CC BY
2ОШ МАМЛЕКЕТТИК УНИВЕРСИТЕТИНИН ЖАРЧЫСЫ. ХИМИЯ. БИОЛОГИЯ.
ГЕОГРАФИЯ
ВЕСТНИК ОШСКОГО ГОСУДАРСТВЕННОГО УНИВЕРСИТЕТА. ХИМИЯ. БИОЛОГИЯ.
ГЕОГРАФИЯ
JOURNAL OF OSH STATE UNIVERSITY. CHEMISTRY. BIOLOGY. GEOGRAPHY
e-ISSN: 1694-8688
№1(4)/2024, 193-200
ГЕОГРАФИЯ
УДК: 57.044
DOI: 10.52754/16948688 2024 1(4) 24
НООКАТ ШААРЫНЫН ЭС АЛУУ БАГЫНЫН ТОПУРАКТАРЫН ЭКОЛОГИЯЛЫК
ЖАНА БИОГЕОХИМИЯЛЫК ИЗИЛД00
ЭКОЛОГО-БИОГЕОХИМИЧЕСКИЕ ИССЛЕДОВАНИЕ ПОЧВ САДА ОТДЫХА ГОРОДА
НООКАТ
ECOLOGICAL AND BIOGEOCHEMICAL STUDY OF THE SOILS OF THE NOOKAT TOWN
RECREATION PARK
Мамасадык уулу Арстанбек
Мамасадык уулу Арстанбек Mamasadyk uulu Arstanbek
окутуучу, Ош мамлекеттик университети
преподаватель, Ошский государственный университет lecturer, Osh State University
[email protected] ORCID: 0009-0006-1085-591
Вестник ОшГУ. Химия. Биология. География, №1(4)/2024
НООКАТ ШААРЫНЫН ЭС АЛУУ БАГЫНЫН ТОПУРАКТАРЫН ЭКОЛОГИЯЛЫК
ЖАНА БИОГЕОХИМИЯЛЫК ИЗИЛД00
Аннотация
Бул илимий макаланын изилдее предмети катары Ноокат шаарынын эс алуу багындагы топурак катмарында микроэлементтердин курамы каралды. ИзилдеенYн максаты шаардын эс алуу багынын топурак кыртышындагы оор металлдардын топуракта кармалышын изилдее болуп саналат. БYГYнкY кYнде мындай илимий изилдеелер Ноокат шаарынын экологиялык абалын баалоо Y4YH абдан маанилуу. Топурактын YлгYCY "Бактериологиялык, гельминтологиялык жана химиялык анализ YЧYн топурак YлгYлерYн даярдоо" ыкмаларына жараша алынды. Топурактын курамындагы микроэлементтерди аныктоо химиялык-спектралдык анализ усулу аркылуу жYргYЗYлДY.
Ачкыч свздвр: Ноокат шаары, эс алуу багы, топурак катмары, микроэлементтер, оор металлдар, бак-дарактар.
ЭКОЛОГО-БИОГЕОХИМИЧЕСКИЕ ИССЛЕДОВАНИЕ ПОЧВ САДА ОТДЫХА ГОРОДА НООКАТ
Аннотация
В качестве предмета исследования в данной научной статье рассмотривается содержание микроэлементов в слое почвы в парке отдыха города Ноокат. Целью исследования является изучение содержания тяжелых металлов в почве городского сада отдыха. На сегодняшний день такие научные исследование очень важны для оценки экологического состоения города Ноокат. Образец почвы был взят в соответствии с методами и подготовки образцоб почвы для бактериологического гельминтологического и химического анализа. Определение содержания микроэлементов в почве проводилось методом химико спектрального анализа.
MEDICO-SOCIAL IMPORTANCE OF A HEALTHY LIFESTYLE IN SHAPING THE HEALTH OF STUDENTS
Abstract
As a subject of research, this scientific article examines the content of trace elements in the soil layer in the recreation park of the city of Nookat. The purpose of the study is to study the content of heavy metals in the soil of the urban recreation garden. To date, such scientific research is very important for assessing the ecological state of the city of Nookat. The soil sample was taken in accordance with the methods and preparation of the sample soil for bacteriological helminthological and chemical analysis. Determination of the content of trace elements in the soil was carried out by chemical spectral analysis.
