Научная статья на тему 'ИХТИСОСЛИККА ЙЎНАЛТИРИЛГАН АМАЛИЙ МАШҒУЛОТЛАР ТАЪЛИМ ВА ИШЛАБ ЧИҚАРИШ ИНТЕГРАЦИЯСИНИ РИВОЖЛАНТИРУВЧИ ОМИЛДИР'

ИХТИСОСЛИККА ЙЎНАЛТИРИЛГАН АМАЛИЙ МАШҒУЛОТЛАР ТАЪЛИМ ВА ИШЛАБ ЧИҚАРИШ ИНТЕГРАЦИЯСИНИ РИВОЖЛАНТИРУВЧИ ОМИЛДИР Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
65
12
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
интеграция / образование / производство / студент / естественные науки / профессиональная компетенция / профессионально ориентированных задачи / метод / будущий специалист / горно-металлургическая промышленность. / integration / education / production / student / natural sciences / professional competence / professionally oriented tasks / method / future specialist / mining and metallurgical industry.

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — С.Дж. Базарова, Ф.Х.Байчаев

Рассматриваютсяположительные результаты совершеннствования учебного процесса в высших технических учебных заведениях на основе профессиональной ориентированости с учетом требований и потребностей предприятий заказчиков.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

The positive results of improving the educational process in higher technical educational institutions on the basis of professional orientation, taking into account the requirements and needs of customer enterprises, are considered.

Текст научной работы на тему «ИХТИСОСЛИККА ЙЎНАЛТИРИЛГАН АМАЛИЙ МАШҒУЛОТЛАР ТАЪЛИМ ВА ИШЛАБ ЧИҚАРИШ ИНТЕГРАЦИЯСИНИ РИВОЖЛАНТИРУВЧИ ОМИЛДИР»

УДК 378.147.31

Базарова С.Дж., Ф.Х.Байчаев

ИХТИСОСЛИККА ЙУНАЛТИРИЛГАН АМАЛИЙ МАШГУЛОТЛАР ТАЪЛИМ ВА ИШЛАБ ЧИКАРИШ ИНТЕГРАЦИЯСИНИ РИВОЖЛАНТИРУВЧИ ОМИЛДИР

С.Дж. Базарова, п.ф.д,проф. НавДКИ Таълим сифатини назорат килиш булими бошлиги Ф.Х.Байчаев., НавДКИ., "Умумий физика" кафедраси ассистенти

Аннотация. Техника олий таълим муассасаларида укуув жараёнини такомиллаштириш буюрмачи корхоналар талаб ва эхтиёжи асосида ихтисосликка йуналтириш асосида ташкил этилиши узининг ижобий натижаларини бериши курсатилган.

Калит сузлар: интеграция, таълим, ишлаб чицариш, талаба, табиий фанлар, касбий компетентлик, амалий машгулот, ихтисосликка йуналтирилган масала, метод, кон-металлургия саноати.

Аннотация. Рассматриваютсяположительные результаты совершеннствования учебного процесса в высших технических учебных заведениях на основе профессиональной ориентированости с учетом требований и потребностей предприятий заказчиков.

Ключевые слова: интеграция, образование, производство, студент, естественные науки, профессиональная компетенция, профессионально ориентированных задачи, метод, будущий специалист, горно-металлургическая

промышленность.

Annotation. The positive results of improving the educational process in higher technical educational institutions on the basis of professional orientation, taking into account the requirements and needs of customer enterprises, are considered.

Keywords: integration, education, production, student, natural sciences, professional competence, professionally oriented tasks, method, future specialist, mining and metallurgical industry.

Бугун жамиятимизнинг барча бугинларида сифатли янгиланиш жараёни амалга ошаётган бир даврда таълим тизими *ам узининг ривожланиш тарихида янги боскичга кутарилмокда, эндиликда узлуксиз таълимнинг яхлит эгилувчан тизимини яратишга ало^ида эътибор каратилиб, таълим ва ишлаб чикариш интеграцияси устувор йуналишларидан бири сифатида эътироф этилмокда.

Президентимизнинг "Глобаллашув шароитида ракобат тобора кучайиб бораётганлиги давлатимизни янада баркарор ва жадал суръатлар билан ривожлантириш учун мутлако янги ёндашув *амда тамойилларни ишлаб чикиш

ва руёбга чикаришни такозо этмокда"1 - деб таъкидлагани бежиз эмас.

