Научная статья на тему 'V-VII синфлар меҳнат таълими машғулотларида ўқувчилар креативлик қобилиятларини шакллантириш модели'

V-VII синфлар меҳнат таълими машғулотларида ўқувчилар креативлик қобилиятларини шакллантириш модели Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
316
63
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
модель / тузилма / креатив қобилиятлар / метод / «қўл ижодиёти» / адекватлик / архитектор / қўғирчоқбоз / ганчкорлик / «буюклик ҳисси» / реставратор / инвестицион қобилият / модель / прибор / креативные способности / метод / «ручное творчество» / адекватность / архитектор / кукловод / резьба по ганчу / «чувство величия» / реставратор / инвестиционная способность

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Турсунов Жўрабек Эгамбердиевич

Меҳнат таълими машғулотларида муаммоли ўқитишнинг ўзига хос хусусияти шундан иборатки, бу ерда кўпинча муаммоли вазиятни ечишнинг вариантлари чексиз миқдорда бўлиши мумкин. Масалан, бирор ечимга келиш зарур бўлган математикадан фарқли равишда, меҳнат таълими машғулотларида муаммоли вазият очиқлигича қолиши мумкин. Мақолада ўзаро таъсирланишга эришиш ва излашнинг тўхтамайдиган жараёнига айланишига алоҳида тўхталиб ўтилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

МОДЕЛЬ ФОРМИРОВАНИЯ КРЕАТИВНЫХ СПОСОБНОСТЕЙ УЧЕНИКОВ НА УРОКАХ ТРУДОВОГО ОБУЧЕНИЯ В V-VII КЛАССАХ

Особенность проблемного обучения на занятиях по трудовому обучению состоит в том, что для решения проблемных ситуаций имеется множество вариантов. Например, если в математике нужно решить задачу, то для решения проблемной ситуации в трудовом обучении ситуация может остаться открытой. В статье обращено особое внимание на то, что этот процесс проблемного обучения становится взаимовлияемым и непрерывно изучаемым.

Текст научной работы на тему «V-VII синфлар меҳнат таълими машғулотларида ўқувчилар креативлик қобилиятларини шакллантириш модели»

Турсунов Журабек Эгамбердиевич,

К,ук,он давлат педагогика институти Академик лицей ва касб-х,унар коллежлари билан ишлаш булими бошлиFи, «Мех,нат таълими» кафедраси укитувчиси

V-VII СИНФЛАР МЕ^НАТ ТАЪЛИМИ МАШГУЛОТЛАРИДА УКУВЧИЛАР КРЕАТИВЛИК КОБИЛИЯТЛАРИНИ ШАКЛЛАНТИРИШ МОДЕЛИ

ТУРСУНОВ Ж.Э. V-VII СИНФЛАР МЕЦНАТ ТАЪЛИМИ МАШ¥УЛОТЛАРИДА УЦУВЧИЛАР КРЕАТИВЛИК ЦОБИЛИЯТЛАРИНИ ШАКЛЛАНТИРИШ МОДЕЛИ

Мех,нат таълими машFулотларида муаммоли укитишнинг узига хос хусусияти шундан ибо-ратки, бу ерда купинча муаммоли вазиятни ечишнинг вариантлари чексиз микдорда булиши мумкин. Масалан, бирор ечимга келиш зарур булган математикадан фаркли равишда, мех,нат таълими машFулотларида муаммоли вазият очиклигича колиши мумкин. Маколада узаро таъ-сирланишга эришиш ва излашнинг тухтамайдиган жараёнига айланишига алох,ида тухталиб утилган.

Таянч суз ва тушунчалар: модель, тузилма, креатив кобилиятлар, метод, «кул ижодиёти», адекватлик, архитектор, ку-тирчокбоз, ганчкорлик, «буюклик х,исси», реставратор, инвестицион кобилият.

ТУРСУНОВ Ж.Э. МОДЕЛЬ ФОРМИРОВАНИЯ КРЕАТИВНЫХ СПОСОБНОСТЕЙ УЧЕНИКОВ НА УРОКАХ ТРУДОВОГО ОБУЧЕНИЯ В V-VII КЛАССАХ

Особенность проблемного обучения на занятиях по трудовому обучению состоит в том, что для решения проблемных ситуаций имеется множество вариантов. Например, если в математике нужно решить задачу, то для решения проблемной ситуации в трудовом обучении ситуация может остаться открытой. В статье обращено особое внимание на то, что этот процесс проблемного обучения становится взаимовлияемым и непрерывно изучаемым.