Ключевые слова: город Ноокат, городского сада отдыха, парк, почвенный слой, микроэлементы, тяжелые металлы, деревья.
Keywords: Nookat city, urban recreation garden, park, soil layer, trace elements, heavy metals, trees.
ОшМУнун Жарчысы. Химия. Биология. География, №1(4)/2024
Киришуу
Биосфераны ар кандай булгоочу заттар менен булгануудан коргоо маселелери, акыркы ондогон жылдардагы эц актуалдуу маселелердин бири бойдон калууда. Топурак катмарынын булганышына кeцYЛ буруу, мезгил талабы анткени топурак биосферанын ажырагыс компоненти болуп саналат жана биосфераны тYЗYYЧY негизги геосфералардын ортосунда зат менен энергияны кайра бeлYштYPYYДe негизги ролду ойнойт. Биосферада топурак кеп функцияларды аткарат.
ЭлкeбYЗдe шаар калкынын саны, eсYп жатканы, бул шаарлардагы экологиялык абалга туруктуу талдоо жYргYЗYY, зарылдыгына алып келет. Шаардагы экологиялык абалды кeзeмeлдeeнYн эц натыйжалуу жолу бул шаар парктарындагы бак-дарактардын экологиялык абалын талдоо [4, 7]. Шаар чeйрeсYндe топуракты таптоо, тебелee антропогендик таасирлердин жогорулашына байланыштуу, курчап турган чeйрeнYн булганышы, тынымсыз жогорулап жатат. Айлана-чeйрeдeгY антропогендик булгоочу заттардын 95% топуракта топтолуп, мында бир аз уулуу формага айланат же жeнeкeй кошулмаларга ажырайт. Топурак асылдуулук ресурстарын жана органикалык кeмYртекти сактап калуудан тышкары, табигый чыпка болуу менен суу ресурстарынын сапатын кeзeмeлдeйт жана жаныбарлардын, eсYмдYктeрдYн жана микробдор дYЙнeсYHYн биологиялык ар тYPДYYЛYГYнe таасир этYY менен атмосферага парник газдарынын чыгышын, агымын жeнгe салат. Биосферанын жашоосу YЧYн маанилYY болгон бул функциялардын баары топурактын эц жука катмарында ишке ашат жана антропогендик жYктeрдYн кYчeгeн таасиринде турат.
Шаар чeйрeсYндeгY парктардын топурак катмарынын курамы боюнча илимий изилдeeлeргe сереп салсак, ата-мекендик изилдeeчYлeрдeн Бишкек шаарынын топурак катмарынын экологиялык абалы боюнча Н.А.Карабаевдин (Н.А. Карабаев, Ж.М.Узакбаева, 2010), топурактын органикалык курамынын экологиялык ролу боюнча Ж.Т. Самиеванын (Ж.Т. Самиева ж.б., 2013) эмгектеринен кeрYYгe болот. Бирок Ноокат шаарынын парктарынын топурактары боюнча изилдeeлeр кездешкен жок. Ноокат шаарындагы эс алуу бактын топурак катмарынын оор металлдар менен булгануусунун кесепеттери деги эле парктагы eсYмдYктeргe таасир этYYCY боюнча бул багытта изилдeeлeр жокко эсе. Ошол себептен топурактагы биологиялык процесстерге жана топурактын оор металлдар менен булганууларга eсYмдYктeрдYн туруктуулугун жогорулатуу механизмдерин изилдee, микроэлменттердин бак-дарактарга таасир этYY eзгeчeлYктeрYн билYY, булгануунун терс кесепеттеринин алдын алуу усулдарын иштеп чыгуу, изилдee темабыздын актуалдуулугун артырат.
Топуракты булгоочу заттардын диапозону акыркы жылдары абдан эле кецейип жатат. Бул оор металлдардын жана металлоиддердин, мунай жана мунай продуктулары, биоциддер жана химиялык жер семирткичтер, радиоактивдYY изотоптор жана ар тYPДYY eнeр жайдан чыккан химиялык кошулмалар эсептелинет. Булардын ичинен оор металлдар менен булганып жатышы тынчсыздандырууну жаратат.
