Научная статья на тему 'НОСТАНДАРТ МАСАЛАЛАР ЕЧИШГА ЎРГАТИШ ОРҚАЛИ ЎҚУВЧИЛАРНИНГ ИЖОДИЙ ҚОБИЛИЯТЛАРИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ'

НОСТАНДАРТ МАСАЛАЛАР ЕЧИШГА ЎРГАТИШ ОРҚАЛИ ЎҚУВЧИЛАРНИНГ ИЖОДИЙ ҚОБИЛИЯТЛАРИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
1003
108
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ижодий қобилият / ривожлантириш / ностандарт масала / алгоритмик / эвристик / моделлаштириш / мулоҳаза юритиш. / творческая способность / развитие / нестандартная задача / алгоритмический / эвристический / моделирование / рассуждения.

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Джураева Дилноза Шокиржоновна

Мақолада математика дарсларида ностандарт масалалар ва уларни ечишда қулай усуллардан фойдаланиш, хусусан, ўқувчиларда ностандарт масалаларни ечиш маҳоратини шакллантириш орқали ижодий қобилиятни ривожлантириш методикаси ҳақида сўз боради.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

РАЗВИТИЕ ТВОРЧЕСКИХ СПОСОБНОСТЕЙ УЧАЩИХСЯ ПОСРЕДСТВОМ ОБУЧЕНИЯ РЕШЕНИЯ НЕСТАНДАРТНЫХ ЗАДАЧ

В данной статье излагается взгляд о методах, применяемых в процессе решений нестандартных задач на уроках математики, в частности, методы развития творческой способности учащихся при обучении решению нестандартных задач.

Текст научной работы на тему «НОСТАНДАРТ МАСАЛАЛАР ЕЧИШГА ЎРГАТИШ ОРҚАЛИ ЎҚУВЧИЛАРНИНГ ИЖОДИЙ ҚОБИЛИЯТЛАРИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ»

Джураева Дилноза Шокиржоновна,

Термиз давлат университети "Алгебра ва геометрия"кафедраси укитувчиси

НОСТАНДАРТ МАСАЛАЛАР ЕЧИШГА УРГАТИШ ОР^АЛИ УКУВЧИЛАРНИНГ ИЖОДИЙ КОБИЛИЯТЛАРИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ

УДК: 371.126

ДЖУРАЕВА Д.Ш. НОСТАНДАРТ МАСАЛАЛАР ЕЧИШГА УРГАТИШ ОР^АЛИ УЦУВЧИЛАРНИНГ ИЖОДИЙ ^ОБИЛИЯТЛАРИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ

Маколада математика дарсларида ностандарт масалалар ва уларни ечишда кулай усуллар-дан фойдаланиш, хусусан, укувчиларда ностандарт масалаларни ечиш мах,оратини шаклланти-риш оркали ижодий кобилиятни ривожлантириш методикаси х,акида суз боради.

Таянч суз ва тушунчалар: ижодий кобилият, ривожлантириш, ностандарт масала, алгорит-мик, эвристик, моделлаштириш, мулох,аза юритиш.

ДЖУРАЕВА Д.Ш. РАЗВИТИЕ ТВОРЧЕСКИХ СПОСОБНОСТЕЙ УЧАЩИХСЯ ПОСРЕДСТВОМ ОБУЧЕНИЯ РЕШЕНИЯ НЕСТАНДАРТНЫХ ЗАДАЧ

В данной статье излагается взгляд о методах, применяемых в процессе решений нестандартных задач на уроках математики, в частности, методы развития творческой способности учащихся при обучении решению нестандартных задач.

Ключевые слова и понятия: творческая способность, развитие, нестандартная задача, алгоритмический, эвристический, моделирование, рассуждения.

DJURAYEVA D.SH. DEVELOPMENT OF CREATIVE ABILITIES OF STUDENTS THROGH SOLUTION OF NON-STANDARD TASKS

In given article the sight of the methods applied in the process of decisions of non-standard tasks in mathematics lessons, in particular methods of development of creativity of students is stated.

