Научная статья на тему 'ТАЛАБАЛАРНИНГ ФИЗИКАДАН МАНТИҚИЙ МАСАЛАЛАР ЕЧИШ КЎНИКМАЛАРИНИ ШАКЛЛАНТИРИШ'

ТАЛАБАЛАРНИНГ ФИЗИКАДАН МАНТИҚИЙ МАСАЛАЛАР ЕЧИШ КЎНИКМАЛАРИНИ ШАКЛЛАНТИРИШ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

CC BY
654
48
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
мантиқ / мантиқий таълимот / фикрлаш усули / жадвал усули / графиклар усули / мантиқий масалалар. / логика / логика / рассуждение / табличный метод / графический метод / логические проблемы.

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Ишмуродова Гулбахор Измуродовна, Махманов Эргаш Биноқулович

Ушбу мақолада Ўрта Осиёда мантиқий таълимотнинг ривожланиши Фаробий, Ибн Сино, Ибн Рушд, Беруний ва бошқа прогрессив мутафаккирлар дунёқарашини шаклланишида бевосита таъсир кўрсатганлиги таъкидлаб ўтилган ҳамда кейинги йилларда таълимда талабаларнинг илмий дунёқарашларини шакллантириш, тезкор фикрлаш, ақлий ва интеллектуал қобилиятларини ўстиришда мантиқий масалалардан кам фойдаланилаётганлигини ҳисобга олиб физика дарсларида улардан фойдаланишнинг аҳамияти кўрсатиб ўтилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по наукам о Земле и смежным экологическим наукам , автор научной работы — Ишмуродова Гулбахор Измуродовна, Махманов Эргаш Биноқулович

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ФОРМИРОВАНИЕ НАВЫКОВ СТУДЕНТОВ ДЛЯ РЕШЕНИЯ ЛОГИЧЕСКИХ ЗАДАЧ ПО ФИЗИКЕ

В этой статье отмечается, что развитие логической доктрины в Центральной Азии оказало непосредственное влияние на формирование мировоззрения Фараби, Ибн Сины, Ибн Рушда, Беруни и других прогрессивных мыслителей. Показана важность использования логики на уроках физики, учитывая тот факт, что в последние годы логика недостаточно использовалась в образовании при формировании научного и интелектуального мировоззрения студентов, быстрого мышления и умственных способностей студентов.

Текст научной работы на тему «ТАЛАБАЛАРНИНГ ФИЗИКАДАН МАНТИҚИЙ МАСАЛАЛАР ЕЧИШ КЎНИКМАЛАРИНИ ШАКЛЛАНТИРИШ»

Ишмуродова Гулбахор Измуродовна,

Карши мух,андислик ик,тисодиёт институти "Физика" кафедраси доценти Махманов Эргаш Бинок,улович,

Карши мух,андислик ик,тисодиёт институти "Физика" кафедраси катта укитувчиси

ТАЛАБАЛАРНИНГ ФИЗИКАДАН МАНТИЛИЙ МАСАЛАЛАР ЕЧИШ КУНИКМАЛАРИНИ ШАКЛЛАНТИРИШ

УДК: 372.853

ИШМУРОДОВА Г.И., МАХМАНОВ Э.Б. ТАЛАБАЛАРНИНГ ФИЗИКАДАН МАНТИЛИЙ МАСАЛАЛАР ЕЧИШ КУНИКМАЛАРИНИ ШАКЛЛАНТИРИШ

Ушбу маколада Урта Осиёда мантикий таълимотнинг ривожланиши Фаробий, Ибн Сино, Ибн Рушд, Беруний ва бошка прогрессив мутафаккирлар дунёкарашини шаклланишида бевосита таъсир курсатганлиги таъкидлаб утилган х,амда кейинги йилларда таълимда тала-баларнинг илмий дунёкарашларини шакллантириш, тезкор фикрлаш, аклий ва интеллектуал кобилиятларини устиришда мантикий масалалардан кам фойдаланилаётганлигини х,исобга олиб физика дарсларида улардан фойдаланишнинг ах,амияти курсатиб утилган.