Ключевые слова и понятия: модель, прибор, креативные способности, метод, «ручное творчество», адекватность, архитектор, кукловод, резьба по ганчу, «чувство величия», реставратор, инвестиционная способность.

TURSUNOV J.E. MODEL OF CREATIVE CAPABILITIES AMONG STUDENTS ON LABOUR EDUCATING LESSONS OF V-VII CLASSES

The specific of problematic approach to training and education of students during the labor training lessons is there are many optional versions for problematic situation often. For instance, unlike mathematics where final problem solution must be finding, in the labor training class it may finished without any outcomes. In this article, the author emphasizes achieving force of interaction and researching timeless.

Keywords: model, device, creative capabilities, method, «hand work», adequacy, architect, «sense of grandeur», restorer, investment ability.

Бугунги кунда таълим мотивлари, урганилаётган мавзу хусусиятларига мос келиши, дарс олиб бориш методикасини ишлаб чициш муцим вазифа сифатида уцитувчи томонидан мецнат таълими машгулотларига татбиц цилиниши дол-зарб муаммога айланмоцда.

Мазкур масалаларни илмий-педагогик нук,-таи назардан урганиш, «умумий урта таълим мактабларида мех,нат таълими машFулотла-рида укувчиларнинг таълим олишга булган эх,тиёжини эътиборга олиш ва етарли шарт-шароитлар яратиб бериш зарурати, маш-Fулотлар давомида укувчилар томонидан тайёрланадиган буюмларни эстетик ва дизайн талабларига жавоб беришидан ташкари, уларда креативлик кобилиятларини шакллан-тириш методикасини ишлаб чикиш масала-сига эътибор каратиш, уни амалга ошириш, назорат килиш, укув-методик таъминоти, ада-биётлар, тавсиялар, ишланмалар, йурикно-малар, услубий курсатмаларни ишлаб чикиш, умумий урта таълим мактабларида мех,нат таълими дарсларида укувчиларни дизайн лойих,алар воситасида эстетик дидини»1, жум-ладан, креативлик кобилиятларини шакллан-тириш долзарб муаммолардан бири х,исоб-ланади. Зеро, укувчилар креативлик кобилиятларини шакллантириш ва креативлик куникмаларини х,осил килиш учун амалдаги ДТС ва укув дастурида келтирилган мазмунга мувофик олиб борилаётган машFулотларни ташкил этиш ва утказишнинг самарали йул-ларини излаб топиш зарурлиги таълим жараё-нидаги долзарб вазифалардан биридир.

Шу боис мех,нат таълими дарсларида мав-зулар кесимидаги дарс ёки машFулотларнинг ишланмаларини тавсия этиш оркали тадкикот ишининг услубий масалаларини х,ал этишни максадга мувофик деб билган х,олда бир катор тажриба-синов ишлари амалга оширилмокда. Кузатишларимиздан шу нарса маълум бул-дики, умумий урта таълим мактабларидаги укувчиларнинг узига хос шахсий-психологик ва индивидуал хусусиятларига кура амалдаги ДТС мазмунида белгиланган эгалланиши керак булган билим, куникма ва мех,нат малакалари-нинг даражасини аниклаш ва шунга мос кела-

1 Узвийлаштирилган Давлат таълим стандарти ва укув дастури - Т.: «Янги йул полиграф сервис», 2010.

диган, уларнинг шу сох,адаги курсаткичларини ижобий томонга узгартиришга омил булиб хизмат килувчи методикани ишлаб чикишни лозим, деб топдик.

Хозирда умумий урта таълим мактабларидаги олиб борилаётган мех,нат таълими дасту-рининг таркибида карийб 75%и амалий маш-Fулотни ташкил этади. Биз мазкур ишларнинг татбики юзасидан V-VII синфларда мех,нат таълими машFулотларида укувчиларнинг креативлик кобилиятларини юзага чикариш учун фойдаланиладиган моделни тавсия этишни лозим, деб топдик.

V синфда укитувчи ясаладиган буюмнинг расми ёки макетини укувчилар эътиборига х,авола этиб, тайёрланадиган буюмнинг бадиий-эстетик хусусиятлари (ташки кури-ниши, дизайни, шакли ва сифатлари)ни тушун-тиради. Укувчилар тайёрланадиган буюмнинг технологик харитаси х,амда техник расмини чизиб, оддий деталларнинг эскизларини чизиш ва чизмаларини укишни ургатиш ишлари юзасидан улардаги креативлик (ноёб, яширин) кобилиятларини синаш оркали машFулотлар олиб борилади. Мазкур маш-Fулотлар жараёнида укувчиларда оддий буюмларни элементар чизмаларнинг дизайн лойих,алари асосида узлаштирадилар. Шунинг-дек, улардаги креативлик кобилиятларини ривожлантиришга хизмат киладиган муваффа-киятли шартлардан бири - алох,ида тайёр деталлар ва буюмлар тайёрлашга оид булган шакллар билан боFлик булган топшириклар жамланмасини узлаштиришини камраб олади. Шу оркали укувчиларда бир-бирига ухша-маган ^олатлардаги креативлик кобилиятлар даражаси аникланади.