Техника олий таълим муассасаларининг узига хос жи^атлари шундаки, тайёрланаётган мутахассисларнинг касбий фаолияти бевосита мунтазам такомиллашиб бораётган техника ва технологиялардан фойдаланган *олда мураккаб масалларни ечишга, ички ва ташки бозорда ракобатбардош булган ма^сулотларни ишлаб чикаришга йуналтирилади. Шу боисдан олий техник таълим парадигмаси тубдан фаркланади: максади, мазмуни, бошкариш принципи янгиланаётган ишлаб чикариш тизимига эгилувчан тарзда мослашиб бориши талаб этилади.

Фан ва техника тараний этаётган жамиятда таълим со^асидаги исло^отларни

муваффакиятли амалга ошириш техника олий таълим муассасаларида укув жараёнини такомиллаштириш, укитиш мазмуни, шакл ва методларини жа^он андозаларига мослаштириш йулларини буюрмачи корхоналар талаб ва эхтиёжи асосида ташкил этишни такозо этади.Бугунги кунда булажак мутахассисларга куйиладиган талаблар билан етишиб чикаётган мутахассисларнинг амалий касбий билим ва куникмалари уртасида номуттаносиблик мавжуд. Мутахассисни шакллантиришнинг педагогик шарт-шароитлари, механизми, методлари ва технологияларининг тулик ишланмаётганлиги, талаба касбий компетентлигини ривожлантириш жараёнида таълим ва ишлаб чикариш интеграциясининг етарли эмаслиги, назария билан амалиётнинг узвийлиги тулик

таъминланмаётганлиги таълим ва ишлаб чикиш уртасидаги интеграция узвийлигини атрофлича куриб чикиш заруриятини келтириб чикаради.

Юкори малакали кадрлар тайёрлаш тизимини шакллантириш тизимига асосан авваллари факат фундаментал фан сифатида каралиб келган табиий фанлар эндиликда ихтисослик фанларини чукур урганиш учун лозим булган асосий бугинннинг бир узаги сифатида тан олинмокда. Шундай экан, *ар бир мавзу ихтисосликни ^исобга олинган *олда

1Мирзиеёв Ш.Узбекистон Республикасининг янада ривожлантириш буйича ^ароакатлар стратегияси тугрисида. Узбекистон овози, 2017й 9 февраль.

тушунтирилиши, ишлаб чикаришда кулланилиш даражаси ва со^ага оид масалаларнинг берилиши ижобий натижаларга олиб келиши исботланди.

Маълумки, физика - фундаментал фан сифатида техниканинг асосини ташкил этади. Булажак мутахассис нафакат физик *одиса ва конуниятларни яхши билиши, балки унинг узи эгаллаган со^ада кандай а^амият касб этишини яхши билиш керак. Бунинг учун физика амалий машгулотларида назария ва амалиёт алокасини таъминловчи масалаларни ечиш,булажак мутахассисларнинг касбий компетентлигини оширишдаги дастлабки кадамлардан бири ^исобланади.

Амалий машгулотнинг му^им элементи ечиш учун таклиф этилаётган укув топшириги (муаммоли масала) ^исобланади. Укитувчи амалий машгулот учун мисол(масала ва мантикий топширик)ларни саралар экан, дидактик максадни аник тасаввурлаши- *ар бир масалани ечиш натижасида кандай куникма ва малака сингдирилиши, таълим олувчилардан кандай тиришкокликни талаб этиши, масалаларни ечишда талабалар компетентлиги нимада намоён булиши,уларнинг

кобилиятларини юзага чикариш имкониятларини ярата олиш мумкин булган ^олдаги ечим асосий мезон булиб саналиши лозим.

Физикадан масалалар ечиш методикасининг та^лили шуни курсатадики, физиканинг барча булимларига тегишли масалаларни ечиш алгоритмининг умумий ва *ар бир булимнинг узига хос фарк килувчи томонлари мавжуддир.

Биз шартли равишда куйидаги уч боскични амалий машгулотларда масала ечиш

алгоритмлари кетма-кетлиги сифатида ажратдик:

I боскич: *ар бир масала асосида физик конунларнинг бирор бир хусусий *оли ётади,шу сабабли айни бир булимга тегишли масалаларни

ечишдан олдин, шу масалаларни уз ичига олувчи физик назарияни чукур урганиш тавсия килинади;

II боскич: масала ечиш уни бир неча бор диккат билан укишдан ва мазмунини тушуниб олишдан бошланади. Масала шартини укиш биланок, дар^ол, асосий эътиборни изланаётган микдорга каратмаслик, уни тезда топишга ^аракат килмаслик керак. Аксинча, масалада акс этттирилган физик ^одисаларни яхшилаб тушуниб олиш, бу *одиса ётган физик конунларни ва формулаларни эсга олмок лозим. Бирор физик катталикни топиш ёки занжирни ^исоблаш керак булса, масалада кандай кийматлар берилганлигини *амда яширин шартларни, топилиши керак булган катталикларни аниклаштирмок зарур;

III боскич: масалада чизма ёки схема берилган булса, уларни диккат билан урганиб олмок керак. Агарда масалада чизма ёки схема берилмаган булса, талаба масаланинг шартига кура физик жараённи куз олдига келтириб, унинг мазмунини тулик акс эттирувчи схемани чизиб олиши зарур.