Таянч суз ва тушунчалар: мантик, мантикий таълимот, фикрлаш усули, жадвал усули, графи-клар усули, мантикий масалалар.

ИШМУРОДОВА Г.И., МАХМАНОВ Э.Б. ФОРМИРОВАНИЕ НАВЫКОВ СТУДЕНТОВ ДЛЯ РЕШЕНИЯ ЛОГИЧЕСКИХ ЗАДАЧ ПО ФИЗИКЕ

В этой статье отмечается, что развитие логической доктрины в Центральной Азии оказало непосредственное влияние на формирование мировоззрения Фараби, Ибн Сины, Ибн Рушда, Беруни и других прогрессивных мыслителей. Показана важность использования логики на уроках физики, учитывая тот факт, что в последние годы логика недостаточно использовалась в образовании при формировании научного и интелектуального мировоззрения студентов, быстрого мышления и умственных способностей студентов.

Ключевые слова и понятия: логика, логика, рассуждение, табличный метод, графический метод, логические проблемы.

ISHMURADOVA G.I., MAKHMANOV E.B. FORMATION OF SKILLS OF STUDENTS FOR SOLVING LOGIC PROBLEMS IN PHYSICS

This article notes that the development of the logical doctrine in Central Asia had a direct impact on the formation of the worldview of Farabi, Ibn Sina, Ibn Rushd, Beruni and other progressive thinkers. The importance of using them in physics lessons, given the fact that in recent years there has been little use of logic in shaping the scientific and intellectual worldview of students, quick thinking and mental abilities in education.

Key words and concepts: logic, logic, reasoning, tabular method, graphical method, logical problems.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2020, 3 (88)

Кириш. Олий таълим муасасала-рида физика фанидан талабаларни илмий дунёкарашини шакллантириш, физик х,одиса ва конуниятларни мох,иятини чукур мушох,ада юритиш оркали англаб етиш, талабалар фаол-лигини ошириш ва фанга кизикишларини шакллантириш х,амда х,исоблаш ишла-рини бажаришда масалалар ечишнинг урни алох,ида ах,амиятга эга. Маълумки, кейинги йилларда физика фанидан масалалар ечишнинг асосан туртта (микдорий, сифатий, экс-периментал ва график)усулларидан фойда-ланилади. Бу усулларнинг х,ар бири назарий материалларнинг мазмунини талабалар томо-нидан мавзунинг чуккурок узлаштирилишига, физик формулаларни масала ечиш жара-ёнида эсга тушириш ва куллаш, дарсларда кизикарли масалаларни ечиш оркали тала-баларнинг фанга кизиктириш, эксперимент-лар утказиш оркали назарий маълумотларни х,акикийлигини тасдиклаш, график тасав-вурларини кенгайтиришга имкон беради-ган тарзда танланади ва машFулотлар жара-ёнида кулланилади. Аммо, шундай бир масалалар тури х,ам борки, улар кейинги йилларда таълим жараёнида жуда кам кулланилмокда. Вах,оланки, бу масалалар талабаларни тез-кор фикрлашга, физик конуниятларни бир-бири билан боFлашга, узаро таъсирни х,исобга олишга, аклни чиниктиришга , кийин вазият-ларда туFри карор кабул килишга ургатади. Бу мантикий масалалардир.

Мацсад. Олий таълим тизими физика укитиш жараёнида талабаларга физик х,одиса, конун ва конуниятларни , тушунча ва катта-ликлар х,акида янги билимларни шакллантириш ва мустах,камлашда туFри фикрлаш конунларига ургатиш ва булар оркали чин хулосага эришиш масаласини, бу чинликдан четга чикмаслик йулларига куникма х,осил килиш оркали табиат х,одисаларини чукуррок урганиш ва тах,лил кила олишга ургатишда мантикий масалалардан фойдаланиш асосий максад килиб куйилган.