VI синфда укувчиларни дизайн лойих,алар воситаси оркали тайёрланадиган буюмнинг тузилиши х,акида тушунча бериш х,амда улардаги креативлик кобилиятларини шаклланти-ришга ёрдам берувчи метод ва воситалардан фойдаланиш кузда тутилади. Шунингдек,

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2018, 1

укувчилар томонидан тайёрланадиган детал-ларни дизайн талаблари асосида ясалиши билан биргаликда улардаги креативлик коби-лиятларини шакллантиришга йуналтирилган амалий иш жараёнлари билан хам таништи-рилади.

VII синфда укувчилар мехнат таълими укув дастуридан урин олган мураккаброк буюм ва деталларни тайёрлашга каратилган масала-ларни ечадилар. 7-синф укувчилари тайёрланадиган буюмларни дизайн лойихалар воси-тасида ясаш масалаларини анча енгил амалга оширадилар. Ясаладиган буюмни тайёрлаш жараёнида V-VI синфларда узлаштирган мех,-нат малакалари оркали улардаги креативлик кобилиятлари анча яхши намоён булади. Бун-дан ташкари, уларда бир детал ёки буюмни мукобил ясаш вариантлари ва уларни турли хил жойлаштириш масалалари кузда тутилади.

Умумий урта таълим мактабларида ташкил этиладиган мехнат таълими машFулотларида укувчилардаги турли кобилиятларни аниклаш, уларга тулаконли эътибор каратиш ва истеъ-доди буйича туFри йуналтириш масалалари хар доим хам педагог-укитувчилар томонидан туFри йулга куйилмаганлигининг гувохи булишимиз мумкин. Кузатишлар натижасида машFулотлар жараёнида укитувчи томонидан давлат таълим стандартлари буйича юклана-диган топшириклар куп холларда укувчи-ларнинг шахсий кобилиятлари инобатга олин-май, умумий холатда берилади. Натижада хар бир укувчининг мавжуд, хали юзага чикмаган иктидори, кобилияти мавхумлигича колади. Узидаги кобилиятни тула англаб етмаган бола бу холатда кимнингдир (ота-она, ака-опа) ёки педагогнинг кумагига мухтож булади. Табиат инъом этган алохида индувидиал хусусият-ларни болаларда кура олиш укитувчидан алохида эътибор, синчковлик, масъулият, уз касбининг мутахассиси булиш ва жамият олдида турган комил инсон тарбиялаш вази-фасини тула хис килиш талаб этилади.

Этимологик жихатдан модель (французча modele, лотинча modulus сузидан) улчов, намуна деган маъноларни англатади. Фалса-фий маънода «модель» «асл нусхаси, унинг хоссалари ва тузилмалари туFрисидаги билим-ларни саклаш ва кенгайтириш учун уни

алмаштириш ёки бошкариш учун хизмат кила-диган табиий ёки ижтимоий реалликнинг инсон маданияти мах,сулининг маълум фраг-ментининг аналоги»ни ифода этади.

Иккинчи томондан, дунёнинг илмий наза-риясининг таркибий элементи булиб, у маълум даражада далиллар, кузатишлар, улчашлар билан чекланган булиши керак.

Бир катор коидалар асосида ишлаб чикилган умумтаълим мактабида мех,нат таълими машFулотларида укувчиларнинг креативлик кобилиятларини шакллантириш жараё-нининг биз таклиф этаётган модели уз ичига боскичлар (мазмунининг киска тавсифи билан), масалалар, методлар, педагогик воси-талар, мезонлар ва курсаткитчларни камраб олади.

