилигига асосан соликдан озод килинган ташкилотлар (Internal Revenue Code)5.

Эътиборли жихати шундаки, норасмийлик ноконунийликни келтириб чикармайди. Бунда норасмий нотижорат ташкилотлар аввало иштирокчиларнинг шахсий муносабатлари мавжуд булишига ва уларнинг манфаатидан келиб чикади хамда алохида юридик шахс ташкил килинмайди. Инкорпорациялашган ва фукаролик муомаласида корпорацияни ифодаловчи нотижорат ташкилотлар тулаконли юридик шахс хисобланади. Корпорациялар мулк хукукига, узининг банк хисобварагига эга, карз берувчи сифатида катнашиши ва хатто унинг муассиси чикиб кетган холларда хам уз фаолиятини давом эттириши мумкин. Корпорациялар фаолиятидан ва уз олдига куйган максаддан келиб чикиб бир катор белгиларига кура таснифланиши мумкин. Масалан, жамоат корпорациялари, ижтимоий хайрия фондлари ва бошкалар корпорация сифатида мавжуд булади.

Кайд этиш лозимки, нотижорат ташкилот хеч кандай сабабларсиз, уз узидан мажбурий булган соликлардан озод килинмайди. Солик туламаслик яъни, учинчи гурухга мансуб булган нотижорат ташкилоти албатта солик хизматига (Internal Revenue service) буюртма бериши талаб килинади. корпорация уз узидан солик туламайдиганлар руйхатига тушмайди. Бунинг учун муайян шартлар мавжуд булиши талаб килинади. Аввало, корпорация буюртма бераётган вактда, шунингдек фаолият юритиши давомида муайян мезонларга мос келиши зарур. А^Ш солик конунчилиги тупламининг 557-моддасида (IRS Publication 557) даромад солигини тулашдан озод килинган ташкилотларнинг тулик руйхати келтирилган6. Масалан, (с) кичик банди 501 секцияга асосан ташкилотлар даромади федерал соликдан таълим, фан, диний,

4 Рахмонкулов Х.Р. Фукаролик хукукининг субъектлари. -Т.: ТДЮИ, 2008, -50 б.

5 Исаева М.А. Законодательные условия формирования целевого капитала некоммерческих организаций России и США: сравнительный анализ. //Вестник Чувашского университета. 2011. № 4. С.419-424.

6 Internal Revenue Code [Electronic resource] / Internal Revenue Service. URL: http://www.irs.gov. pub/irs-tege/eo_code_provisions.pdf

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

о

R

VOLUME 2 | ISSUE 5 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

хайрия, спорт каби ижтимоий фойдали максадларни амалга оширган холларда озод килиниши назарда тyтилгaн.

Х,ар кандай холда хам юридик шахснинг солик тyлaши ёки yндaн озод килиниши албатта унинг фаолияти ва yндaн кyзлaнгaн максадга мос равишда белгиланади. Нотижорат ташкилотлар айнан солик борасида муайян имтиёзни олиши ёки олмаслиги учун алохида, махсус ташкилий-хукукий шаклда ташкил килиниши лозимлиги назарда тутилмаган.

АКЩда конунчилик федерал ва штатлар даражаси бyлгaни сабабли инстутуционал фондларни инвестициялаш сохасида айнан штат даражасида ушбу масала курилиши лозим. Умумий равишда барча учун зарур доирада ишлаб чикилган ва аксарият штатларда кабул килинган асосий иккита хужжат мавжуд булиб улар - UPIA (Uniform Prudent Investor Act - Окилона инвестициялаш тyFрисидaги унификацияланган конун) ва UPMIFA (Uniform Prudent Management of Institutional Funds Act - Институционал фондларни окилона бошкариш тyFрисидaги унификацияланган конун) амал килади. Бунда "Окилона инвестициялаш тyFрисидaги унификацияланган конун" узаро ишончга асосланган ва бизда мавжуд булган "ишончли бошкаришга" якин тушунча доирасида траст фондлари фаолиятини инвестициялашни тартибга солади. "Институционал фондларни окилона бошкариш тyFрисидaги унификацияланган конун" эса, нотижорат корпорациялар фаолиятига бевосита боFлик холда ишлаб чикилган ва унда хам солик масаласига эътибор каратилади.