Физика фанида мантикий масалалар талабаларга табиат х,одисаларини; механикавий, электромагнетизм, оптика, квант физикасига оид билимлар мазмунини очиб бериш, физик тушунчаларни индукция ва дедукция метод-лари оркали урганишда туFри (чин) фикрлаш, х,акикатни билиш, шу жумладан, фик-

рлар уртасидаги алокадорликни курсатадиган конун-коидалар х,акида мушох,ада юритишга ва мух,окама килишга ургатади.

Хуш мантик узи нима? Физика дарсларида мантикий масалалардан кай вактда куллаш мумкин?

Мантик-туFри тафаккур юритишнинг асосий конунлари ва шакллари х,акидаги фан. Келиб чикишига кура арабча булган "мантик" (грекча логика-logos) атамаси "тушунча" , "суз", "акл", "конуният" каби маъноларга эга1. Мантик-тафаккур конунлари ва форма-ларини, билимни ривожлантириш ва илмий билиш тизимларини тузиш усулларини тадкик килувчи фан.

Мавзу буйича бошка олимларнинг илмий асарлари кискача тах,лили.

В.В.Сергеев томонидан "Физикадан масалалар ечишда мантикий фикрлашни ривожлантириш", Г.Г.Рузавин "Илмий назария: мантикий услубий тахлил" илмий-тадкикот ишларида мантикий фикрлашни ривожланти-ришга оид фикрлар баён этилган.

Мантикка оид дастлабки фикрлар кадимги Шарк мамлакатларида, хусусан, Хиндистон, Хитойда вужудга келди. Кадимги грек фалса-фасида мантик масалалари дастлаб Парме-ниднинг "Табиат туFрисида" асарида, Элей-лик Зеноннинг апорияларида, Гераклит таъ-лимотида у ёки бу даражада куриб чикилган. Аристотель мантикни "маълум билимлар-дан номаълум билимларни аникловчи", "чин фикрни хато фикрдан ажратувчи"фан сифа-тида таърифлайди2. Аристотелнинг мантикий таълимотида хулоса чикариш етакчи уринни эгаллайди. Урта Осиёда мантикий таълимот-ларнинг ривожланиши Фаробий, Ибн Сино, Ибн Рушд, Беруний ва бошка прогрессив мутафаккирлар дунёкарашини шаклланишида бевосита таъсир курсатди.

Мантикка оид вазифалар, математика син-гари, "акл гимнастикаси" деб номланади. Аммо, математикадан фаркли уларок, физика фанидан мантикий вазифалар кизикарли гимнастика булиб, бу фикр жараёнларини баъзан кутилмаган томондан синаб куриш

1 Шарипов М, Файзихужаева Д. Мантик. - Тошкент: Fофир Fулом номидаги нашриёт матбаа ижодий уйи, 2004. 5-бет.

2 Шарипов М, Файзихужаева Д. Мантик. - Тошкент: Fофир Fулом номидаги нашриёт матбаа ижодий уйи,. 2004. 18-бет.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2020, 3 (88)

ва машк килиш имконини беради. Уларни х,ал килиш учун тезкор акл, баъзан сезги керак, аммо махсус тайёр билим керак эмас, балки олинган билимлар ва тажриба асо-сида фикрлашни машк килиниши талаб эти-лади. Хатто энг мураккаб мантикий муам-моларда х,ам ракамлар, векторлар, функци-ялар мавжуд эмас. Аммо бу ерда математик ва физик фикрлаш усули керак: асосийси мантикий вазифани англаш ва тушунишдир. Хар доим х,ам юзада ётадиган энг аник ечим тyFри эмас. Аммо аксарият х,олларда, чалкаш вазиятга карамай, мантик муаммосини х,ал килиш биринчи карашда куринадиганидан анча содда масаладир. Мантик буйича муам-моларни ечиш жараёни математик мантик -алох,ида фан булиб х,исобланади ва "форму-ласиз математика" деб номланади. Мантикни фан сифатида Арасту математик эмас, балки файласуф яратган. Ва мантик дастлаб фал-сафанинг бир кисми, фикрлаш усулларидан бири сифатида вужудга келди. "Тах,лил" аса-рида Аристотель 20 та мулох,аза схемасини яратди, уларни силлогизмлар деб атади. Унинг энг машхур силлогизмларидан бири: "Сократ - бу одам; х,амма одамлар х,алокатли; у х,олда Сократ улимга мах,кум. Мантик (бошка юнон тилидан. Лоу1кр - нутк, мулох,аза, фикр) - бу тyFри фикрлаш илми ёки бошкача килиб айт-ганда "фикрлаш санъати".

