Научная статья на тему 'НОТИҚЛИК САНЪАТИМИ ЁКИ НУТҚ МАДАНИЯТИ'

НОТИҚЛИК САНЪАТИМИ ЁКИ НУТҚ МАДАНИЯТИ Текст научной статьи по специальности «Философия, этика, религиоведение»

CC BY
41
11
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
нотиқлик санъати / нутқ маданияти / нотиқ / нутқ / нутқ услублари / адабий тил меъëрлари / нутқнинг коммуникатив сифатлари. / art of oratory / speech culture / orator / speech / speech styles / norms of literary language / communicative qualities of speech.

Аннотация научной статьи по философии, этике, религиоведению, автор научной работы — Мўйдинов, Қ.А.

Нотиқлик кўпроқ нутқнинг мазмунига, мантиқий асосларига ва тузилишига эътибор қаратади. Шу билан бирга тилшунослик, фалсафа, мантиқ каби фанлардан олинган назарий билимларга суянган ҳолда тўғри, таъсирли нутқ тузиш йўлларини ўргатади. Нутқ маданияти тилшуносликнинг соҳаси сифатида адабий тил меъëрлари, нутқ, нутқнинг коммуникатив сифатлари, нутқ услублари, нутқда учраши мумкин бўлган камчилик ва хатолар, нутқ талаффузига доир муаммолар юзасидан баҳс юритади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

SPEAKING ART OR CULTURE OF SPEECH

Oratory is aimed at the content, structure and logical sequence of speech. Along with this, it teaches methods of constructing correct speech on the basis of theoretical knowledge of such sciences as linguistics, philosophy and logic. As a linguistic discipline, the culture of speech discusses such issues as language norms, speech, communicative qualities of speech, speech styles, mistakes and shortcomings allowed in speech, and problems associated with pronunciation norms.

Текст научной работы на тему «НОТИҚЛИК САНЪАТИМИ ЁКИ НУТҚ МАДАНИЯТИ»

Oriental Renaissance: Innovative, (E)ISSN:2181-1784

educational, natural and social sciences www.oriens.uz

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7 3(5), May, 2023

НОТЩЛИК САНЪАТИМИ ЁКИ НУТЦ МАДАНИЯТИ

^.А.Муйдинов

Чирчи; давлат педагогика университети Узбек тилшунослиги кафедраси доценти, филология фанлари буйича фалсафа доктори (PhD)

АННОТАЦИЯ

Нотицлик купроц нутцнинг мазмунига, мантиций асосларига ва тузилишига эътибор царатади. Шу билан бирга тилшунослик, фалсафа, мантиц каби фанлардан олинган назарий билимларга суянган уолда тугри, таъсирли нутц тузиш йулларини ургатади. Нутц маданияти тилшуносликнинг соуаси сифатида адабий тил меъёрлари, нутц, нутцнинг коммуникатив сифатлари, нутц услублари, нутцда учраши мумкин булган камчилик ва хатолар, нутц талаффузига доир муаммолар юзасидан баус юритади.

Калит сузлар: нотицлик санъати, нутц маданияти, нотиц, нутц, нутц услублари, адабий тил меъёрлари, нутцнинг коммуникатив сифатлари.

АННОТАЦИЯ

Ораторское искусство нацелено на содержание, структуру и логическую последовательность речи. Наряду с этим оно обучает приемам построения правильной речи на основе теоретических знаний таких наук, как языкознание, философия и логика. В качестве лингвистической дисциплины культура речи дискутирует вокруг таких вопросов, как языковые нормы, речь, коммуникативные качества речи, стили речи, ошибки и недостатки, допускаемые в речи, а также проблем, связанных с нормами произношения.

Ключевые слова: ораторское искусство, культура речи, оратор, речь, стили речи, нормы литературного языка, коммуникативные качества речи.

ABSTRACT

Oratory is aimed at the content, structure and logical sequence of speech. Along with this, it teaches methods of constructing correct speech on the basis of theoretical knowledge of such sciences as linguistics, philosophy and logic. As a linguistic discipline, the culture of speech discusses such issues as language norms, speech, communicative qualities of speech, speech styles, mistakes and shortcomings allowed in speech, and problems associated with pronunciation norms.

Key words: art of oratory, speech culture, orator, speech, speech styles, norms of literary language, communicative qualities of speech.