Илмий тахлиллардан шуни куриш мумкинки, А^Шда нотижорат ташкилотларнинг мaблaFлaрни шакллантириш учун муайян карорни кабул килишда кенг доирадаги имкониятлар назарда тутилади ва бу фаолият самарадорлигига уз таъсирини курсатади. Россия Федерацияси конунчилигидан фаркли равишда ушбу жараёнда белгиловчи омил булиб хизмат килмайди. Одатда, фондни ташкил этишда муайян муддат назарда тутилади ва бу масала уни молиялаштирувчи шахс билан келишувда назарда тутилиши мумкин. Бу борада фондни ташкил этиш билан боFлик энг кам микдор хам белгиланмаганлиги сабабли максадли равишда мaблaFлaрни йиFиш имконини беради. Натижада улар фаолияти учун мухим булган молиявий ресурсларни шаклланиши ва фаолияти учун йуналтирилиши имконияти яратилади.

Россия Федерацияси конунчилиги А^Ш конунчилигидан фарк килади. РФ конунчилиги ташкаридан хайрия килувчилар максадли капитални шакллантириш учун мaблaF киритишига имкон беради бирок, нотижорат

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

О

R

VOLUME 2 | ISSUE 5 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

ташкилотлар уз маблаглари хисобидан уни шакллантириш хукукига эга булмайди. Ушбу холат эса, мустакил равишда маблаг топувчи куплаб нотижорат ташкилотлар учун муайян даражада чекловчи омил булиб хисобланади. Айнан маблагларни шакллантириш хукукий нотижорат ташкилотда асосий фаолият мохиятига таъсир курсатади.

А^Шнинг нотижорат ташкилотлар тугрисидаги модель конунида (ModelNonprofit Corporation Act) нотижорат ташкилотининг умумий ваколатларига шартномалар тузиш, кафолатлар бериш, мажбуриятларни зиммасига олиш, пул карз олиш, вексель, облигация чикариш, исталган мулки билан гаров мажбуриятида иштирок этиш ва х.к. назарда тутилган. Бу уринда нотижорат ташкилотлар облигация чикариш оркали кредит ресурсларни жалб килиш имкониятига эга булади. РФда облигациялар чикариш фукаролик хукукининг хамма субъектларига хам берилмаган7.

ХХ асрнинг 70-йилларнинг охири - 80-йилларнинг бошида Европа ва Америка мамлакатларида жамият инсон фаолиятининг атроф-мухит ва шахсга булган салбий окибатлари хакида кайгура бошлади. Бу борада алохида хавф купинча одамларга ва атроф-мухитга бевосита ёки билвосита зарар етказадиган, лекин тартибга солиш кийин булган трансмиллий корпорациялар (ТМК) фаолияти билан боглик булган: ТМКлар фаолияти алохида давлатлар конунчилиги юрисдикциясига таъсир доирасига тушмаган. Шу билан бирга, корпорациялар томонидан етказилган зарар туфайли уларга нисбатан жамият томонидан хам, хукумат томонидан хам босим кучайди8.

Ушбу окибатларни бартараф этиш воситаларидан бири трансмиллий корпорациялар томонидан уз-узини тартибга солиш сиёсатини жорий этиш булган: ТМКлар узлари учун уйин стандартлари ва коидаларини белгилашга карор килишди. Ушбу коидалар, жумладан, ахлок ва ошкоралик масалаларига тааллукли булган. Корпорациялар "одоб-ахлок кодекслари"ни, яъни корпорациянинг ички ва ташки фаолиятининг ахлокий жихатларини тартибга солувчи, шунингдек, унинг шаффофлиги чегараларини белгиловчи меъёрий-хукукий хужжатлар тупламини фаол равишда жорий кила бошлаган. Шундай килиб, биринчи одоб-ахлок кодекси ТМКлар ташаббуси ва саъй-харакатлари билан, гарчи жамият босими остида булса хам, пайдо булган, бу холат эса компаниялардан янада шаффофрок ва ижтимоий масъулиятли фаолиятни

7 Гурская М.М., Владимирова М.А.Нормативно-правовое регулированиенекоммерческих организаций: настоящее и будущее. //Вестник Адыгейского государственного университета. Серия 5: Экономика, 2012, (111),

8 Cragg W. (ed) Ethics Codes, Corporations and the Challenge of Globalization. Massachusetts. 2005. P.8-12.

130-137.