Жердин жалпы биомассасынын 99% жана генетикалык жактан ар тYPДYY тирYY организмдердин белгилYY тYрлeрYHYн 92%дан ашыгы топурак менен байланышта экенин эске алып, Ноокат шаарынын Н. Исанов атындагы эс алуу багынын топурак катмарын изилдee жана антропогендик, химиялык жана биологиялык таасирлерден коргоо иш чараларын жYPГYЗYY максатка ылайык экендигин айгинелеп турат.
Вестник ОшГУ. Химия. Биология. География, №1(4)/2024
Топурак кыртышынын булганышы заттардын жана энергиянын табигый айлануусун гана бузуп тим болбостон, топурактын eзYHYн коргоочу касиеттерин да бузат.
Бул илимий макалада Ноокат шаарынын эс алуу багынын топурак катмарын изилдееде эц негизги милдет болуп парктын топурагында оор металлдардын кармалышы жана антропогендик булгануулардын топурак катмарына таасирлерин баалоо болуп саналат.
Материалдар жана методдор
Изилдее обьектиси: Ноокат шаарынын Н. Исанов атындагы эс алуу багындагы топурак катмары, топуракта микроэлементтердин кармалышы. Ноокат шаарынын сейил багынын аймагынан 3 жерди белгилее менен топурактардын YлгYCY алынды. Топурак YлгYлeрYн алууда ГОСТ 17.4.4.02-84 стандартына ылайык участканын аралыктарын эсепке алуу менен 0-20 см чейинки терецдиктен алынды. Парктын аймагынан 3 жерден топурактын YлгYлeрY алынып, (1-CYрeт) Кыргыз Республикасынын Жаратылыш ресурстар, экология жана техникалык кеземел министрлигине караштуу "Борбордук лаборатория" мамлекеттик ишканасында химиялык-спектралдык усулу аркылуу анализдер алынды.
СYрвт 1. Ноокат шаарынын Н. Исанов атындагы эс алуу багындагы топурак YлгYлeрY алынган
аймактар.
ИзилдeeнYн жыйынтыктарынын талкуусу
Ноокат шаары Кичик-Алай кырка тоосунун тYндYк этегинде дециз децгээлинен 1300 м бийиктикте орун алган. Административдик борбор катары 2003-жылы шаар макамын алган. Экономикалык жактан алганда шаарда эмерек, кийим-кече, кондитер жана нан eндYPYY боюнча ишканалар иштейт. Ноокат шаары райондук маанидеги шаар. Шаардын аянты 3,26 км2 ал эми калкынын саны 17 536 адам (2020-ж). Жайгашуу жыштыгы боюнча 1 км2 аянтка 4632 адам туура келет. Борборго чейинки аралык, 708 км тYзeт. Областтык борборго чейинки аралык, 43 км. Ноокат шаарын тYндYктeн тYштYккe карай карасак, республикалык маанидеги
ОшМУнун Жарчысы. Химия. Биология. География, №1(4)/2024
автотрассанын боюнда жайгашуу менен географиялык абалынын кандайдыр бир децгээлде ьщгайлуулугун далилдеп, бир топ социалдык-экономикалык кудуретке ээ.
Ноокат шаарынын жашыл аймагы 0,182 км2 аянты тYзeт. Шаар тургундарына жашыл аймактын YЛYШY бир адамга 1,03 кв2 туура келет бул керсет^ч Кыргыз Республикасында жашыл аймактарды кабыл алынган жоболорунун нормасына туура келбейт. Учурдагы жоболорго ылайык Кыргыз Республикасында жашыл аймактын нормасы болуп ар бир адам YЧYн шаар жеринде кеминде 10 м2 жашыл аянт туура келиши керек. Албетте бак-дарактарга топурактын курамы, механикалык составы, абаны eткeрYY жeндeмдYЛYYГY эц негизгиси микроэлементтердин топуракта кармалышы таасирин тийгизет. Ошондуктан биз Ноокат шаарындагы Н.Исанов атындагы сейил бактын топурагын изилдee менен парктагы бак-дарактардын айлана-чeйрeнYн таасирлерине туруктуулугун жогорулатуу болуп саналат.