Мантикий муаммоларни х,ал килишнинг маълум усуллари мавжуд3:

Энг оддий мантикий вазифалар х,ал эти-ладиган фикрлаш усули. Ушбу усул энг содда усул х,исобланади. Ечиш жараёнида муаммо-нинг барча шартларини кетма-кет х,исобга оладиган, аста-секин хулосага ва тyFри жавобга олиб келадиган фикрлаш усули кулланилади.

Матнли мантикий муаммоларни ечишда ишлатиладиган жадвал усули. Номидан куриниб турибдики, мантикий муаммоларни х,ал килиш муаммонинг х,олатини тасаввур килиш, фикрлаш жараёнини бошкариш ва тyFри мантикий хулосалар чикаришга ёрдам берадиган жадвалларни тузишдан иборат.

Графиклар усули - масалалар ечимлари-нинг саралаш оркали ягона тyFри ечимга келиш. Физика фанида бу купрок кинемати-кага доир масалаларни ечишда кулланилади.

Блок-схема усули - бу дастурлашда ва мантикий масалаларни ечишда татбик килинадиган усул. Дастлаб блок-схемалар кетма кетлиги куринишида операциялар (буйруклар) ажратилганлиги, ундан кейин ушбу буйрукларнинг бажарилиш тартиби бел-гиланади. Бу блок-схема куринишдаги дастур булиб, уни амалга ошириш вазифани ечи-мига олиб келади. Физикада "Узгармас ток конунлари"га доир масалаларни ечишда, уму-мий каршиликларни топишдаги эквивалент схемаларни1 чизишда кенг кулланилади.

Бильярд усули - траектория назарияси-дан келиб чикади (эх,тимоллик назариясининг булимларидан бири). Муаммони х,ал килиш учун бильярд столини чизиш ва х,ар хил йуллар буйлаб бильярд тупининг х,аракатлари билан изох,лаш керак. Бундай х,олда, мум-кин булган натижалар тyFрисидаги ёзувларни алох,ида жадвалда саклаш керак.

Ушбу усулларнинг х,ар бири турли сох,алардаги мантикий муаммоларни ечишда кулланилади.

Мацоланинг илмий янгилиги.

Олий таълим тизими жараёнида физика фанидан машFулотларини утказишда талаба-лар диккатини жалб килиш, мантикий фикрлаш ва интеллектуал кобилиятларини ривожлантириш ва хотирани мустах,камлаш учун мантикий масалалардан фойдаланиш самарали х,исобланади.

Физикадан мантикий масалаларни х,ал килиш муаммонинг х,олатини батафсил тах,лил килиш, конуният, тушунча ва катта-ликлар, белгилар ёки объектлар уртасидаги узаро таъсирни, умумий ва узига хос хусуси-ятларни, карама-карши алокаларни ажратиб олишдан иборат. Талабалар учун мантикий вазифалар, коида тарикасида, машхур физик олимлар х,аёти билан боFлик барча вокеалар: масалан, Архимед, Ньютон ёки Эйенштейн-нинг топкирлиги, дах,олиги, яъни биз фикрлай олмайдиган ва х,атто тасаввур килмайдиган жараёнларни сеза олганлиги, фикрлай олган ва конунларни ярата олган бунда шох,нинг тожини ясашда канча олтин кетганлигини х,исоблашдаги жараён Архимеднинг "Эврика" деб юбориши, Ньютоннинг бошига олма-нинг тушиб кетиши "Бутун олам тортишиш

1 https://logiclike.com/

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2020, 3 (88)

конуни"нинг кашф этилишига одатланиб колинган, демак, мантикий масалани ечишда вазиятни х,ис килиш, уни визуал равишда куриш ва алокани ушлаш керак.