Key words and concepts: creativity, development, non-standard task, algorithmic, intuitive, modeling, reasoning.

Кириш. Замонавий илмий-техникавий илм ва билимга, тушунчага эга укувчиларни тарби-ялаш, сифатли таълимни таъминлаш, ёшларни хар жихатдан баркамол килиб вояга етказиш-нинг илк сабокларини бериш, болаларнинг дунёкарашини туFри ривожлантириш масаласи мактабгача таълим муассасалари хамда макта-блар зиммасига юклатилган. Мамлакатимизда ёш авлоднинг таълим-тарбиясига алохида эъти-бор хамда Fамхурлик билан ёндашилади. Шу максадда юртимизда замонавий таълим бериш-нинг стратегик йуналишлари пухта ишлаб чикилган, укувчиларга шахсий режаларини бекаму-куст амалга ошириш, уз кобилиятини, илмий-ижодий имкониятларини тула намоён этиш учун барча шароитлар яратиб куйилган. Ёшларимиз хакли равишда ватанимизнинг кела-жаги учун жавобгарликни зиммасига олишга кодир булган бугунги ва эртанги кунимизнинг хал этувчи кучига айланиб бораётгани барча-мизга ^урур ва ифтихор баFишлайди1.

Дунё микёсида укувчиларни укитиш сифатига нисбатан тенг шароитлар яратиш, таълим жара-ёнига инновацион педагогик технологияларни жорий этиш долзарб масала килиб куйилмокда2.

Хозирги кунда укувчиларни жамоавий ва якка тартибда изланишга, укиб-урганишга, ижо-дий кобилиятини устиришга каратиш, таълим сохасида янгиликлар яратиш борасида тадкикотчи-олимларимиз илмий изланишлар олиб бормокдалар.

Бугунги кунда укувчиларга математикага оид ностандарт масалаларни ечиш усулларини ургатувчи, уларга бундай масалалар туFрисида аник маълумотлар берувчи, укувчиларнинг ижо-дий кобилиятини устирувчи тавсия ва таклифлар, ишланмалар, дарсликлар, кулланмалар, илмий рисолалар нашр этиш, булажак укитувчиларнинг бу сохадаги билимларини такомиллаштириш, укувчиларнинг ижодий кобилиятини устириш учун укув ва синфдан ташкари ишларни таш-кил этиш фаолиятига оид методик курсатмалар, кулланмалар яратиш методист олимларимиз олдига куйилган, хал килиниши кечиктириб булмайдиган масалалардан биридир.

1 Мирзиёев Ш.М. Эркин ва фаровон демократик Узбекистон давлатини биргаликда барпо этамиз. - Тош-кент, "Узбекистон", 2016. 13-14-б.

2 ЮНЕСКО халкаро меъёрий хужжатлари //Узбекча нашрининг масъул мухаррири Л.Саидова./ -Т.: "Адолат", 2004. - Б. 19-62.

Мацсад. Булажак укитувчиларнинг укувчиларни ностандарт масалалар оркали ижодий кобилиятларини ривожлантиришга методик тайёргарлигини такомиллаштиришдан иборат.

Изланиш объекти. Булажак укитувчиларнинг укувчиларни ностандарт масалалар оркали ижодий кобилиятларини ривожлантиришга методик тайёргарлигини такомиллаштириш жараёни.

Кулланиладиган услуб. Узбекистон Респу-бликаси давлат таълим стандарти, мавзуга оид педагогик, психологик ва методик адабиёт-ларни урганишга асосланган назарий ва тарихий тахлиллар, тажрибалар, кузатишлар, сухбатлар. Укув кулланмалар ва дарсликларни дидактик тахлил килиш, урганиш, куллаш хамда олий таълим муассасаларида утказилган тажриба-синов ишларининг натижалари статистик тахлил килинади.