«Ижод эркинлиги» моделининг номи етакчи коида - эркинлик тамойилига асослан-ган, яъни бола шахси дунёкарашининг бой-лиги ва хилма-хиллигида эркин намоён булиш имконига асосланган. Ноёблик тамойили психологик реалликнинг исталган элементига бетакрор, уткинчи булмаган кадриятга эга. Шунингдек, мазкур тамойилда педагогик жараённинг х,ар бир иштирокчисига максадга эришиш воситаси сифатида эмас, балки мус-такил кадрият сифатида муносабатда булиш назарда тутилади. Бу тамойил укитиш, тарбиялаш жараёнининг мазмуни, шакллари ва методларининг барча укувчиларнинг шахсий хусусиятлари, имкониятлари, кобилиятлари ва мойилликларига мослигини назарда тутади. Укув-тарбиявий жараён учун асос сифатида укувчи туFрисида яхлит, педагогик билим (унинг физиологик, психологик, ёш хусусиятлари, ижтимоий ва ахлокий намоён булиш-лари) тан олинади.

Юкоридаги шахс хусусиятларини инобатга олиб, укувчилар креативлик кобилиятларини шакллантириш масаласини х,ал килиш мак-садида биз куйидаги моделни таклиф этдик.

Биринчи босцич (V синф)

Номи: «Ижод - хилма-хиллик».

Асосий мазмуни: укувчиларнинг «кул ижо-диёти» тажрибасини туплаш; ижоднинг куп ва х,ар хил турдаги шакллари билан танишиш; бу турфаликда узи учун энг макбул булган узини ифодалаш усулларини излаш; ижодий Fоя-

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2018, 1

ларни амалга оширишнинг янги йулларини тадкик килиш ва узлаштириш.

Биринчи боскичда укувчиларга энг хилма-хил предметлар билан х,ар томонлама бево-сита узаро таъсир этиш имкониятлари ярати-лади. Укувчилар тасвирий фаолиятнинг турли усуллари ва услубларини узлаштирадилар:

• улар иплар, сим, фанер булаклари, йир-тилган (эзилган, буралган ...) ко*оз, гугурт, канд урамлари, тухум пучоFи ва х,оказолардан уз асарларини яратадилар;

• модельер, архитектор, ку^ирчокбоз, ганчкор, ёFоч уймакори ва х,оказо касблар х,акида маълумотларга эга буладилар;

• модельер, архитектор, ку^ирчокбоз, ганчкор, ёFоч уймакори ва х,оказолар ролла-рини синаб курадилар.

Биринчи боскичда вужудга келадиган ижо-бий кечинмалар билан (х,иссий ижобий булган) мустах,камланади ва фаоллашади. Бу кечинмалар ижод (кул ижоди) жараёнида укувчилар х,ис этадиган «узига хос буюклик х,исси»нинг намоён булиши х,исобланади.

Элементар ижодий жараёнда укувчилар сезадиган фаол кизикиш ва «буюклик х,исси» креативликнинг иродавий асосининг ривож-ланиши ва укув жараёнини бундан кейин амалга ошириш учун узига хос «энергетик асос» булади.

Асосий мацсад - укувчиларнинг тадки-котчилик кобилиятларини ривожлантириш:

• укувчиларда янги маълумотлар олиш, малакасини аввал узлаштирилган билимлар билан аввалги шахсий тажриба билан так-кослаш - малакасининг шаклланишига ёрдам бериш;

• турли хил фаолиятларда мукобил ёнда-шувлар ва карама-карши йуналишларда укувчиларга умумий йулларни топишда ёрдам курсатиш;

• муаммо ёки ижодий топширикни х,ал этишда (ёнланма тафаккур) укувчиларда «чет (бегона) ахборот»га сезгирликни ривожлантириш.

Асосий метод - муаммолаштириш.

Педагогика фанида муаммоли вазият деб: 1) шахс ёки гурух,нинг фаолияти амалга оша-диган х,олатлар ва шароитларнинг муносабати зиддиятга эга булган ва бир кийматли ечимга

эга булмаган; 2) вазиятли тарзда вужудга келадиган билишга эх,тиёж асосида тафаккурнинг туFилиши шартларининг психологик модели, субъектнинг билиш объекти билан алокаси шакли тушунилади. Муаммоли укитиш (бунда укитувчи муаммоли вазиятни мунтазам яра-тади ва укув материалларини х,ал килиш буйича укувчилар фаолиятини ташкил этади) укувчиларнинг билиш мустакиллигини шакл-лантириш, уларнинг мантикий, рационал, танкидий ва ижодий тафаккурини х,амда билиш кобилиятини ривожлантиришга йунал-тирилган.

Ме^нат таълими машFулотларида муаммоли укитишнинг узига хос хусусияти шундан ибо-ратки, бу ерда купинча муаммоли вазиятни ечишнинг вариантлари чексиз микдорда булиши мумкин. Масалан, бирор ечимга келиш зарур булган математик масаладан фаркли равишда мех,нат таълими машFулот-ларида муаммоли вазият ечилмаганлигича колиши мумкин. Яъни узаро таъсирлашувга эришиш ва излашнинг тухтамайдиган жараё-нига айланиши мумкин.