Тадцицотнинг объекти. Олий таълим муассасаларида физика фанидан маъруза, амалий лаборатория машFулотларини куза-тиш жараёни, физика фанига оид дарслик ва укув кулланмалари мазмунини тах,лил килиш, талабаларга физика фанини урганишнинг кизикарли ва осонрок йулларини излаш, табиат х,одисаларини яхлит бир бутун х,олатда тушунтириш зарурати вужудга келди.

Тадцицотда цулланилган усул-лар. Талабаларнинг мантикий фик-рлаш кобилиятларини ривожлантиришда куйидаги методлардан фойдаланиш самарали х,исобланади:

- интуиция, индукция ва дедукция методи ёрдамида билимлар шакллантири-лади;

- тах,лил ва синтез жараёнлари оркали масалалар шарти очиб берилади, унинг киска ёзуви, жавоб тах,лили утказилади ва ягона бир хулосага келинади;

- масалаларга ечим излаш жараё-нида "аклий х,ужум" методининг асосий коидаларига амал килинади, бах,с-мунозара утказиш куникмалари шакллантирилади;

- таълим жараёни киёсий тах,лил килинади, укитувчи ва талабаларнинг дарс ва дарсдан ташкари фаолияти кузатилади, физика фанини урганишга булган муносабат-нинг кай тарзда кечаётганлиги аникланади;

- физика укитувчиларининг дарс ишланмаларида мантикий фикрлашга йуналтирилган масалаларнинг куйилишига эътибор каратилади.

Амалий мисоллар. Физика дарсла-рида нафакат талаба ёки укувчилар, балки укитувчилар учун х,ам кизикарли булган мантикий масалаларни танлаш мумкин.

Дарс машFулотларида мантикий масала-лардан фойдаланишда укитувчилар куйидаги тавсияларларга эътибор беришлари мумкин:

• укувчининг ёши ва ривожланишига мос равишда мантикий вазифаларни танланг.

• жавобни беришга шошилманг, укувчининг узи мантикий муаммонинг ечи-мини топсин. У туFри карор кабул килсин ва унинг жавоби берилган жавобга туFри кел-

ганда, кандай завк ва шавк х,ис этишини курасиз.

• Мантик буйича муаммоларни ечишда, саволларни ва акс эттириш йуналишини курсатувчи билвосита курсатмалар кабул килинади. Жавоблар билан мантикий вазифаларни танлаган х,олда, сиз х,акикатан х,ам мантикий муаммоларни кандай х,ал килишни, уфкингизни кенгайтириб, мантикий фик-рлашни ривожлантиришни урганасиз. Бунинг учун боринг!

Куйида физика дарсларида фойдаланиш мумкин булган баъзи мантикий масалалардан намуналар келтирамиз.

1. Масала. Магнитни топиш.

Сизнинг кулингизда иккита мутлако бир-

бирига ухшаш металл цилиндр бор, улардан бири магнит. Бошка объектлар билан алока килмасдан, икки цилиндрнинг кайси бири магнитланган эканлигини кандай аниклаш мумкин?

Жавоб. Магнитнинг шимолий ва жанубий кутбларида магнит кучланишнинг максимал киймати мавжуд. Бизнинг х,олатда магнит кучланишнинг максимал киймати цилиндрнинг учларида кузатилади. Магнитнинг уртасига якинлашганда, магнитланиш заифлашади, жуда уртада, унинг катталиги нолга тенг. Шун-дай килиб, агар "Т" шаклидаги уланиш амалга оширилса, цилиндрлар бир-бирига ёпи-шиб колса, у х,олда унинг учи билан алока киладиган цилиндр магнитланган булади.

2. Масала. Урмоннинг шовцини ^ацида.

Сизнингча, игнабаргли ва баргли урмонларнинг шовкини бир хилми?