КИРИШ

Маълумки, хдр кандай давлат мустакиллигининг белгиларидан бири унинг давлат тилига эга эканлигидадир. Узбек тилига давлат тили макомининг

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

(E)ISSN:2181-1784 www.oriens.uz

3(5), May, 2023

берилиши ва давлат тили хакидаги конуннинг жорий этилиши мустакиллигимиз пойдеворига асос булди. Истиклол шарофати билан узбек тилининг мавкеи янада тикланди, унинг ижтимоий хаётнинг барча сохаларида амал килинишига катта имкониятлар яратилди. Хуллас, барча жабхаларда "Давлат тили хакида"ги конуннинг ижроси хаётга изчил таргиб этиб келинмокда, куламли ишлар килинмокда. Олий укув юртларининг барча таълим йуналишлари укув режаларига мутахассисликларидан келиб чиккан холда нутк маданияти, нотиклик санъати фанлари киритилди. Педагогика олий укув юртларида "Укитувчининг нутк маданияти", юридик укув юртларида "Юристнинг нутк маданияти", иктисодиёт сохасида "Иктисодчининг нутк маданияти", Миллий рассомлик ва дизайн, Санъат ва маданият институтларида "Нотиклик санъати" каби фанларнинг укитилиши хам фикримизнинг далилидир. Мазкур фанларнинг укитилиши хар томонлама етук, махоратли ва айни пайтда, ракобатбардош мутахассисларнинг жамиятда уз урнини топишида мухим ахамият касб этади.

Кейинги пайтларда Нотиклик санъати ва нутк маданиятини айни бир тушунча деб билувчилар хам йук эмас. Бу икки тушунчани ифодаловчи фанлар бир-бири билан жуда якин, айни пайтда бири иккинчисини тулдирувчи, лекин бошка-бошка фанлар эканлигини утутмаслик лозим. Нотиклик санъати - бу, асосан, нуткнинг огзаки шакли. Нутк маданияти эса, нуткнинг хам огзаки, хам ёзма шакли учун тааллукли тушунчадир. Нотиклик нутк воситасида кишиларга муайян гоя ва максадларни етказишни, тушунтиришни, таъсирлантиришни, уларни маълум максадда сафарбар килишни кузда тутади. Нотик нутки купчилик тингловчиларга, кенг аудиторияга мулжалланган булади. Нотиклик купрок нуткнинг мазмунига, мантикий асосларига ва тузилишига эътибор каратади. Шу билан бирга тилшунослик, фалсафа, мантик каби фанлардан олинган назарий билимларга суянган холда тугри, таъсирли нутк тузиш йулларини ургатади.

МУ^ОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Нутк маданияти эса маданий нутк, тилшуносликнинг сохаси сифатида адабий тил меъёрлари, нутк, нуткнинг коммуникатив сифатлари, нутк услублари, нуткда учраши мумкин булган камчилик ва хатолар, нутк талаффузига доир муаммолар юзасидан бахс юритади. Унда энг аввало, фикрнинг аник, равон, мантикан тугри, соф, таъсирли ва максадга мувофик булиши талаб килинади. Нотиклик санъатида эътиборни тортиш, таъсирчанликни ошириш максадида маълум уринларда диалектал, жаргон сузларни ишлатилиш холати кузатилади. Нутк маданиятида бу холатга йул

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7

(E)ISSN:2181-1784 www.oriens.uz

3(5), May, 2023

куйилмайди. Нотиклик санъатида интонация, градация, жест (кул, юз харакатлари)га куп эътибор каратилади. Лекин, хар иккисида хам фикр укувчи ёки тингловчига етиб бориши, маълум таъсир курсатишига караб, яхши намунали нуткка киёслаб бахо берилади. Сузлашдан максад - фикр англатиш. Зотан, тилнинг вазифаси хам шу. Бир фикрни тилда турли воситалар ёрдамида ифодалаш мумкин. Демак, нотик нутк маданиятини мукаммал эгаллаган булиши, тил воситалардан энг мувофигини танлай билиши лозим. Бунинг учун у, албатта, уз она тилини пухта билиши, унинг барча бойликларидан усталик билан фойдалана олиши зарур. Нутк аник ва равшан булиши билан бирга тоза булиши хам шарт, акс холда фикрнинг кучи кетади, сузловчининг нутки тингловчига яхши таъсир килмайди. Узбек тилида гапира олиш бу тилни яхши билади дегани эмас. Тилни яхши билиш тилнинг грамматик конун-коидаларини, лугат бойлигини хамда фонетик ва стилистик хусусиятларини пухта узлаштириб олиш билан белгиланади. Купинча нотик сузга чикишдан олдин фикрларини ёзма шаклда тайёрлайди: нималар хакида тухталмокчи, кандай мисоллар келтирмокчи, ана шуларни ёзиб чикади. Айрим кишилар, айникса, талаба-ёшлар максадларини огзаки сузлаб бермокчи буладилар-да, купчиликнинг салобати босиб, гапларини йукотиб куядилар ёки ёзганларини бош кутармай укиб берадилар. Белгиланган киска вакт ичида фикрни огзаки тарзда аник, тушунарли килиб сузлаш учун мунтазам равишда, кунт билан ишлаш лозим. Нуткда жумлаларни кайта тугрилаш, узгартириш булмаслиги керак. Шунингдек, нотикнинг суз бойлиги хам етарли булиши лозим. Бунда сузларнинг факат микдори назарда тутилмайди, уларнинг маъноси хам асосий уринда булади. Сузловчи маънодош (синоним) сузлардан хам мохирлик билан фойдаланиши зарур. Бундай сузларни ишлатиш нуткнинг ранг-баранглигини таъминлайди. Нотик тилнинг грамматикасини хам яхши узлаштириб олган булиши керак. Грамматика коидаларига риоя килишгина нуткка мазмун ва мантик киритади. Якка олинган сузнинг узидан максад англашилмайди. Фикр англатиш учун у суз нуткдаги бошка сузлар билан грамматик ва семантик алокага кириши лозим. Баъзан нотиклар нуткида адабий тилимизда ишлатилмайдиган, факат сузловчининг узи яшаган жой ахолисигагина маълум булган диалектал сузлар ишлатилади. Аслида нотик нуткида бундай диалектал сузлар ишлатилмагани маъкул. Баъзи сузловчилар нуткида эса "демак", "хуш", "иннашейин", "яъни", "масалан", "мисол учун", "айтайлик" каби сузлар куп кулланади-ки, уларни нотик дейиш хам тугри булмайди. Уринсиз равишда ишлатилган бундай "бекорчи" сузлар нуткни сийка килиб куяди. Баъзан тингловчилар, талабалар, укувчилар нотикнинг, педагогнинг сузини