Педагогик воситалар ва усуллар.

1. Укувчиларнинг янги атамаларни узлаш-тириши, «ишлатиб куриши» ва турли касблар-нинг оддий малакаларини узлаштириши (зар-гар - сим, мунчок доналари билан ишлаш; рестовратор - саклаб колинган элементлар буйича макет ёки расмни тиклаш; нусха кучириш ва х,.к.).

2. Кизикарли кишилар билан учрашув утказиш. МашFулотларга турли со^алар ёркин вакилларини таклиф килиш.

3. Кул остида мавжуд материаллардан укувчилар ижодкорлигини ошириш максадида «кутилмаган» услубдан фойдаланиш (укувчилар тайёргарлигисиз).

Иккинчи босцич (VI синф).

Номи: «Фантастик ижод».

Асосий мазмун: тажрибадан фойдаланиш, кайта ишлаш усуллари ва методларини узлаштириш.

Ижодий кобилиятга оригинал Fояларни айтиш, бирор янгиликни ихтиро килиш кири-тилади. Бирок креативликнинг инвестицион

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2018, 1

назариясига мувофик1, мактаб укувчисини бошиданок маълум муаммоларнинг оригинал ечимларини факат яратиш, уйлаб топиш, аниклашганина ургатиб колмай, балки унда уз Fояларини х,имоя килиш, уларнинг кадрли эканига бошкаларни ишонтириш кобилиятини шакллантириш керак.

Иккинчи боскичда укувчилар фантастлар-нинг ижоди билан танишадилар, «чегарасиз» фантазия килишни урганадилар. «Оддий» предметларнинг тасодифий кулланиши йулини топишади, «фантастик Fоялар ва кимматли лойих,алар»ни х,имоя килишади.

Асосий мацсад - ижоднинг олдиндан башорат килиб булмаслигини укувчилар англашлари ва сезишлари.

Асосий вазифа - инвестицион коби-лиятларни ривожлантириш:

• укувчиларда изланишларда сезгирликни - одатдаги оддий нарсада тасодифий янги-ликни кура билаш кобилиятини ривожланти-риш;

• ассоциациялаш (тушунчаларни якинлаш-тириш) методикаси билан таништириш;

• идрокнинг мослашувчанлигини ривож-лантириш;

• укувчиларда танкид малакаларини шакл-лантиришга имкон бериш (уз ижодий топил-маларини бах,олаш, уларда кучсиз ва кучли жих,атларни ажрата олиш, болаларни ижодий Fоялар кадри ёки яроксизлигига ишонтириш).

Асосий метод - ижодий топширикларнинг номувофиклиги, мантиксизлиги.

Педагогик воситалар ва услублар.

1. Укувчиларни уз Fояларини ёклашга ундаш. Бунинг учун укитувчи ролларни тез-тез узгартиришдан фойдаланади; тушунмайдиган содда одамдан агрессив кайфиятдаги консер-ваторгача.

2. «Айтиб турувчи» атрофдагиларни яратиш. Бу курсатмали материаллар ва курил-малардан «мавзусиз» фойдаланишдан иборат. Предметлар ва кулланмалар ижодий топши-рик билан туFридан-туFри боFланмаган, бирок улар узок маъноли сох,алардан айтиб туриш тарзида фойдаланиш мумкин.

1 Торшипова Е.М., Морозова Т.В. Развитие эстетических способностей детей 3-7 лет: Теория и диагностика. - М.: ИЦЭВ РАО, 1994. -С. 198.

3. Бошка фанлардан билимларни жалб килиш ва фойдаланиш.

4. Укувчиларни дизайн сох,асидаги янги технологиялар ва замонавий йуналишлар билан таништириш.

5. Укувчиларнинг оммавий чикишлари учун (лойих,ани х,имоя килиш, ихтирони такдирлаш ва х,.к.) бах,оларнинг ким ошди савдо (аукцион) тизимидан фойдаланиш.

Мазкур тизимнинг коидаси шундан ибо-ратки, бах,олаш (100 баллик) укувчилар томо-нидан амалга оширилади. Бунда бах,они так-лиф этаётган укувчи ишончли далиллар кел-тириши керак.

Учинчи боск,ич (VII синф)

Номи: «Ижод-услуб».

Асосий мазмуни: укувчиларда ижодий салох,иятни карор топтириш, амалга ошириш ва ривожлантириш намуналари, х,аётий ижод имкониятлари намуналари буладиган реал одамларнинг биографиялари, ижоди билан таништириш.