Жавоб. Урмонда шамолнинг шовкини дарахт турларига караб узгаради. КараFай ва KоракараFайлар шамолни тез-тез ва кетма-кет уриб юборади; бу жуда баланд ох,анг билан х,уштак овозини чикаради. Шовкин дои-мий равишда баргли урмонда туради, чунки баргларнинг кенг юзаси шамолни кичик окимларга айлантиради. Барглари титрайди, бир-бирларига ишкаланади, шитирлайди. Бах,орда, барглари ёш ва майин булса, улар-нинг шитирлаши юмшок булади; у кузда, барглари какшаганида купол булади.

3. Масала. Ингичка симнинг диаме-трини аницлаш.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2020, 3 (88)

Кандай килиб факат чизFич ва калам ёрда-мида ингичка симнинг диаметрини максимал аниклик билан улчаш мумкин?

Жавоб: симни каламга маркам ураш (думалок, киррасиз) ва камида унта бури-лиш килиш керак (улчаш канчалик аник булса шунча яхши.). Кейин чизFич билан биринчи айланадан охирги айланагача миллиметрда улчанг ва х,осил килинган айланалар сонига булинг.

4. Масала.Соатни юриши.

Чунтак соатингизни стол устига куйинг, бир неча кадам нарида юриб, уларнинг овоз-ини тингланг. Агар хона етарлича жим булса, у х,олда сизнинг соатингиз узилишлар билан ишлаётганини эшитасиз: у киска вактга давом этади, кейин бир неча сония даво-мида тухтайди, кейин яна юришни бошлайди ва х,оказо. Соатни бундай нотекис юришини кандай изох,лашимиз мумкин?

Жавоб. Соат ох,ангидаги сирли танаффус-лар эшитишнинг пасайиши билан изох,ланади. Бизнинг эшитишимиз бир неча сония даво-мида зерикарли булиб колади ва шу вакт оралиFида биз эшитмаймиз. Киска вактдан сунг, чарчок утади ва олдинги сезгирлик тикланади, кейин яна соатни эшитамиз. Кейин яна чарчок пайдо булади ва х,оказо.

5. Масала. Стакандаги сув.

Ушбу тажрибани бажаришга х,аракат килинг: Тоза стаканни сув билан тулдиринг ва талабалар билан стаканда х,али куп буш жой борлиги х,акида бах,слашинг. Албатта, улар сизга ишонмайдилар, лекин сиз сувга тегмас-дан эх,тиёткорлик ва диккат билан тангаларни стаканга бирин-кетин ташлаб юборинг .Ва стакандан сув тукилмайди сиз х,али х,ам жой борлигини исботлайсиз! Нега бундай?

Жавоб. Агар стаканга ён томондан карасангиз, тангаларни туширганда унинг юзаси туби билан кандай шишишини курасиз: сув тукилмайди, чунки у сирт таранглик кучи "плёнка"сида ушлаб турилади.

6. Масала. Куннинг узунлиги.

Кун качон киска: кишдами ёки ёзда?

Жавоб. Кун х,ар доим 24 соатдан иборат

булади.

7. Масала. Улчанадиган катталиклар.

Ниманинг узунлиги, чукурлиги, кенглиги, баландлиги йук, лекин улчаш мумкин?

Жавоб. Вакт ва температура(х,арорат) ни узунлиги, чукурлиги, кенглиги, баландлиги йук, лекин улчаш мумкин булади.

Мантикий вазифалар укувчиларда, тала-баларда, эх,тимол катталарда х,ам мантик ва фикрлашни ривожлантириш учун энг сама-рали воситадир. Мантик муаммосини

х,ал килиш мураккаб фикр жараёнини уз ичига олади. Бу маълум мантикий х,аракатлар кетма-кетлигини бажарилиши, тушунчалар билан ишлаш, х,ар хил мантикий конструкци-ялардан фойдаланиш, оралик ва якуний хуло-салар билан аник ва тyFри фикрлаш занжи-рининг тузилишига имкон беради. Купгина математик ва бошка турдаги муаммолардан фаркли уларок, мантикий муаммоларни х,ал килишда асосий нарса объектнинг микдорий хусусиятларини топиш эмас, балки муаммо-нинг барча объектлари уртасидаги муноса-батларни аниклаш ва та^лил килишдир.