Oriental Renaissance: Innovative, (E)ISSN:2181-1784

educational, natural and social sciences www.oriens.uz

SJIF 2023 = 6.131 / ASI Factor = 1.7 3(5), May, 2023

эшитгандек куринишадию, лекин фикрнинг мазмунини хис килишмайди, улар сузловчи нуткидаги мана шундай кераксиз сузларни санаш, хисоблаш билан банд булиб коладилар. Керак булса лакаб хам куйиб олишади. Бундан ташкари ишлатавериб сийкаси чикиб кетган, чайналган колип тусини олиб колган суз ва иборалар хам нуткнинг таъсирини кетказади, уни утмас килиб куяди. Уринсиз равишда уйламай-нетмай, хаддан ташкари куп ишлатиладиган, маъноси зур ёкимли суз хам кишининг гашини келтиради, нуткнинг умумий мазмунига, мохиятига салбий таъсир курсатади.

Рус тили ёки у оркали бошка тиллардан кириб келган сузларнинг уринсиз ишлатилиши хам нуткни хиралаштиради. Бундай сузлар мияга хам, юракка хам озука бермайди, кишига каттик таъсир килиб, унинг эътирозига сабаб булади. Абдулла Кодирий: "Суз сузлашда ва улардан жумла тузишда узок андиша керак",- деган эди. Таникли адибнинг ёзувчиларга карата айтган бу сузлари барчага бирдек тааллуклидир. Абдулла Каххорнинг "Огрик тишлар", "Нотик" , "Куюшкон" хикояларида хам ана шундай нунок нотикнинг киёфаси жуда яхши чизиб берилган.

ХУЛОСА

Шундай экан, нотик барча тушуна оладиган, содда ва равон тил билан гапириши керак. Дабдабали, баландпарвоз сузларни, четдан кирган сузларни, тингловчиларга нотаниш булгансузларни ишлатмагани маъкул. Нотик уз сохасидаги илмий ютуклар ва ижтимоий хаётда булаётган узгаришлардан доимий хабардор булиб турмаса, уз устида хар кун, хар соатда мустакил ва муттасил ишламаса, у чин маънодаги замонавий укитувчи-нотик булиши кийин.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР (REFERENCES)

1. Арипова А. Нотиклик ва унинг лисоний-услубий воситалари. Тошкент, Жахон иктисодиёти ва дипломатия университети, 2007.

2. Бекмирзаев Н. Муаллимнинг ён дафтари.Тошкент, "Мухаррир" нашриёти, 2011.

3. Махмудов Н. Маърифат манзиллари.Тошкент, "Маънавият" , 1999.

4. Махмудов Н. Укитувчи нутк маданияти.Тошкент, "Алишер Навоий номидаги "Узбекистон Миллий кутубхонаси нашриёти, 2007.

5. Нусратилла Жумахужа. Истиклол ва она тилимиз. Тошкент, "Шарк" нашриёти, 1998.

6. Р. Расулов., К. Муйдинов. Нотиклик санъати ва нутк маданияти. Тошкент, 2004.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.