Кыргызстан тоолуу eлкe болгондуктан мында дециз децгээлинен ар кандай бийиктиктеги климат тYPДYY топурактардын жаралышын шарттайт, буга ылайык биз изилдеген аймактын топурагы ачык-кYрeц, каралжыц боз, ачык-коцур, кара-коцур, кYрeц жана кара-кYрeц топурактар.
Акыркы мезгилде топурактын оор металлдар менен булганып жатканына ^п кeцYЛ бурула баштады себеби оор металлдар топуракта табигый кездешкенинен ашыкча eлчeмдe кармалса анда коркучунуч жаратат. Эреже катары, оор металлдар топуракта оцой жана начар эPYYЧY тYPYндe кездешет жана алар eз кезегинде айлана-чeйрeгe ар кандай экологиялык коркунучтарды туудурат. Оцой эрYYЧY оор металлдардын кошулмалары топуракка тYшкeндe, алар дароо топурактын компоненттери менен активдYY eз ара аракеттене башташат. Начар ЭPYYЧY оор металлдардын кошулмалары трансформация болуу процесси, алты айдан ондогон жылдарга чейин созулушу мYмкYн.
Адамдын ден соолугуна жана eмYPYнe эц коркунучтуулары 1 класстагы сымап, коргошун, мышьяк жана кадмий. Жалпысынан 40 тан ашык химиялык элементтер оор металлдар болуп саналат.
Топурактын санитардык нормалар менен белгиленген максималдуу жол берилген концентрациянын чегинен ашкан зыяндуу заттар eз кезегинде парктагы eсYмдYктeрдYн ошондой эле кыртыштын микрофлорасынын eнYГYШYнe кедергисин тийгизет.
1 -CYрeттe кeрсeтYЛгeн сары тYC менен белгиленген 1, 2, 3 пунктар бул парктын топурак YЛгYлeрY алынган аймак. Топурактын YЛгYлeрY 3 жерден алынып химиялык спектралдык анализ жYргYЗYЛYп жыйынтыгында изилденген участоктордо 40 тан ашуун микроэлементтердин топуракта кармалышы аныкталды, айрым элементтер топуракта табигый кармалышынан кeп кээ бирлери аз санда кездешет (1-таблица).
Таблица 1. Ноокат шаарынын Н. Исанов атындагы эс алуу багынын топурактарындагы оор
Оор металлдар Элементтердин топуракта кармалышы, мг/кг Жер кыртышынын кларкы, мг/кг Аймактык фон децгээли, мг/кг
Mn 400 850 700
&1 50 20 33
Cr 120 200 70
Ni 120 40 40
Zn 120 50 55
Pb 120 10 32
Вестник ОшГУ. Химия. Биология. География, №1(4)/2024
Со 7 8 5
Изилдее керсеткендей Ноокат шаарынын эс алуу багында топурактын YCTYнкY (0-20см) катмарында микроэлементтер тeмeндeгYдeй елчемде экени далилденди.
Марганец. Топурактагы марганецтин кларкы 850 мг/кг [2]. Марганецтин аймактагы максималдуу жол берилген концентрациясы 700 мг/кг [6]. Биз изилдеген Ноокат шаарынын эс алуу багынын топурактарында Маргенецтин топуракта кармалган eлчeмY 400 мг/кг TYЗДY, бул иш жYЗYндe фонддук децгээлге туура келет жана жетпейт.
Жез. Топурактагы жез кларк боюнча 20 мг/кг [2]. Аймактагы максималдуу жол берилген концентрациясы 33 мг/кг [6]. Жез шаардык паркта 50 мг/кг eлчeмYндe кармалганы белгилYY болду бул дээрлик жер кыртышынын кларкы боюнча 2,5 эсеге кеп. 100 миц калк жашаган шаардын топурагында жездин орточо eлчeмY 28,1 мг/кг [3], ал эми 17 мицден ашуун калкы бар Ноокат шаарынын паркы YЧYн бул керсетауч бир кыйла эле жогору.