Oriental Renaissance: Innovative, p VOLUME 2 | ISSUE 5

educational, natural and social sciences ISSN 2181-1784

Scientific Journal Impact Factor Q SJIF 2022: 5.947

Advanced Sciences Index Factor ASI Factor = 1.7

амалга оширишни талаб килади. Нотижорат сектордаги ташкилотларда одоб-ахлок кодексининг пайдо булиш тарихи куп жихатдан одоб-ахлок кодексларининг ТМКларда пайдо булиш тарихига ухшайди. Корпорацияларда булгани каби бу глобаллашув ва жахон фукаролик жамиятининг усиши билан боглик. Вакт утиши билан нодавлат нотижорат ташкилотлари фаолиятининг шаффофлиги хамда уларга оид муаммолар билан шугулланувчи фукаролар ва бу муаммоларни хал этишни молиялаштирувчи индивидуал донорлар олдидаги хисобдор булиши масаласи шакллантирилди. Ушбу жараён билан бир вактда нотижорат секторнинг ривожланиши билан нотижорат ташкилотларнинг узи жамият олдидаги масъулиятни хамда донорлар ва улар хизматлари буйича истеъмолчилар билан узок муддатли муносабатларни таъминлаш учун узларининг халоллик ва одоблилик кафолатларини бериш зарурлигини англай бошладилар.

Аввало, одоб-ахлок кодекслари билан узини узи тартибга солиш жараёни халкаро ривожланиш сохасидаги трансмиллий нотижорат ташкилотларга таъсир курсатди. Бу улар фаолиятининг узига хос хусусиятлари билан боглик эди. Турли хил маданий, ижтимоий ва диний рухда уткир, баъзан ута нозик ижтимоий-иктисодий муаммоларни хал килиш бундай муаммоларни хал киладиган шахсларнинг шахсий бенуксонлигини назарда тутади. Шу сабабли, халкаро нотижорат ташкилотлари уз фаолиятини бошкариш максадида узлари учун ахлокий стандартларни ишлаб чикишни бошладилар.

Масалан, 1986 йилда Австралия Халкаро тараккиёт кенгаши (АСФИД) томонидан ахлок кодекси ишлаб чикилган. Шундан сунг бошка халкаро ташкилотлар ахлок кодексини кабул кила бошладилар. Мисол учун, 1994 йилда Халкаро Кизил Хоч ва Ярим Ой Хдракати томонидан табиий офатлар юз берганида ёрдам курсатувчи ННТлар учун ахлок кодекси ишлаб чикилган. (International Red Cross and Red Crescent Movement and NGOs in Disaster Relief)9.

Кейинчалик, бу амалиёт Европа ва Американинг озчилик хукуклари, экология ва бошка шу каби сохалардаги махаллий муаммолар билан шугулланадиган ННТлар томонидан кабул килинди. Хрзирда бир неча минг ННТлар ахлокий меъёрларга риоя килиш мажбуриятини олган ва уларнинг сони тез суръатлар билан усиб бормокда10.

9 http://www.ifrc.org/en/publications-and-reports/code-of-conduct/ (на англ. яз.)

10 Keller H. Corporate Codes of Conduct and their Implementation: The Question of Legitimacy. University of Zurich URL: http://www.yale.edu/macmillan/Heken Keller Paper.pdf; Gendron, Lapointe. The Regulatory Limits of Corporate Codes of Conduct URL: http://www.crsdd.uqam.ca/Pages/docs/pdfCahiersRecherche/19-2003.pdf; De

1035

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

o

R

VOLUME 2 | ISSUE 5 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

OgoS-axno; KogeKcu - TamKunoTHuHr KacSuH этнкa SunaH Sofhuk uhku ^aonuaTu MacananapuHu TapraSra conyBnu xy^^aTgup. OgaTga, KogeKC HHT xoguMHapu y3napuHuHr KacSuH ^aonuaraga aMan Kunumnapu KepaK SynraH KouganapHu SenrunaHgu Ba ynap ^yMnacura Kyfiugarunap Kupagu: HHTnapHuHr y3 ^aonuaTu тyFpнснgaгн MatnyMoraapHu omKop Kunum Ma^SypuaTnapu; MaH^aaraap TyKHamyBu, кoppyпцнa xogucanapuHuHr onguHu onumra KaparnnraH xoguMnapHuHr xynK-areop KouganapuHu, myHuHrgeK, TamKunoT ko^huh TapTuSra conum 3apyp geS xucoSnaraH Som;a axnoKuft Macananap MycTaxKaMnafigu. EyHga ogoS-axnoKHuHr KyHugaru acocufi TaMoHunnapu a^paranagu: ^aBoSrapnuK Ba ^aMuaT ^apoBoHnuru ynyH xu3MaT Kunum, ^aMoaTHunuK ynyH ohukhuk, Hora^opaT ceKTopHuHr xucoSgopnuru Ba ma^o^nuru, uhcoh xyKyK^apu Ba Kagp-KuMMaraHu ;agpnam, KoHyHuftnuK Ba xanonnuK.