Мантикий масалани ^ал килишни узига хос стратегиясини цуйидаги беш босцичлар буйича умумлаштириш мумкин:

1. Масаланинг мох,иятига эътиборни каратиш ва тушуниш.

2. Масаланинг туб мох,иятини ташкил этувчи физикавий конуниятлар уртасидаги узаро алокадорлик ва боFликликларни тавсифлаш.

3. Ечимни режалаштириш.

4. Режани бажариш.

5. Ечимни изох,лаш ва бах,олаш.

Хар бир боскичда фойдаланадиган билим ва фикрлаш жараёнлари талабаларнинг интизомга боFлик булади. Физиканинг узига хос хусусиятларини инобатга олган х,олда, биз мантикий масалаларни х,ал килишнинг умумий стратегиясининг беш боскичини куйидагича белгилаш ва изох,лашни танлаймиз:

1. Масаланинг мох,иятига эътиборни каратиш ва тушуниш.

Ушбу боскичда масаланинг мантикий тавсифини ишлаб чикиш, биринчидан, эскиз ёрдамида муаммода тасвирланган х,одисаларни тасаввур килиш, узингиз билмокчи булган нарсанинг оддий баёнини ёзиш, муаммода фойдали булиши мумкин булган физикавий Fоялaрини эслаш ва фойдаланадиган ёндашувни тасвирлаб бериш лозим.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2020, 3 (88)

2. Масаланинг туб мох,иятини ташкил этувчи физикавий конуниятлар уртасидаги узаро алокадорлик ва боFликликларни тавсифлаш.

Ушбу боскичда мантилий ечимга тайёрланиш учун муаммони туFри тушуниш, биринчидан, масаланинг мох,иятини физикавий узаро таъсирлар, табиат х,одисалари ва зарур тушунчалар, микдорлар нуктаи назаридан диаграмма билан тавсифлаш оркали соддалаштириш, муайян математик параметрларга ном бериш оркали топмокчи булган катталикларни кайта эслаш, 1-боскичда йиFилгaн физикавий Fоялaрдaн фойдаланиб, физик ёки математик принципларга мувофик ушбу физик микдорларнинг кандай боFликлигини курсатадиган ифодани ёзиш керак.

3. Ечимни режалаштириш:

Ушбу боскичда мантикий фикрлашни тавсифини 2-боскичда йиFилгaн Fоялар ва таклифлардан фойдаланиб, муаммони математик равишда тасвирловчи ифодалар тупламига айлантирасиз, улар кандай ечим топишини куриш учун режани ёзиш керак.

4. Режани бажариш:

Ушбу боскичда режалаштириш, аввалги Fоя ва таклифлар ичидан макбулини аниклаш учун режалаштирилган тарзда бирлаштириш, кейин маълум булган барча катталикларни бир-бири билан боFлаш, керакли номаълум (максад) микдорнинг ракамли кийматини аниклаш керак.

5. Ечимни изох,лаш ва бах,олаш:

Ва них,оят, берилган саволга х,акикатан х,ам туFри, окилона жавоб берилганлигини текши-риш , натижани эса бах,олаш лозим.

Хар бир кадамни олдинги боскични бироз бошка тилга таржима килиш сифатида куриб чикиш, ^акикий объектларнинг узаро таъсирини тулик ва мантикий фикрлаш асо-сида бошлаш ва бир катор кадамлар билан содда ва аник, туFри натижага эришилади.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Хилма-хил мантикий масалаларнинг ечимини излаш жараёнида талабалар купинча жамоа орасидан севимли жуфт-ликни танлайдилар ва масаланинг ечимига узларини баFишлайдилар. Мантикий фикрлаш куникмаларини шакллантириш натижа-сида ностандарт фикрлашни ривожлантириш билан бир каторда, аклий операцияларнинг

барча турлари фаоллашади ва ижодий, инно-вацион фикрлаш ривожланади.