Булажак укитувчиларнинг укувчиларни ностандарт масалалар оркали ижодий кобилиятларини ривожлантиришга методик тайёргарлигини такомиллаштириш жараёнида педагогик кузатув,математик-статистик метод-лардан фойдаланилган.

Мавзу буйича илмий манбаларнинг к,иск,а та^лили. Ижодий кобилиятни одатда, аввалдан маълум булмаган кандайдир янгилик яратиш -перцептив образлар, билимлар3, максад ва фик-рлар харакат омиллари, билиш мотивацияси4 деб таърифлашади. Нуктаи назарлар ва фикрлар-нинг турличалигидан келиб чикиб, биз, "ижодий кобилият" тушунчасини аниклаштиришни, ижодий кобилиятни ривожлантириш тушунчасини математика укитиш муаммоларига баFишланган тадкикотлар асосида куриб чикамиз.

Психология ижодий кобилиятни субъек-тнинг фаол фаолияти сифатида карайди, ундовчи мотивларини, максадини, хусусийлик ахамиятига эга булишлигини, мантикий тафаккурнинг узига хос хусусиятларини аниклайди, фикрлаш опера-цияларини улар асосида ётувчи мантикий прин-циплар асосида субъект тушунчаси нуктаи-наза-ридан тадкик килади.

Бизнингча, ижодий кобилият мохияти мантик конуниятларидан фойдаланиб, тушунча, мулохаза ва хулосалар билан амаллар бажариш-

3 Давыдов В. В. Проблемы развивающего обучения / В.В. Давыдов. — М.: Интор, 1996. стр.56.

4 Райханов Ш.Р., К,осимов Ф.М. Укувчи ижодий фао-лиятини оширишда мантикий топширикларнинг роли / Туплам.: Укитишнинг педагогик-психологик асослари: Муаммо ва истикболлар. -Бухоро: 2002. 198-б.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2020, 9 (94)

дан иборат булган тафаккур тури сифатида таъ-рифланади1. Ижоднинг шарти хаётий тажриба, зарурий куникма ва малакалар йигиндисининг мавжудлигидир.

Шундай килиб, укувчиларнинг ижодий кобилияти, бу - кечадиган жараён оркали янги билим ва янги ечим усулларини долзарблашти-радиган янги ёки масаладаги узига хос номаълум вазиятларни аниклаш фаолиятидир.

Ижодийлик усулларини куллашда укувчилар ижодий кобилиятнинг битта асосий компонен-тидан фойдаланиш укуви мухим ахамиятга эга.

Ижодий кобилиятнинг ривожланишига факатгина ижодий кобилиятни узлаштириш билан эришиб булмайди. Бунинг учун укув фани мазмунига мос муваффаккиятли ижодий изла-ниш ва ундан самарали фойдаланиш, укув хамда куникмаларини киритиш лозим булади. Ижодий к,обилият ижодий фаолият туфайли ривож-ланади ва шу фаолият оркали намоён булади. Яъни, фаолиятли ёндашув, шахсий фаолиятни бутунича ишга татбик этишда мухим саналади.

Хар хил тоифадаги укувчиларнинг ижодий к,обилиятларини устириш, ижодий кобилиятини турри ривожлантиришга, укувчиларнинг ижодий фаолиятини ривожлантиришга таъсир этадиган усуллар борасида хам турлича нуктаи назарлар мавжуд.

Педагогика ва укитувчининг педагогик фаоли-ятда укув-тарбиявий ишлар жараёнига ижодий масалаларни ечиш усулларининг киритилиши долзарблик касб этади. Укув фаолиятида ижодий масалаларни ечишга эвристик ёндашишни татбик, этиш ва укувчиларни кабул килиш имко-ниятига к,араб эвристикага ургатишга ахамият каратилади. Бизнингча, укувчиларнинг ижодий к,обилиятларини самарали ривожлантириш учун эвристик усул алгоритмик усул билан кушиб олиб борилиши керак, деб хисоблаймиз.