^aMuaT ^apoBoHnuru ynyH xu3MaT Kunum Ba ^aBoSrapnuK TaMoHunura Kypa, ^aMuaT BaKunnapugaH onuHraH MaSnaFnap maxcufi MaH^aaT ynyH нmпaтнпмacпнгн KepaK. Bapna xafipoxcoHnap ^aMoaTnunuK umoHnuHu u^oganam BocuTacugup Ba ynapra ^yga эxтнeткopпнк SunaH MyHocaSaTga Synum KepaK. ffla^^o^nuK Ba xucoSgopnuK TaMofiunura SuHoaH эca, HHTnap uhku ^aonuaraga, myHuHrgeK, goHopnap Ba ^aMoaTnunuK BaKunnapura HucSaTaH ohukhuk Ba xanonnuKKa ннтнпнmн ho3um. ^anonnuK Ba KoHyHra puoa Kunum TaMoHunu HHTnap y3 goHopnapu, MyaHaH nofiuxa goupacugaru epgaMHuHr aKyHufi onyBHunapu, xoguMHap, xaMKop TamKunoTnap, yMyMaH gaBnaT Ba ^aMuaTra HucSaTaH xanon Synumu, y3napu wpucguKcuaga SynraH xap KaHgafi gaBnaT KoHyHnapuHu xypMaT Kunumu Ba ynapra puoa этнпнmннн TanaS Kunagu.

OuKpuMrona, SyHgaH TaMofiunnap Munnufi KoHyHnunuK тнзнмн Ba HHTnapHuHr um ^aonuaTura cннгgнpнпнmн ho3um. YmSy TaMofiunnap acocuga HHTnapHuHr um ohuS Sopumu xaMga ynapra puoa этнmн HHTnapHu Tammn этнm Ma;cagugaH KenuS hukuS ^aonuaT wpuTumu Ba xyKyKuH Ma;oMu goupacuHu aHu;nam umkohuhu Sepagu. By эca y3 HaBSaraga HHTnapHu ^yKaponuK xyKyKu cySteKTu cu^arnga xonara Ba ynap ^aonuaraHuHr xyKyKuH TapTuSra conum nerapanapuHu Senrunam ynyH acoc SynuS xu3MaT Kunagu.

Hora^opaT TamKunoTnapuHuHr xyKyKuH acocnapuHu puBo^naHumuga 1997 huh 1 MapTgaH Kynra KupmunraH Y3SeKucToH PecпySпнкacннннг Oy;aponuK KogeKcu anoxuga ypuH TyTagu. MpuguK maxcnapHuHr Hora^opaT Typnapu rypyxu

George Richard T. A History of Business Ethics. Santa Clara University. URL: http://www.scu.edu/ethics/practicing/focusareas/business/conference/presentations/business-ethics-history.html

1036

Oriental Renaissance: Innovative, p VOLUME 2 | ISSUE 5

educational, natural and social sciences ISSN 2181-1784

Scientific Journal Impact Factor Q SJIF 2022: 5.947

Advanced Sciences Index Factor ASI Factor = 1.7

мавжудлиги дастлаб кодекснинг 40-моддасида белгиланган булса, нотижорат ташкилотларининг турлари кодекснинг 4-боби 3 параграфида белгиланган. Бунда нотижорат ташкилотларининг 6 та турига эътибор каратилган.

