Научная статья на тему 'ЎҚИТУВЧИ НУТҚИ МАДАНИЯТИМИ ЁКИ НОТИҚЛИК САНЪАТИ'

ЎҚИТУВЧИ НУТҚИ МАДАНИЯТИМИ ЁКИ НОТИҚЛИК САНЪАТИ Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

1320
115
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ўқитувчи / нутқ маданияти / нотиқлик / санъат

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Қодиржон Мўйдинов

Нутқ маданияти тилшуносликнинг соҳаси сифатида адабий тил меъëрлари, нутқ, нутқнинг коммуникатив сифатлари, нутқ услублари, нутқда учраши мумкин бўлган камчилик ва хатолар, нутқ талаффузига доир муаммолар юзасидан баҳс юритади. Нотиқлик кўпроқ нутқнинг мазмунига, мантиқий асосларига ва тузилишига эътибор қаратади. Шу билан бирга тилшунослик, фалсафа, мантиқ каби фанлардан олинган назарий билимларга суянган ҳолда тўғри, таъсирли нутқ тузиш йўлларини ўргатади

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ЎҚИТУВЧИ НУТҚИ МАДАНИЯТИМИ ЁКИ НОТИҚЛИК САНЪАТИ»

УЦИТУВЧИ НУТКИ МАДАНИЯТИМИ ЁКИ НОТЩЛИК САНЪАТИ

Кодиржон Муйдинов

Тошкент вилояти Чирчик давлат педагогика институти доценти

АННОТАЦИЯ

Нутк маданияти тилшуносликнинг сохаси сифатида адабий тил меъёрлари, нутк, нуткнинг коммуникатив сифатлари, нутк услублари, нуткда учраши мумкин булган камчилик ва хатолар, нутк талаффузига доир муаммолар юзасидан бахс юритади. Нотиклик купрок нуткнинг мазмунига, мантикий асосларига ва тузилишига эътибор каратади. Шу билан бирга тилшунослик, фалсафа, мантик каби фанлардан олинган назарий билимларга суянган холда тугри, таъсирли нутк тузиш йулларини ургатади.

Калит сузлар: укитувчи, нутк маданияти, нотиклик, санъат.

КИРИШ

Маълумки, хар кандай давлат мустакиллигининг асосий белгиларидан бири унинг давлат тилига эга эканлигидадир. Узбек тилига давлат тили макомининг берилиши мустакиллигимиз пойдеворининг асосларидан бири булди. Узбек тилининг мавкеи янада тикланди, барча сохаларида давлат тили талабларига амал килинишига катта имкониятлар яратилди. Хуллас, барча жабхаларда "Давлат тили хакида"ги конуннинг ижроси буйича куламли ишлар килинмокда. Олий укув юртларининг таълим йуналишлари укув режаларига мутахассисликларидан Узбек тилини сохага йуналтириб укитиш фани киритилди. Педагогика олий укув юртларида "Укитувчининг нутк маданияти" каби фанларнинг укитилиши хам фикримизнинг далилидир. Мазкур фанларнинг укитилиши хар томонлама етук, махоратли ва айни пайтда, ракобатбардош мутахассисларнинг жамиятда уз урнини топишида мухим ахамият касб этади.

АДАБИЕТЛАР ТАХДИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Кейинги пайтларда нутк маданияти ва нотиклик санъатини айни бир тушунча сифатида карашлар хам туради. Фикримизча, бу икки тушунча, айни пайтда бири иккинчисини тулдирувчи, лекин бошка-бошка соха эканлиги ифодаловчи муносабатлар хам мавжуд. Нутк маданияти нуткнинг хам огзаки, хам ёзма шакли учун

March, 2022

1033

тааллукли тушунча булса, нотиклик санъати эса, асосан, нуткнинг огзаки шакли. Нутк маданияти маданий нутк, тилшуносликнинг сохаси сифатида адабий тил меъёрлари, нутк, нуткнинг коммуникатив сифатлари, нутк услублари, нуткда учраши мумкин булган камчилик ва хатолар, нутк талаффузига доир муаммолар юзасидан бахс юритади. Унда энг аввало, фикрнинг аник, равон, мантикан тугри, соф, таъсирли ва максадга мувофик булиши талаб килинади. Нотиклик нутк воситасида кишиларга муайян гоя ва максадларни етказишни, тушунтиришни, таъсирлантиришни, уларни маълум максадда сафарбар килишни кузда тутади. Нотик нутки купчилик тингловчиларга, кенг аудиторияга мулжалланган булади. Нотиклик купрок нуткнинг мазмунига, мантикий асосларига ва тузилишига эътибор каратади. Шу билан бирга тилшунослик, фалсафа, мантик каби фанлардан олинган назарий билимларга суянган холда тугри, таъсирли нутк тузиш йулларини ургатади.