Хром. Топурактагы хромдун кларкы 200 мг/кг (40 мг/кг АКШ) [2]. Жер кыртышында хромдун кларкы боюнча окумуштуулар Боуэн 1966-жылы кларкты 100 мг Сг/кг (Bowen, 1966) ал эми 1989-жылы 70 мг Сг/кг чейин азайткан. (Bowen,1989) [1] Жер кыртышынын кларкы боюнча кээ бир регионалдык аймактар жалпы глобалдуу кларктан абдан айырмаланат [1]. Бул жагдай ез кезегинде хром YЧYн жергиликтYY фонду изилдeeнYн маанилYYГYн керсетет. Биздин изилдeeлeрYбYЗдe белгилYY болгондой Ноокат шаарынын эс алуу багынын топурагында хром 120 мг/кг, Кара-Суу шаарынын паркынын топурагында хром 90 мг/кг, Эзген шаарынын сейил багынын топурагында Сг 40 мг/кг ал эми Ош шаарынын Токтогул паркынын топурагында Сг 40 мг/кг, Навои паркынын топурагында болсо Сг 50 мг/кг TYЗДY. Ош областынын шаар парктарынын топурак катмарындагы хромдун кармалышын изилдее менен аймактын топурагында хромдун орточо eлчeмY белгилYY болду жана биз хром YЧYн аймактык фондун децгээлин башкача айтканда чектYY жол берилген концентрация 70 мг Сг/кг деп алдык. Ноокат шаарынын Н. Исанов атындагы эс алуу багынын топурагындагы хромдун концентрациясы 120 мг/кг TYЗДY. Демек Ноокат шаарынын эс алуу багынын топурактарында хромдун кармалышы максималдуу жол берилген концентрациядан ашып, аймактык фонддук децгээлден жогору.
Никель. Никелдин топурактагы кларкы 40 мг/кг [2]. Максималдуу жол берилген концентрация 40 мг/кг. ИзилдeeлeрдYн жыйынтыгында никель Ноокат шаарынын эс алуу багынын топурагында 90 мг/кг eлчeмYндe бар экендиги аныкталды. Алынган маалыматтарга таянуу менен парктын аймагындагы топуракта жер кыртышынын кларкы боюнча никелдин eлчeмY 2 эсеге ашып кеткендигин айта алабыз. Никелдин булгануу булактары негизнен топуракка кYЙYYЧY майдын KYЙYШYHYH натыйжасында жана енер жай чыгындыларынын эсебинен жYрeт.
Цинк. Топурактагы цинктин жер кыртышындагы кларкы 50 мг/кг [2]. Аймактагы максималдуу жол берилген концентрациясы 55 мг/кг [6]. Ноокат шаарынын паркынын топурак кыртышындагы цинктин курамын изилдееде металлдын 120 мг/кг eлчeмYндe бар экендиги аныкталды. Жер кыртышынын кларкынан 2 эсеге кеп экендигин изилдее керсепу. Цинктин булгануу булактары болуп жер семирткичтер, агынды суулар жана енер жайдан чыккан чацдар негизги булагы болуп саналат.
ОшМУнун Жарчысы. Химия. Биология. География, №1(4)/2024
Коргошун. Топурактагы коргошундун кларкы 10 мг/кг [2]. Аймактагы коргошундун максималдуу жол берилген концентрациясы 32 мг/кг [6]. Изилдее аймагында коргошун 120 мг/кг тузуп, жер кыртышынын кларкы боюнча Ноокат шаарынын паркынын топурагында коргошундун елчему 3 эсеге кеп экендиги аныкталды. 100 миц калк жашаган шаардын топурагында коргошундун орточо елчему 39,5 мг/кг [3], кичи шаар макамындагы Ноокат шаары учун 120 мг/кг керсеткучу абдан эле жогору. Топурактын коргошун менен булгануу булактары болуп коргошун рудаларын казып алууда андан сырткары металлургиянын чыгындылары, автомобиль моторлорунан, ошондой эле пайдаланылган электр батарейкалары, боёктор болуп саналат. Кобальт. Топурактагы кобальттын кларкы 8 мг/кг [1]. Кобальт учун аймактагы максималдуу жол берилген фон 5 мг/кг тузет [6]. Изилденген аймакта кобальт 7 мг/кг елчемун тузду. Ноокат шаарынын паркындагы топуракта кобальт максималдуу жол берилген концентрациядан жана региондук фон децгээлинен бир аз гана ашканы аныкталды.