Шу билан бирга кодекс 40-моддасининг 3-кисми нотижорат ташкилотларнинг факат учта турини курсатган холда очик руйхатини ифодалайди. Бундан фаркли равишда кодекс 4-бобининг 3 параграфида нотижорат ташкилотларининг 6 та тури курсатилган. Мазкур номутаносибликни олдини олиш максадида кодекснинг 40-моддаси 3-кисми нотижорат ташкилотларнинг "муайян конуний шаклда тузишни"назарда тутади. Фикримизча, ушбу ёндашув хукукий жихатдан чалкашликларни вужудга келтириши хамда хукукни куллаш сохасида муаммоларни юзага келтириши мумкин. Колаверса, куплаб мутахассислар муассасалар, юридик шахс бирлашмаларини юридик шахснинг алохида ташкилий-хукукий шакл сифатида мавжуд булишини нотугри деб хисоблашади.

Фикримизча, конунчиликда хусусан, ФКнинг 40-моддаси 3-кисмида нотижорат ташкилотлари ташкилий-хукукий шаклини тулик руйхатини ифодалаш хамда руйхатни ёпик тарзда белгилаш тугри булади. Бунда аниклик ва фаолиятда шаффофликка эришиш лозим. Шу муносабат билан ФКнинг 40-моддаси 3-кисмини куйидаги тахрирда белгилаш максадга мувофик:

"Тижоратчи ташкилот булмаган юридик шахс матлубот кооперативи, жамоат бирлашмалари, жамоат фондлари, муассасалар, юридик шахс бирлашмалари, фукароларнинг узини узи бошкариш органлари шаклида ташкил этилади."

Узбекистон Республикасининг 1999 йил 14 апрелда кабул килинган "Нодавлат нотижорат ташкилотлари тугрисида"ги11 конуннинг асосий максади назарда тутилган булиб, турли худудда фаолият юритувчи нодавлат нотижорат ташкилотлари фаолиятини мамлакат худудидаги фаолиятига оид муносабатларни тартибга солишни камраб олиши курсатилади. Мазкур конун 37 моддадан иборат булиб, нодавлат нотижорат ташкилоти тушунчаси, хукукий макоми, хукук ва мажбуриятлари хамда нодавлат нотижорат ташкилотларининг ташкилий-хукукий шакллари, тузиш тартиби, давлат руйхатидан утказиш, нодавлат нотижорат ташкилотининг мол-мулки, улар томонидан тадбиркорлик фаолиятини амалга ошириш ва фаолиятини тугатишга доир коидалар уз ифодасини топган.

11 Узбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Ахборотномаси, 1999 й., 5-сон, 115-модда / https://lex.uz/docs/11360

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

о

R

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

VOLUME 2 | ISSUE 5 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

Конуннинг 10-моддасига кура, нотижорат ташкилоти конунда кузда тутилган муайян ташкилий-хукукий шаклда тузилиши мумкин. Бу уринда конунда бошка ташкилий-хукукий шакл назарда тутилган холлар хам мавжуд булиши мумкин. Фикримизча, бундай руйхатнинг очик колдирилиши узини окдамайди. Чунки юридик шахсларнинг ташкилий-хукукий шакли конунчиликда катъий ва ёпик тарзда ифодаланиши максадга мувофик. Куплаб хорижий мамлакатлар (масалан, Германия, Франция) конунчилигида юридик шахсларнинг хусусан, нотижорат ташкилотларнинг ташкилий-хукукий шакли руйхати ёпик тарзда белгиланган. Шу муносабат билан, конуннинг 10-моддасидан "шунингдек конунларда назарда тутилган бошка шаклда ташкил этилиши мумкин" деган жумла чикариб ташланиши максадга мувофик.

Бугунги кунда АКШ, Буюк Британия, Германия, Франция, Голландия, Корея, Япония ва бошка бир катор халкаро ва чет эл нодавлат нотижорат ташкилотларининг ваколатхона ва филиаллари Адлия вазирлигида давлат руйхатига олинган. Жумладан, "Save the children" ("Болаларни асранг"), "Чегарасиз шифокорлар", "АКТЕД", "Фридрих Эберт жамгармаси" ва бир катор чет эл ташкилотлари томонидан амалга оширилаётган дастур ва лойихалар хукукий маданиятни янада юксалтириш, оналар ва болалар соглигини мухофаза килиш, экологик мухит бузилишидан жабр чекканлар реабилитациясини амалга ошириш, хавфли юкумли касалликларнинг олдини олиш, хотин-кизлар ва усмирларга тиббий таълим бериш каби максад ва вазифаларга каратилган. Шуни таъкидлаб утиш керакки, баъзан айрим мутахассислар, хатто хукукшунослар хам Узбекистонда фукаролик жамияти институтлари сони хакида тухталганда нотижорат ташкилотлар сони билан чалкаштиришади. Бунинг учун дастлаб фукаролик жамияти, унинг институтлари хакида, нодавлат нотижорат ташкилотлар бунда тутган урни хакида тугри тушунчага эга булиши лозим. Дарвоке бунда барча нотижорат ташкилотлар фукаролик жамияти институти хисобланади, лекин барча фукаролик жамияти институтлари нотижорат ташкилоти эмас, деган коидага амал килиш лозим. Назарий жихатдан фукаролик жамияти институтлари хилма-хил.

Узбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 4 октябрдаги "Мамлакатимизда ижтимоий-иктисодий сохадаги ислохотлар устидан жамоатчилик назорати самарадорлигини, шунингдек, фукароларнинг демократик узгартиришлардаги фаоллигини оширишга оид кушимча чора-

Oriental Renaissance: Innovative, p VOLUME 2 | ISSUE 5

educational, natural and social sciences ISSN 2181-1784

Scientific Journal Impact Factor Q SJIF 2022: 5.947

Advanced Sciences Index Factor ASI Factor = 1.7

TagSup-ap тyFpнcнga"гн12 nK-4473-coH ;apopura MyBo^u;, 2020 huh 1 ^eBpanra Kagap HogaB-aT Hora^opaT TamKunoTnapu тyFpнcнgaгн KogeKcu nofiuxacu um-aS HuKunumu Ha3apga Tyrangu. ByHga neT эп gaB-araapuHuHr Ta^puSacuHu ypraHum xaMga MaB^yg MyaMMo-apHu Tax-un Kunum acocuga HogaB-aT HoTu^opaT TamKunoTnapu ^aonuaTuHu xyKyKuH TapTuSra co-umHu TaKoMunnamTupum Ba3u$acu SenrunaHgu.

YsSeKucTOH PecпySпнкacн Пpeзнgeнтннннг 2019 huh 5 a^e-gara 0-5464-coh ^apMofiumu Su-aH TacguK—aHraH YsSeKucTOH Pec^S-ma^Hu^ ^y;aponuK KoHyHHunuruHu TaKoMunnamTupum Кoнцeпцнacн 13 II-SynuMu 10-SaHguga Hora^opaT TamKunoTu xucoSnaHaguraH y3apo cyFypTa ^aMuaTnapuHu TamKun этнmнннг xyKyKuH acoc-apuHu тaкoмнnnamтнpнm Macanacu SenrunaHraH.

O.OKwnoBHuHr ^uKpuna, 0y;aponuK KogeKcu nofiuxacuga KoH^rnyan ^uxaTgaH aHa Sup HoTyFpu eHgamyB ropuguK maxc-ap pyftxaraHuHr eпнк KunuS KyHunraHugup. ByHga энг Saxcnu Maca-a pyftxaTHuHr Tu^opaT ropuguK maxc-apu, xy^anuK ^aMuaTnapu Ba mupKaraapu, umnaS nuKapum кooпepaтнвпapн goupacuga neKnaS KyHunraHugup. ^buhuct onuM-apHuHr кyпннnнгн SyHgaH Taa^^ySra TymMo;ga. MaM-aKaraMro нктнcogнeтнga KaTTa mkhu KyTapuS TypraH xycycuft KopxoHa-ap, ounaBufi KopxoHanap, $epMep xy^anuKnapu, gex;oH xy^anuKnapuHu Tyraram Ba y-apHu M^^ra aHnaHTupum (nyHKu KymuMna Ma^y-maT^u ^aMuaT нmтнpoкннпapн Sup-Supnapu ynyH xaM co-ugap, cyScuguap ®;aBoSrap Synumu кyпннпнкнн SyHgaH ropuguK maxcHu Tammn этнmgaн ^nuTan^) TymyHapcu3 xon. HKracoguH TrouMga ra^opuH ropuguK maxc-apHu KaHTa TamKun этнmпap roura TymryHna yn-TypT huh yTagu. By эca y-apHuHr ^aonuaTuHu caMapanu aMa-ra omupumra, y-apHu Som;apumra canSuft Tatcup

" 14

KypcaTagu14.