Математика ук,итиш жараёнида

укувчиларнинг ижодий крбилятини ривожлантириш учун ностандарт масалаларнинг урни бек,иёс. Л.М Фридман мактаб математикасида масалаларни турларга булар экан, стандарт ва ностандарт масалалар мавжудлигини курсатиб утади. Ностандарт масалалар х,ак,ида ёзар-кан, "математика курсларида уларни ечиш учун

1 Джуракулова А.Х. Математика укитиш жараёнида бошланFич синф укувчилари ижодий кобилятини шак-ллантириш йуллари. Монография. - Термиз.: "Сурхон-Нашр", 2019., 10-бет.

умумий к,оида ва х^олатларнинг аник, дастури булмайди", дейди2.

Ностандарт масалаларнинг мантик,ий, етишмаётган параметрларни топишга доир, ривожлантирувчи, топкирликка доир, к,изик,арли,арифметик, сонли бошк,отирмалар, геометрик хусусиятга эга, эртак масала каби тур-лари мавжуд.

Масалаларни ечишга ургатишда булажак ук,итувчи олдида икки хил вазифа туради. Бир томондан, масала шартларида акс этган билим-лар тизимини тиклаш ва сак,лаб к,олиш зарур. Иккинчи томондан эса укувчилар доимий равишда нисбатан масала талабларига боFлик булган янги тизимни куришларига эришиш керак.

Ностандарт масалаларнинг хусусияти улар-нинг ечим йули хар доимгидек маълум алго-ритмдан иборат булмаслигида. Бу изланиш укувчилардан бир хил масалалар устида ишлаш-дан кура купрок масалалар ечишнинг умумий малакаларини шакллантиришга йуналтирилган фаол харакатни амалга оширишларини талаб килади. Ностандарт масалаларни ечиш укувчиларга таккослаш, кузатишга доир таж-рибаларни туплашга, мураккаб булмаган математик конуниятларни аниклашга, исбот талаб этадиган фаразларни уртага ташлашга имкон беради. Шу муносабат билан укувчиларда дедук-тив мулохаза юритишга эхтиёж туFилиши учун шароит яратилади.

Ностандарт масала билан ишлаш методи-каси укувчиларга масала мохиятини англаш боскичида кийинчилик туFдирадиган холатларни топиб, бажариш буйича тавсияларни, ечим режасини тузишни, тузилган режани амалга ошириш боскичини, харакатлар ва натижасини текшириб куришни уз ичига олади.

Ностандарт масалаларни ечиш учун, бир томондан, укувчиларда масалаларни ечишнинг умумий малакаларини шакллантириш, бошка томондан эса уларни махсус усуллар билан таништириш зарур. Ностандарт масалаларни ечишнинг моделлаштириш, мулохаза юритиш, тадкикот, танлаш ва бошка усуллари мавжуд.

Илмий янгилиги. Биз замонавий таълимнинг ривожлантириш боскичида ностандарт масалаларнинг дидактик функцияларини курсатиб

2 Фридман Л.М. Изучаем математику: Кн. для учащихся 5 -6 кл. общеобразовательных учреждений. -М.:"Просвещение", 1995. - 255 с.

бердик, турли боскичларда ва турли шаклларда ностандарт масалаларни ечишнинг максадга мувофиклигини исботладик, шу билан бир каторда замонавий таълимнинг воситаси сифа-тида укувчиларнинг ижодкорлигини ривожлан-тирувчи ностандарт масалалар тизимини ишлаб чикдик.

Асосий цисм.

Куйида шундай масалалардан айримларини келтирамиз.

5-6-синфларга мулжалланган ривожланти-рувчи масалани "мулохаза юритиш" усули билан ечилишини курсатамиз.