Юкоридаги фикр ва муло^азалардан келиб чикиб, амалий машгулотларда кон-металлургия саноати корхоналарида кулланиладиган технологик жараёнлардаги физик ^одисаларга таалукли булган масалалар ишлаб чикиш ва талабалар билан му^окама килиш булажак мутахассисларинг компетентлигини оширишдаги му^им а^амият касб этиши исботланди. Амалий машгулотларда касбга йуналтирилган масалаларни ечиш нафакат фанни чукур урганишга олиб келади, шунингдек, талабаларда кон-металлургия со^асидаги илмий

тадкикотларни олиб боришнинг дастлабки куникмасини *ам яратади. Бу эса таълим самарадорлигини янада оширишга имконият яратади.

1. Ижодий мазмундаги масалалар

3. Сифат масалалар

Физика масалалар таснифи

4. График масалалар

1-расм.

Физикадан ихтисосликка йуналтирилган турли шароитларда бир карорга келишларига

масалалалар ишлаб чикишда масалалар таснифи (классификацияси)га эътибор каратиш масалаларнинг турли туманлигини таъминловчи воситадир. Бу эса булажак мутахассисларнинг уз имкониятларини кенг микёсда намоён ккилиш ва

ёрдам беради. Тушунарли булиши учун 1-расмда масалалар таснифи "Кластер" (тармок) усулида курсатиб утилган.

1) Ижодий мазмундаги масалалар ечилиш алгоритми номаълум булган масалалар

^исобланади. Бундай масалаларнинг шартлари никобланган булади: берилганлари етишмайди, ёки ортикча катталиклар булади, масаланинг ечилиши учун керак со^адан физик маълумотлар баъзан берилмайди. Физикадан ижодий масалаларни ечишда биринчи боскичда ^одисани тушунтириш талаб килинади, яъни нега деган саволга жавоб бериш керак булади. Иккинчи боскичда куйилган талабларга жавоб берадиган ^одисаларни амалга ошириш, яъни кандай килиш керак деган саволга жавоб берилади. Масалан,

1. Конда олинган тог жинсининг зичлиги кандай топилади?.

2. Шахтада ишлаётган кончи термометр курсатишига караб, босимни улчаса буладими?

3. Руда ташиётган БелАЗ машинасининг огирлигини тарозида улчамасдан, унинг ерга берадиган босимига караб кандай аникланади?

4. Конвейр лентасида юкорига ^аракатланаётган тог жинси билан лента орасидаги ишкаланиш коэффиценти кандай аникланади?

2) Х,исоблаш масалалари назарияни амалиёт билан боглашнинг энг самарали усулларидан биридир. Бундай масалаларнинг характерли хусусияти шундаки, уларни ечишда физик конун ва формулалар тугридан тугри ишлатилади ёки булмаса, улар асосида янги ифодалар келтириб чикарилади Х,исоблаш масалаларини ечиш жараёнида талабаларнинг фаоллиги ва мустакиллиги ошади. Чунки улар масала ечиш учун керакли маълумотларни техник адабиётлардан оладилар ва тезрок натижага эришадилар ва хулоса киладилар. Масалан,

1. Тезлиги 20 м/с булган руданинг учиш масофаси унинг кутарилиш баландлигидан 4 марта катта булиши учун у горизонтга нисбатан кандай бурчак остида отилиши керак? Траекториянинг энг баланд нуктасида эгрилик радиуси топилсин.

2. Чукурлиги h1 булган шахта ичида ^аракатланаётган БелАЗ ^айдовчиси кабинадаги барометрнинг *амма вакт бир хил P=79 кПа босимни курсатишини аниклади. Агар у ишини тугатиб, ташкарига чикканда ^авонинг ^арорати t1=5°C дан t2=1°C гача узгарганини текширди. Х,айдовчи шахтадан кандай баландликка Ah кутарилган? Ер сиртидаги босим P0 нормал атмосфера босимига тенг деб ^исоблансин.

3. Электромагнит сепараторнинг айланиш частотаси 0,2 Гц булганда массаси 50 гр булган рудага магнит кучидан ташкари яна кандай куч пайдо булади ва унинг кийматини топинг.