Корутунду
Изилдеечу аймактын топурак кыртышында оор металлдардын кебейушу техногендик агымдардын булганышы менен байланыштуу. Оор металлдардын булгануу булактарын аныктоо маанилуу кейгей болуп саналат жана деталдуу, терец изилдеену талап кылат. Алынган материалдар техногендик таасирдин жогорулашына байланыштуу андан аркы мониторинг жургузуу учун негиз боло алат. Ноокат шаарынын Н. Исанов атындагы эс алуу багынын топурак катмары антропогендик таасир этуулер жогору экендигин изилдее керсетту. Микроэлементтердин курамын изилдеенун жыйынтыгында Ноокат шаарынын эс алуу багынын топурагында Mn, Co, Ti, V, Mo, W, Zr, Nb, In, Ag, Sb, Ga, Yb, Y, P, Be, Sr, Ba, Li, Ta, Th, U, Au, Sc, Cd, Sn, Ge, (мг/кг) микроэлементтер табигый жол берилген концентрациядан ашпаганы аныкталды. Ал эми Pb, Zn, Ni, Cr, Cu, оор металлдар жер кыртышынын кларкынан жогору елчемде экени аныкталды.
Жалпысынан Ноокат шаарынын Н. Исанов атындагы эс алуу багындагы топурактын антропогендик таасирдин негизинде булгануусунун себептери темендегудей:
• Парк Ош-Баткен авто жолунун жээгинде жайгашкандыгына байланыштуу автомобилдердин тутунунун курамындагы оор металлдар менен булганышы;
• Шаардан агып чыккан булганч суулар жана алардын чегундулеру менен булганышы;
• Пестицид, гербициддер менен булганышы;
• Шаардагы кичи ишканалардан чыккан тутун андагы оор металлдардын парктын топурагына тушусу.
Ош областынын экологиясын, езгече шаар чейресунун аба бассейндерин, сууларын, топурактарын, жашыл мейкиндиктерин таза абалда сактоо кейгейлеру курч абалда турат.
Экологияны коргоодогу кейгейлу маселелер Элкебуздун жарандарын тынчсыздандырып, коомчулугубузду кооптондурууда.
Вестник ОшГУ. Химия. Биология. География, №1(4)/2024
Адабияттар
1. Ю.Н. Водяницкий // Тяжелые металлы и металлоиды в почвах. Москва 2008. - 5 б.
2. В.В. Добровольский // Основы биогеохимии. Москва 2003. - 19-20 б.
3. Алексенко В.А., Панаин М.С., Дженбаев Б.М. Геохимическая экология [Текст]: понятия и законы. - Бишкек: Илим, 2013. - 310 с.
4. Мамасадык Уулу, А. Эзген шаарындагы сейил бактын дарак жана бадал eсYмдYктeрY / А. Мамасадык Уулу // Вестник Ошского государственного педагогического университета имени А. Мырсабекова. - 2023. - N0. 2(22). - Р. 108-113. - ББК БОЕБЬБ.
5. ГОСТ 17.4.4.02-84. Охрана природы. Почвы. Методы отбора и подготовки проб для химического, бактериологического, гельминтологического анализа. - М.: «Изд-во стандартов», 1985.- 14 с.
6. Гигиенические нормативы «Предельно допустимые концентрации и ориентировочно допустимые количества химических веществ в почве». (Утверждены Постановлением Правительства КР от 11 апреля 2016 года.
7. Апыев, Д. Б. Роль почвенных беспозвоночных в почвообразовательных процессах / Д. Б. Апыев, А. А. Инамова, Р. Т. Муратова // Вестник Ошского государственного университета. - 2021. - № 1-2. - С. 27-31. - Б01: 10.52754/16947452_2021_1_2_27. -ЕБ№ ECNWUL.