1-масала. Она кенгуру 1 секундда 3 метр узун-ликка, кичкина кенгуру эса 0,5 секундда 1 метр узунликка сакрайди. Улар бир вактда эвкалипт дарахтига караб сакрашди. Агар сакраб бошла-ган нуктадан дарахтгача булган масофа 240 метр булса, она кенгуру дарахт соясида неча секунд боласини кутади?

Ушбу масалани мулохаза юритиш усули билан ечамиз. Ечилиши: 1 кадам - 3м,

240 : 3 = 80 (марта сакраган) кичкина кенгуру 0,5 с - 1 мбулса, 1 с - 2 м сакрайди.

80 * 2 = 160 (м) 80 секундда 240 - 160 = 80 (м)да она кенгуру дарахт соясида булган. 80 : 2 = 40 (с) Демак, жавоб: 40 секунд. Куйидаги 7- синфлар учун мулжалланган кизикарли мантикий масалани "тадкикот" усули билан ечишни тавсия киламиз.

3- Бир-бирларини узок вакт курмагани иккита А ва Б математиклар учрашиб колишди ва сухбатлашишди.

А: «Менинг учта у^им бор» В: «Улар неча ёшда?»

А: «Уларнинг ёшлари купайтмаси- 36га тенг" В: «Бу маълумот етарли эмас» А: «Уларнинг ёшлари йиFиндиси сизнинг уйингиз ракамига тенг»

В: «Бу маълумот хам менга етарли эмас» А: «Менинг катта уFлимнинг сочи сарик» Б: Энди барча болаларнинг ёшлари нечада эканлигини топа олишини айтди. Ечилиши:

Муаммони хал килиш учун биз иккита мате-матикнинг мулокотидан масалани математик тилга утказишимиз керак. А: «Менинг учта уFлим бор» Учта номаълум. Х, Y ва Z. В: «Улар неча ёшда?»(1 ) А: «Уларнинг ёшлари купайтмаси - 36га тенг"Х * Y * Z = 36 (2)

В: «Бу маълумот етарли эмас» Яъни (2) ни ечиш учун (1) этарли эмас. А: «Уларнинг ёшлари йиFиндиси сизнинг уйингиз ракамига тенг» X + Y + Z = а (3)

а - иккинчи математикга маълум булган ракам.

«Бу маълумот хам бизга етарли эмас» (2) ва (3) тенгламалар системаси (1) шарт билан бирга-ликда битта ечимга эга эмас. Демак, тенгламалар системасининг бир нечта ечимлари мавжуд (4). Булар: 36, 1, 1 18, 2, 1 12, 3, 1 9, 4, 1 9, 2, 2 6, 6, 1 6, 3, 2 4, 3, 3

А: «Менинг катта уFлимнинг сочи сарик». Бу ерда, уFли сочининг ранги оркали болалардан бири катта эканлигига урFу бериляпти (5).

Энди Б барча болаларнинг ёшини белгилади. Бундан келиб чикадики, (2) ва (3) тенгламалар системаси шартларни куллаш билан биргаликда

(1) ва (5) куйидаги ечимга эга булади. 36 + 1 + 1 = 38

18 + 2 + 1 = 21 12 + 3 + 1 = 16 9 + 4 + 1 = 14 9 + 2 + 2 = 13 6 + 6 + 1 = 13 6 + 3 + 2 = 11 4 + 3 + 3 = 10

Иккинчи математикдан фаркли уларок, биз унинг уй раками («а»)ни билмаймиз, бунинг учун

(2) тенглама купайтувчилари йиFиндиларининг бир хил булган вариантларини аниклаймиз. Булар иккита: 9, 2, 2 ва 6, 6, 1. Болалардан бири-нинг ёши катталиги (5) га эътиборимизни каратсак, туFри жавоб 9, 2, 2.Демак, жавоб: 9, 2, 2.