Мазкур боскичнинг марказий Fояси ^ар бир кишида узининг шахсий ^аёти услубини яратиш имконининг мавжудлигидир. Хаётий услуб («х,аётий режа», «йул курсатувчи образ»2 «х,аётий стратегия») шахснинг ижодий кобилиятлари таъсирида шаклланади. Хаёт стили - бу инсоний муносабатлар дунёсида уз урнини аниклаш ва «уз узининг адекват реал образини топа олиш куникмасидир». У уз ичига индивидуализмнинг мавжуд булишининг бетакрор манзарасини биргаликда олинган ва белгилаб берувчи х,улк ва одатларнинг хусу-сиятлари, усулларининг ноёб бирикмасини камраб олади.

Бирок укувчилар узини ва хусусий х,аёт сти-лини яратиш имконияти, яъни х,аётий фаолият катта ижодий кучланишни талаб этишини англаб етишлари жуда мух,имдир. Е.П.Варламова ва С.Ю.Степановларнинг фик-рича, ижодий салох,ият - одамнинг орзулари, фикрлари, интилишлари билан унинг реал, мавжуд булган имкониятлари ва ресурслари уртасидаги юзага келадиган психоэнергетик

2 Adler A. The course of human life as a psychological problem // Human Development, № 11. - P. 184-200.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2018, 1

кучланиш (зурикиш)дир1. Ижодий салох,ият инсоннинг факат ижодий кучланишида ривожланади ва амалга оширилади, яъни аввал эришиб булмаганга эришишга, аввал амалга оширилмаганни амалга оширишга йуналтирилган кучланишда ривожлантири-лади ва намоён булади. Агар одамнинг х,аракатлари катталиги буйича унинг мавжуд имкониятларидан ортик булса, у х,олда бу х,аракатларни х,акикатан х,ам ижодий деб гапириш мумкин.

Мацсадлар: 1) укувчи ижодий ривожла-нишнинг чексизлигини англаши; 2) укувчи кундалик х,аётда уз ижодий малакасини онгли куллаши; 3) х,ар бир укувчи уз шахсий ижод услубини эгаллаши.

Асосий вазифа - укувчиларда доимий узини ривожлантиришга ички курсатмани шакллантиришга имкон бериш:

• укувчиларга уз кучларига ишончни сезишлари учун имконият ва асослар бериш;

• бошка бир шахснинг ностандарт намоён булишларига чидам, узида ва бошкаларда узига хосликни кадрлаш куникмасини ривож-лантириш;

• ижодий услубни излаш ва ишлаб чикишда ёрдам бериш;

• мех,нат таълими машFулотлари жараё-нида эгалланган ижодий малакалар ва коби-лиятларни кундалик х,аётда онгли равишда куллаш усулини курсатиш.

Асосий метод: х,аёт фаолияти намунала-рини такдим этиш.

В.Н.Дружининнинг фикрича, ижод килиш учун (яратиш учун) маданиятни узлашти-ришнинг янги даражасига таклид килиб чикиш йули билан ижод килувчи (яратувчи) киши-нинг фаоллиги намунасини узлаштириб олиш ва мустакил равишда давом эттиришга инти-лиш керак2. Укитишнинг охирги йили укув-чиларни етук креативлик, яъни ижодий услуб билан таништиришга тулик боFланган.

1 Варламова Е.П., Степанов С.Ю. Психология творческой уникальности человека. - М.: ИП РАН, 2002. -С. 107. (Келтирилган жумла макола муаллифи томонидан тар-жима килинган.)

2 Дружинин В.Н. Психология общих способностей. -СПб.: «Питер», 2000. -С. 58. (Келтирилган жумла макола муаллифи томонидан таржима килинган.)

Укувчилар агар биринчи боскичда нарса-лар дунёси ва унга булган муносабат; иккинчи боскичда фантазиялар дунёси ва унинг усти-дан х,укмронликни англаб олсалар, у х,олда бу ерда узлари учун яратувчи инсон томонидан яратилган «янги предметлар»ни кашф эти-шади, узларининг бунга алокадорликларини сезишади.

Педагогик воситалар ва усуллар.

1. Жуда катта х,ажмдаги турли хил визуал ахборот - фотосуратлар, макетлардан аник ифодаланган услуб хусусиятига эга турли буюмлардан доимий фойдаланиш.