3) Сифат масалаларни ечишда арифметик ^исоблаш ишлари бажарилмайди. Физик конун ва формулаларга таянган *олда, мантикий фикрлаш оркали масала ечими келтирилиб чикарилади. Сифат масалалари талабаларга физик ^одисалар ва уларнинг конуниятларини аник тушунтириб беради, назарий билимларни

амалда куллашга ургатади. Амалий машгулот дарсларида мавзуни муста^камлаш максадида сифатга оид масалалар берилади. Масалан,

1. Нима учун карьерда ишладиган машиналарнинг шиналари кенг килиб ясалади?

2. Нима учун конда рудаларни юкорига чикарадиган конвейрнинг лентаси резинадан ясалган?

3. Нима учун карьерда руда ташаётган БелАЗ машинаси катта тезликда ^аракатланиши мумкин эмас?

4. Нима учун тог жинсларида ёриклар *осил булади? Бунда молекулалар орасидаги масофа ^арорат ортиши ва пасайиши билан кандай узгаради?

4) График куринишдаги масалалар энг содда *олда иккита физик катталикларнинг богланиш графигидан иборат булиб, график баъзи лолларда масаланинг шартида берилади, баъзи лолларда графикларни масала шартига таяниб олинган натижалар асосида ясаш керак булади.

График куринишдаги масалаларни ечишнинг алгоритми куйидагича: физик катталиклар орасидаги богланиш графиги берилган булса, графикни синчиклаб тушуниб, ало^ида кисмдаги богланишнинг характерини урганиш лозим. Чизмадаги масштабдан фойдаланиб, графикдан изланаётган катталикларнинг абсица ва ордината укларидаги кийматларини топиш керак булади.

График куринишдаги масалаларни ечиш жараёнида талабалар физика фани асосларини чукур узлаштирадилар. Масалан,

1. Карьерда руда ташиб чикувчи БелАЗ-540А машинасининг ^аракат тенгламаси Я = 15t + 2t2 га асосан, унинг тезлигини вактга богланиш тенгламасини топинг?

2. Конда ишловчи машинанинг тугри чизикли ^аракат тезлигини вактга богликлиги V = 2- 6t + 12t2 тенглама билан берилган. Агар машина бошлангич моментда координаталар бошида булган булса, у босиб утган йулни вактга богланиш тенгламасини топинг.

3. Кондаги юк ташувчи вагон ^аракат кординатасининг вактга богланиш тенгламаси х = 100 + 4 - 3t2 оркали берилган. Вагон ^аракатининг 2-секундидаги босиб утган йули, тезлиги ва тезланишини топинг.

Тадкикотлар натижаси шуни курсатдики, физика фанининг *ар бир мавзусига оид бу каби ихтисосликка йуналтирилган физик масала (мантикий топширик)лар тизимини яратиш, амалий машгулотларни олиб бориш укув жараёни сифатини янада оширади ва куйидаги ижобий натижаларга олиб келади:

- берилган мавзуни чукур ва пухта узлаштиришга имконият яратилади;

- булгуси мутахассисларда ихтисосликка оид дастлабки куникма ва малакаларнинг шаклланиши *амда ижодий кобилиятининг

усиши ва касбий компетентликни ошишига олиб келади;

- талабаларнинг мантилий фикрлашлари фаоллашади;

- талабаларда уз ихтисосликлари буйича илмий изланиш олиб бориш куникмаси шаклланади;

- *осил килинган ижодий кобилият мустакил ишлаш куникмасини ривожлантиришга олиб келади;

- кушимча техник адабиётлар билан ишлаш куникма ва малакалари шаклланади.

Хулоса килиб айтганда, ихтисосликка йуналтирилган амалий машгулотлар таълим ва ишлаб чикариш интеграциясини

ривожлантирувда му^им урин эгаллайди.

SCIENTIFIC RESEARCHES

Адабиётлар:

[1] Мирзиеёв Ш.Узбекистон Республикасининг янада ривожлантириш буйича ^ароакатлар стратегияси тугрисида. Узбекистоновози, 2017й 9 февраль.

[2] Базарова С.Дж., Халецкая О. Единство теории и практики: связь образования с производством.//«Горный вестник Узбекистана».Навои. 2003.№3. -С.75-78.

[3] Базарова С.Дж. Системное обоснование технологии обучения в технических вузах. //Материалы Республиканской научно-технической конференции «Istiqlol» (с международным участием) «Современная техника и технология горно-металлургической отрасли и пути их развития. Навоий. 2006 г, 161 -164 с.

00 5

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.