Мантикий топширикларнинг гузаллиги нимада?

• табиий фанларга х,ам, "гуманитар фан-ларга" х,ам кизикувчи укувчилар учун бир хил даражада кизикарли булади;

• уларнинг аксарияти таълим муас-сасаси укув режасини билишни талаб килмайди;

• х,атто укишга кобилиятсиз укувчилар х,ам уларни х,ал килиши мумкин булади;

• факат тизимли ва комплекс ёндашув инновацион фикрлашни шакллантириш учун кулай шарт-шароитларни яратади.

Тадкикот натижалари.

Шундай килиб, физика дарсларида сифа-тий, микдорий, экспериментал ва график масалалар билан бир каторда мантикий маса-лалардан фойдаланиш:

• биринчидан, укувчиларнинг муоммони ечимни топиш учун фикрлар занжири кетма-кетлигини туFри тузишга, тезкор ва аклий фикрлашга, х,укм ёки хулосани катъий килиб куйишга ургатади;

• иккинчидан, укитувчи маъруза дарсларида мантикий масаладан фойдаланиш оркали талабалар диккатини узига йиFиб олади, аклий фикрлашга ундайди, дарсларни кизикарли ва жозибали утказилишига эри-шади;

• учинчидан, талабалар келгуси дарс-ларда масалани ечимини топиб келишга х,аракат килади, талабалар уртасида узаро фикр алмашиш жараёни кечади, талабалар дарсларни эътибор билан тинглайди ва укитувчидан навбатдаги бериладиган мантикий масаланинг куйилишини кутади, бу эса уз навбатида, физика дарсларининг сама-радорлигини ошишига ва талабаларнинг интелектуал кобилиятларини шакллантиришга хизмат килади.

• туртинчидан, талабаларда инновацион Fоя ва карашлар туFилади, фан ва техниканинг сунгги ютуклари билан танишадилар.

Хулоса ва таклифлар.

1. Физика фанидан мантикий масала-ларни ечишга ургатиш самарадорлиги, уларни киёсий тах,лили оркали аникланади.

2. Маъруза машFулотларида -янги билимларни бериш жараёнида формулалар-

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2020, 3 (88)

дан чарчаш, толикиш сезилганда талабаларни фаоллаштириш максадида мантикий маса-лалар берилади ва куникма хосил булгунча укитувчи томонидан талабаларнинг гурух микёсида узаро фикр юритишлари, тахлил килишлари йуналтириб турилади.

3. Уй вазифаси тарикасида индивидуал ва гурухий ечишга мулжалланган мантикий масалалар таклиф этилади.

4. Дастлаб соддарок, алгоритмик усул асосида ечиладиган масалалар таклиф этилади, акс холда талабаларда уз кучига ишон-маслик ва хатто шу фандан бездириш холлари кузатилади, талабаларга куникма хосил булгач, мураккаброк типдаги масалалар таклиф этилади.

5. Ёзма иш, оралик назоратлар жараё-нида мантикий масалалардан фойдаланиш тавсия этилади.

Адабиётлар руйхати:

1. Шарипов М., Файзихужаева Д. Мантик. - Тошкент: Fофир Fулом номидаги нашриёт матбаа ижодий уйи. 2004.

2. Рахимов И. Логикадан амалий машгулотлар ва методик тавсиялар. - Т.: "Укитувчи", 1988.

3. Рузавин Г.И. Научная теория: логико - методологический анализ. - М.: "Мысль» 1978.

4. https://logiclike.com/

5. Ишмурадова Г.И., Махманов Э.Б. "Укувчиларни физикадан мантикий масалалар ечишга ургатиш" Физиканинг хозирги замон таълимидаги урни. Республика илмий-амалий анжумани материаллари, Самарканд ДУ 2019 йил 13-14 декабрь, 77-79 бетлар

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2020, 3 (88)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.