2. Бир неча маълумотлар буйича етишмай-диган элементларни «куриб битказишга» доир ижодий топшириклар, бунда стилистикани (фильм ва ролик лавх,асини - чизиклар дина-микаси ва мавзуси буйича) саклаб колиш. Рас-сомчилик, заргарлик санъати, меъморчилик, замонавий дизайн ва х,оказолар вакилларига такдим килишга доир топшириклар.

3. Бажарилган ишларнинг узига хослигига диккат-эътиборни каратиш ва ясалган буюм-нинг сифатигина эмас, балки Fоянинг ориги-наллиги, янгилигини (макет тарзида такдим этилганини) раFбатлантириш.

4. Хаётий муаммоларни «уларни олдиндан кура билаш» воситасида ^ал этиш стратегияси билан таништириш.

Биз учинчи боскични якуний боскич тарзида эмас, балки бундан кейинги ривожланиш учун янги импульс берувчи, «насих,ат» тарзида, «келажакка кармок ташлаш», уч йил укув регламенти чегарасида амалга ошириб боришни лозим деб топдик. У бундан кейинги таълим олиш жараёнида х,аёт йулига айла-нишда асос булиб хизмат килади.

Олиб борилган тадкикот ишларига оид тажрибаларга асосланиб, укувчиларнинг креативлик кобилиятларини аниклаш усуллари мос келувчи тартибда сараланди. Самара берадиган усулларнинг айримлари юзасидан дарсда кулланиладиган дидактик материал-ларни такдим этишни лозим, деб топдик.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Биринчи геометрик шаклли тест топшириFи оддий куринишда булиб, асосан геометрик шакллар кетма-кетлигидан тузилган. Бунда укувчи катакдаги сурок белгиси урнига мос келадиган шаклни берилган жавоблардан

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2018, 1

келиб чиккан холда белгилайди. Бу жараёнда укувчидан теран фикрлаш ва топкирлик билан бир каторда математика фанидан олган билимларидан фойдаланиш талаб этилади. Геометрик шаклли тест материаллари асосида ишлаб чикилган куйидаги намуналарни келтирмокчимиз.

Сиз хам ушбу геометрик шаклли тестларга берилган жавобларнинг ичидан туFри жавобни топиб куринг ва мулохаза килинг-чи!

Бу борада узингиздаги креативлик ко-билиятининг ривожланиши кай даражада эканлиги туFрисида уз-узингизга бахо бери-шингиз мумкин.

Геометрик шаклли тест материалларидан намуналар оддийдан мураккабга тамойили асосида келтирилган (1-3-расмлар).

Расмларда келтирилган геометрик шаклли тест материаллари мехнат таълими дарсла-рида укувчиларнинг креативлик кобилият-ларини ривожлантиришда мухим ахамият касб этибгина колмасдан, ташкил этиладиган амалий машFулотларнинг кейинги боскич-ларида буюмлар лойихаларини маълум дизайн асосида тайёрлаш имкониятини яра-тади.

Шаклланаётган кобилиятлар кетма-кетли-гининг мактаб даврининг ёш боскичлари билан бирлаштириш, бирга кушиш, креативлик кобилиятларини шакллантириш янада самарали булади. Чунки мактаб укувчилари-нинг ёш хусусиятлари бу жараёнда кулай омил булиб хисобланади.

Бундай холатда укувчилар креативлик кобилиятларини шакллантириш буйича педа-гогик шароитларни яратиш билан бирга улар-нинг ёш хусусияти х,амда билимларни узлаштириш даражаси турлилигини хисобга олиш зарур.

Педагогик шарт - мехнат таълими машFу-лотларининг фан мазмунида эстетик, гуманитар ва табиий-илмий билимлар интеграцияси - коммуникатив кобилиятлари ва тадкикот-чилик кобилиятларини шакллантиришда турли воситалар билан амалга оширилади. Биринчи холда укувчиларнинг ифодалаш имкониятла-рини бойитиш воситаси сифатида турли кури-нишдаги санъатлар интеграциясидан фойда-

ланиш зарур. Иккинчи холда (тадкикотчилик кобилиятларини шакллантиришда) бадиий ва илмий ижоднинг интеграциясини киритиш максадга мувофик. Амалда инсон фаолияти-нинг турли сохалари технологияларни урганиш, оддий предметлардан куп функционал фойдаланиш усулларини ихтиро килиш ва бошкаларни уз ичига олади. Бу эса укувчиларнинг интеллектуал-тадкикотчилик фаолия-тини фаоллаштириш воситалари булиб хизмат килади.