НАТИЖАЛАР ВА МУ^ОКАМА

Нотиклик санъатида эътиборни тортиш, таъсирчанликни ошириш максадида маълум уринларда диалектал, жаргон сузларни ишлатилиш холати кузатилади. Нутк маданиятида бу холатга йул куйилмайди. Нотиклик санъатида интонация, градация, жест (кул, юз харакатлари)га куп эътибор каратилади. Лекин, хар иккисида хам фикр укувчи ёки тингловчига етиб бориб, маълум таъсир курсатса, яхши нутк саналади. Демак, нотик нутк маданиятини мукаммал эгаллаган булиши, тил воситалардан энг мувофигини танлай билиши лозим. Бунинг учун у, албатта, уз она тилини пухта билиши, унинг барча бойликларидан усталик билан фойдалана олиши зарур. Нутк аник ва равшан булиши билан бирга тоза булиши хам шарт, акс холда фикрнинг кучи кетади, сузловчининг нутки тингловчига яхши таъсир килмайди. Узбек тилида гапира олиш бу тилни яхши билади дегани эмас. Тилни яхши билиш тилнинг грамматик конун-коидаларини, лугат бойлигини хамда фонетик ва стилистик хусусиятларини пухта узлаштириб олиш билан белгиланади. Купинча нотик сузга чикишдан олдин фикрларини ёзма шаклда тайёрлайди:нималар хакида тухталмокчи, кандай мисоллар келтирмокчи, ана шуларни ёзиб чикади. Айрим кишилар, айникса, талаба-ёшлар максадларини огзаки сузлаб бермокчи буладилар-да, купчиликнинг салобати босиб, гапларини йукотиб куядилар ёки ёзганларини бош кутармай укиб берадилар. Белгиланган киска вакт ичида фикрни огзаки

March, 2022

1034

тарзда аник, тушунарли килиб сузлаш учун мунтазам равишда, кунт билан ишлаш лозим. Нуткда жумлаларни кайта тугрилаш, узгартириш булмаслиги керак. Шунингдек, укитувчининг суз бойлиги булиши лозим. Бунда сузларнинг факат микдори назарда тутилмайди, уларнинг маъноси хам асосий уринда булади. Сузловчи маънодош (синоним) сузлардан хам мохирлик билан фойдаланиши зарур. Бундай сузларни ишлатиш нуткнинг ранг-баранглигини таъминлайди. Педагог тилнинг грамматикасини хам яхши узлаштириб олган булиши керак. Грамматика коидаларига риоя килишгина нуткка мазмун ва мантик киритади. Баъзан укитувчилар нуткида диалектал сузлар ишлатилади. Аслида укитувчи нуткида бундай диалектал сузлар ишлатилмаслиги лозим. Баъзи сузловчилар нуткида эса "демак", "хуш", "иннайкейин", "яъни", "масалан", "мисол учун", "айтайлик" каби сузлар куп кулланади-ки, уринсиз равишда ишлатилган бундай "бекорчи" сузлар нуткни сийка килиб куяди. Баъзан тингловчилар, талабалар, укувчилар педагогнинг сузини эшитгандек куринишадию, лекин фикрнинг мазмунини хис килишмайди, улар сузловчи нуткидаги мана шундай кераксиз сузларни санаш, хисоблаш билан банд булиб коладилар. Керак булса лакаб хам куйиб олишади. Бундан ташкари рус тили ёки у оркали бошка тиллардан кириб келган сузларнинг уринсиз ишлатилиши хам нуткни хиралаштиради. Бундай сузлар мияга хам, юракка хам озука бермайди, кишига каттик таъсир килиб, унинг эътирозига сабаб булади. Абдулла Крдирий: "Суз сузлашда ва улардан жумла тузишда узок андиша керак",- деган эди. Таникли адибнинг ёзувчиларга карата айтган бу сузлари барчага бирдек тааллуклидир. Абдулла Каххорнинг "Огрик тишлар", "Нотик" , "Куюшкон" хикояларида хам ана шундай нунок нотикнинг киёфаси жуда яхши чизиб берилган.

ХУЛОСА

Шундай экан, укитувчи барча тушуна оладиган, содда ва равон гапириши керак. Дабдабали, баландпарвоз сузларни, четдан кирган сузларни, талабаларга тушунарсиз булган сузларни ишлатмагани маъкул. Укитувчи уз сохасидаги илмий ютуклар ва ижтимоий хаётда булаётган узгаришлардан доимий хабардор булиб турмаса, уз устида хар кун, хар соатда мустакил ва муттасил ишламаса, у чин маънодаги замонавий укитувчи булиши кийин.

March, 2022

REFERENCES

1. Арипова А. Нотиклик ва унинг лисоний-услубий воситалари.Тошкент, Жахон иктисодиёти ва дипломатия университети, 2007.

2. Бекмирзаев Н. Муаллимнинг ён дафтари. Тошкент, "Мухаррир" нашриёти, 2011.

3. Махмудов Н. Маърифат манзиллари. Тошкент, "Маънавият" , 1999.

4. Махмудов Н. Укитувчи нутк маданияти. Тошкент, "Алишер Навоий номидаги "Узбекистон Миллий кутубхонаси нашриёти, 2007.

5. Нусратилла Жумахужа. Истиклол ва она тилимиз. Тошкент, "Шарк" нашриёти, 1998.

6. Нусратилла Жумахужа. ^онун тили мезонлари. Тошкент, "Мухаррир" нашриёти, 2010.

7. Каримов С, Маматов Х, Буриев И. Юристнинг нутк маданияти. Тошкент, 2004.

® ©

March, 20221 Multidisciplinary Scientific Journal1

©

®

©

©

1036

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.