Эслатиб утиш зарурки, укувчилар томони-дан ностандарт масалаларни ечишни урганиш, асосан, масалаларни ечиш жараёнида содир булади. Шунинг учун хам укитувчи томонидан дарсни режалаштириш пайтида укувчиларнинг индивидуал хусусиятлари инобатга олиниши ва, айни пайтда, бир томондан укувчилар дастурий материални етарли даражада узлаштиришини, иккинчи томондан эса укитувчига укув жара-ёнини хамда эришилган сифат натижаларини назорат килиб бориш имкони яратилиши зарур-лигини инобатга олиш керак.

Чунки укувчилар томонидан ижодий фаолият тажрибаси элементларини пухта узлаштирилиши учун масалалар алохида педагогик шартларга асосланиши, яъни ечим топиш жараёни даво-мида бола бу пайтга кадар фанда маълум булган ва осон кабул кила оладиган янги объектив математик маълумотлар булиши назарда тути-лиши керак.

Хулоса.

1. Ностандарт масалаларни ечиш - укитиш жараёнида ургатувчи, тарбияловчи, ривожлан-тирувчи, назорат килувчи каби дидактик тамоил-ларни бажаради.

2. Укитишда ностандарт масалалардан фой-даланиш ижодий тафаккурга етакловчи асосий фикрлаш укувини ривожлантиришга маълум маънода ёрдам беради.

3. Ностандарт масала билан ишлаш мето-дикаси укувчиларга масала мохиятини англаш

боскичида кийинчилик туFдирадиган холатларни топиб, улар билан ишлаш буйича тавсияларни, ечим режасини тузишни, тузилган режани амалга ошириш боскичини, харакатлар ва нати-жани текшириб куришни уз ичига олади.

Тавсиялар.

1. Мактаб математика курсини урганишда аник максадга йуналганлик (укитувчида машFулот, мавзу, булим максадини куйиш, максадни табакалаштириш, аниклаштириш ва интеграциялаш, дарс максадларини ажратиш, укувчилар фаолиятини такомиллаштиришга ижодий ёндашиш) булиши.

2. Математика курси укув материалини тан-лаш ва композициялашни амалга ошириш, уни табакалаштириш ва интеграциялаш, мазмуннинг дидактик элементларини, уларнинг турлари ва белгиларини ажратиш.

3. Мазмунни ва укитиш максадларини мувофиклаштириш, таълим мазмунини модел-лаштириш, укув жараёнини максадларига ва мазмунига мос укитиш методлари мажмуини танлаш укувларини, укув топширикларини тан-лаш.

4. Укув фанини урганишда машFулот лойихасини ишлаб чикишга кизикиш ва мотивация асосида юзага келадиган мотиваци-яли-ахамиятли йуналганлик, шунингдек, ишлаб чикилган машFулот лойихаларини амалиётга жорий этиш имкониятини бериш керак булади.

Адабиёт руйхати:

1. Мирзиёев Ш.М. Эркин ва фаровон демократик Узбекистон давлатини биргаликда барпо этамиз. - Тошкент: "Узбекистон", 2016. 13-14-б.

2. Джуракулова А.Х.Математика укитиш жараёнида бошланFич синф укувчилари ижодий кобилятини шакллантириш йуллари. Монография. - Термиз.: "Сурхон-Нашр", 2019. 10-бет.

3. Фридман Л.М. Изучаем математику: Кн. для учащихся 5-6 кл. общеобразовательна учреждений. - М.:"Просвещение», 1995. - 255 с.

4. ЮНЕСКО халкаро меъёрий хужжатлари //Узбекча нашрининг масъул мухаррири Л.Саидова. -Т.: "Адолат", 2004. -Б. 19-62.

5. Давыдов В. В. Проблемы развивающего обучения / В. В. Давыдов. — М.: Интор, 1996. Стр. 56.

6. Райханов Ш.Р., Косимов Ф.М. Укувчи ижодий фаолиятини оширишда мантикий топширикларнинг роли / Туплам.: Укитишнинг педагогик-психологик асослари: Муаммо ва истикболлар. -Бухоро: 2002. 198- б.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.