Дастлабки шарт - укувчиларнинг мехнат таълими машFулотларига кизикишларини раFбатлантиришда х,ам уларнинг ёшига боFлик ^олда узгартириш зарур. Мактабда укувчиларнинг кизикишларини уЙFотиш ва шакллантириш куйидаги схема буйича курилади: «х,айрон булиш-кизикиш-кувонч», яъни табиий кизикишнинг максадга мувофик моди-фикациясига асосланса, у х,олда 6-7-синфларда укувчиларнинг мехнат таълими машFулотла-рига кизикишларини шакллантиришнинг воситаси укитувчи томонидан бу машFулот-ларда эгаллаган билимлар, малакалар ва кобилиятларнинг ижтимоий ахамиятини намойиш килиш хисобланади.

Укувчиларнинг креативлик кобилиятларини самарали шакллантириш учун педагогик шароитларни караб чикишга якун ясаб, куйидагиларни ажратиш мумкин:

1. Умумтаълим мактабларида мехнат таълими машFулотларида укувчиларнинг креативлик кобилиятини шакллантиришда ижодий мухит ва укувчиларнинг психофизиологик ривожланишини хисобга олиш.

2. Укув тарбиявий жараённинг барча ишти-рокчиларини машFулотлар мазмуни ва нати-жаларига ижобий кайфиятини таъминлаш хамда укувчиларининг креативлик кобилиятларини самарали шакллантиришнинг педагогик шартлари куйидагилар хисобланади:

• мехнат таълими машFулотларининг пред-метли мазмунида эстетик, гуманитар ва табиий-илмий билимлар интеграцияси;

• укув материалини баён килишда ва так-лиф этилаётган (укувчиларга) ижодий топши-рикларда муаммолилик ва парадокслик;

• шакллантирилаётган кобилиятлар укувчи ёши ва узига хос хусусиятини хисобга олиб,

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2018, 1

ТАЪЛИМ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ I ПЕДАГОГИЧЕСКИЕ ТЕХНОЛОГИИ

19

1-рaсм. Баранча ea акканча шaкл орaсuдaгu rnanmu^uü боFлaнuшнu цuсобгa олгaн цолдa, учцнчц шaкл бuлaн берuлгaн жaвоб вaрuaнmлaрu орaсuдaгu yxшaш aлоцaнu mопuнг.

GO

А)

В)

С)

D)

А)

В)

С)

D)

2-рaсм. Кyрсamuлгaн 3 ma шaклдaгu yзгaрuшлaр орaсuдa мaълyм быр азчаллык мaв-жуд. Берuлгaн жaвоб вaрuaнmлaрu орaсuдaн 6у азчаллак мaнmuFuгa мос келaдuгaнuнu mопuнг.

С

л

i

А)

В)

С)

D)

3-рaсм. Берuлгaн 4 шaклдaн yчmaсuнuнг myзuлuшuдa ягонa мaнmuкluйлuк мaвжyд. Бу мaнmuцuйлuк бyзuлгaн mypmuh4u шaклнu mопuнг.

фойдаланилаётган педагогик воситаларнинг хилма-хиллиги (вариантлилиги).

Мазкур масалаларни илмий-педагогик нук,-таи назардан урганиш, умумий урта таълим мактаблари мех,нат таълими жараёнида укув-чиларнинг таълим олишга булган эх,тиёжини эътиборга олиш ва етарли шарт-шароитлар яратиб бериш зарурати, укувчилар томонидан тайёрланадиган буюмларнинг эстетика ва дизайн талабларига жавоб беришидан таш-кари, уларда креативлик кобилиятларини

шакллантириш технологияларини ишлаб чи-киш масаласига эътибор каратилмаганлиги, уни амалга ошириш, назорат килиш талаб даражасида эмаслиги укув-методик таъминот, адабиётлар, тавсиялар, ишланмалар, йурик-номалар, услубий курсатмаларнинг етишмас-лиги, умумий урта таълим мактабларида мех,нат таълими дарсларида укувчиларни дизайн лойих,алар воситасида эстетик диди, жумладан, креативлик кобилиятларини шакллантириш зарур эканлигини билдиради.

Адабиётлар руйхати:

1. Adler A. The course of human life as a psychological problem // Human Development, № 11. -P. 184-200.

2. Варламова Е.П., Степанов С.Ю. Психология творческой уникальности человека. -М.: ИП РАН, 2002.

3. Дружинин В.Н. Психология общих способностей. - СПб.: «Питер», 2000.

4. Торшипова Е.М., Морозова Т.В. Развитие эстетических способностей детей 3-7 лет: Теория и диагностика. - М.: ИЦЭВ РАО, 1994.

5. Узвийлаштирилган Давлат таълим стандарти ва укув дастури - Т.: «Янги йул полиграф сервис», 2010.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.