XY.TOCA

OuKpuMrona, MaraySoT кooпepaтнвн, myHuHrgeK y3apo cyFypTa ^aMuaTnapu ^ao-ua^ ynyH KymuMna mapoT aparam 3apyp. ^yHKu, mapouT Ba xyKyKuH MyxuT Sap;apop Sy-MacgaH TypuS, y-ap ^aonuaTuHuHr Ka^onarn 3au$ Synagu.

Y3SeKucToH PecпySnнкacн 0y;aponuK KogeKcuHuHr 78-Moggacu SupuHnu KucMura "^yKaponapHuHr" cy3ugaH KeftuH "eKH $y«;apo^ap Ba ropngHK maxc^apHHHr" geraH ^yM-aHu ;ymum xaMga SupuHnu kucm oxupura "Yiapo

12 KpHyH xy^^araapn MatnyMoTnapn mm-huh 6a3acn, 05.10.2019 h., 07/19/4473/3 864-coh

13 KoHyH xy^^araapn MatnyMoTnapn MnnnnH Sa3acu, 06.04.2019 h., 08/19/5464/2891-coh

14 Okwhob O. ®yKaponnK KogeKcu pean BoKennKHn aKc эттнpмoFн no3uM. //^yKYK, 2020. №26, 2-nroflb, 7-SeT.

1039

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

О

R

VOLUME 2 | ISSUE 5 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

сугурталаш жамияти юридик шахсларнинг аъзолигига асосланиши мумкин" деган гап билан тулдириш таклиф этилади.

REFERENCES

1. Муаллифлар жамоаси. Узбекистон Республикаси Конституциясига шархлар. -Т.: 2010, ТДЮИ, 120 б. 1 https://president.uz/uz/lists/view/5077

2. Рахмонкулов Х,.Р. Фукаролик хукукининг субъектлари. -Т.: ТДЮИ, 2008, -

3. Исаева М.А. Законодательные условия формирования целевого капитала некоммерческих организаций России и США: сравнительный анализ. //Вестник Чувашского университета. 2011. № 4. С.419-424.

4. Окюлов О. Фукаролик кодекси реал вокеликни акс эттирмоги лозим. //Хукук, 2020. №26, 2-июль, 7-бет.Узбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Ахборотномаси, 1999 й., 5-сон, 115-модда / https://lex.uz/docs/11360

5. Гурская М.М., Владимирова М.А.Нормативно-правовое регулирование некоммерческих организаций: настоящее и будущее. //Вестник Адыгейского государственного университета. Серия 5: Экономика, 2012, (111), 130-137.

6. Internal Revenue Code [Electronic resource] / Internal Revenue Service. URL: http://www.irs.gov. pub/irs-tege/eo_code_provisions.pdf

7. Cragg W. (ed) Ethics Codes, Corporations and the Challenge of Globalization. Massachusetts. 2005. P.8-12.

8. http://www.ifrc.org/en/publications-and-reports/code-of-conduct/ (на англ. яз.)

9. Keller H. Corporate Codes of Conduct and their Implementation: The Question of Legitimacy. University of Zurich URL: http://www.yale.edu/macmillan/Heken Keller Paper.pdf; Gendron, Lapointe. The Regulatory Limits of Corporate Codes of Conduct URL: http://www.crsdd.uqam.ca/Pages/docs/pdfCahiersRecherche/19-2003.pdf; De George Richard T. A History of Business Ethics. Santa Clara University.URL:ttp://www.scu.edu/ethics/practicing/focusareas/business/conference/ presentations/business-ethics-history.html

10. O'G'Li, I. D. B. (2022). YURIDIK SHAXSLARNING UMUMIY YIG'ILISH QARORLARINI HAQIQIY EMAS DEB TOPISHNING HUQUQIY OQIBATLARI. Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences, 2(1), 430-447.

50 б.

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor

o

R

VOLUME 2 | ISSUE 5 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7

11. Topildiev, B., Khursanov, R., & Usmonova, M. (2020). Trust management agreement Property and prospects for its development in the Republic of Uzbekistan. European Journal of Molecular & Clinical Medicine, 7(3), 3199.

12. MexMOHOB, K. M. (2021). npaBOBaa 3arn,HTa oôteKTOB npoMbimneHHoñ

coôcTBeHHOCTH.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.