CC BY
0ОШ МАМЛЕКЕТТИК УНИВЕРСИТЕТИНИН ЖАРЧЫСЫ
ВЕСТНИК ОШСКОГО ГОСУДАРСТВЕННОГО УНИВЕРСИТЕТА BULLETIN OF OSH STATE UNIVERSITY
ISSN: 1694-7452 e-ISSN: 1694-8610
№2/2024, 154-176
МЕДИЦИНА
УДК: 618.1
DOI: 10.52754/16948610 2024 2 16
ТYШТYК КЫРГЫЗСТАНДАГЫ 35 ЖАШТАН ЖОГОРКУ АЯЛДАРДЫН PEnPOAyKraBAYY СИСТЕМАСЫНЫН бузулушуна экологиялык, eНДYРYШТYK ФАКТОРЛОРУНУН ТААСИРИН ИЗИЛД00
ИЗУЧЕНИЕ ВЛИЯНИЯ ЭКОЛОГИЧЕСКИХ ПРОИЗВОДСТВЕННЫХ ФАКТОРОВ НА РАССТРОЙСТВО РЕПРОДУКТИВНОЙ СИСТЕМЫ ЖЕНЩИН СТАРШЕ 35 ЛЕТ
ЮЖНОГО КЫРГЫЗСТАНА
STUDYING THE INFLUENCE OF ENVIRONMENTAL AND PRODUCTION FACTORS ON THE REPRODUCTIVE SYSTEM DISTURBANCE OF WOMEN OVER 35 YEARS OLD IN
SOUTHERN KYRGYZ S TAN
Субанова Гулжамал Арстаналиевна
Субанова Гулжамал Арстаналиевна Subanova Gulzhamal Arstanalievna
м.и.к., доцент, Ош мамлекеттик университети
к.м.н., доцент, Ошский государственный университет Candidate of Medical Sciences, Associate Professor, Osh State University
gsubanova@oshsu.kg_
Турсунова Вероника Давидбековна
Турсунова Вероника Давидбековна Tursunova Veronica Davidbekovna
окутуучу, Ош мамлекеттик университети
преподаватель, Ошский государственный университет Lecturer, Osh State University tursumwva1@,gmail.com_
Абдирасулова Жайнагуль Абдирасуловна
Абдирасулова Жайнагуль Абдирасуловна Abdirasulova Zhainagul Abdirasulovna
окутуучу, Ош мамлекеттик университети
преподаватель, Ошский государственный университет Lecturer, Osh State University
jabdirasulova@oshsu.kg_
Ырысбаев Эрзамат Ырысбаевич
Ырысбаев Эрзамат Ырысбаевич Yrysbaev Erzamat Yrysbaevich
окутуучу, Ош мамлекеттик университети
преподаватель, Ошский государственный университет Lecturer, Osh State University yrysbaev@oshsu.kg
Карыбекова Айжан Мырзабековна
Карыбекова Айжан Мырзабековна Karybekova Aizhan Myrzabekovna
окутуучу, С.Б.Данияров атындагы КММКДжКЖИТФ
преподаватель, ЮФ КГМИиПК им. Даниярова C.Б Lecturer, Southern brunch of KSMI Retraining Center named after Daniyarov S.B.
erikosor99@gmail.com_
Субанова Наргиза Абдибалиевна Субанова Наргиза Абдибалиевна Subanova Nargiza Abdivalievna
окутуучу, И.К.Ахунбаев атындагы КГМА
преподаватель, КГМА им. Ахунбаева Lecturer, KSMA named after Akhunbayeva
nargiza. subanova@bk.ru_
Ырысбаев Азамат Ырысбаевич
Ырысбаев Азамат Ырысбаевич Yrysbaev Azamat Yrysbaevich
окутуучу, терапевтик-дисциплина кафедрасы Салымбеков университети
преподаватель, Международный факультет медицины, Университет Салымбекова Lecturer, Department of Therapeutic Disciplines, University of Salymbekov
ryspadon@gmail.com_
Азизбек кызы Айжаркын
Азизбек кызы Айжаркын Azizbek kyzy Aizharkyn
врач акушер-гинеколог, Айдеркен ЖYДБ, терет стационары
врач акушер-гинеколог, Айдеркен ЦОВП, роддом Obstetrician-Gynecologist, Aiderken Center for Primary Care, maternity hospital
angel.kg-93@mail.ru
ТYШТYК КЫРГЫЗСТАНДАГЫ 35 ЖАШТАН ЖОГОРКУ АЯЛДАРДЫН РЕПРОДУКТИВДYY СИСТЕМАСЫНЫН БУЗУЛУШУНА ЭКОЛОГИЯЛЫК, eНДYРYШТYК ФАКТОРЛОРУНУН ТААСИРИН ИЗИЛД00
Аннотация
Бул макалада отуз беш жаштан жогору жана улгайган аялдардын репродуктивдик системасынын бузулушуна eвдYPYштYк жана экологиялык факторлордун таасири, ошондой эле Кыргыз Республикасынын тYштYк регионундагы улгайган аялдардын ден соолугунун жакшырышы, анын ичинде кош бойлуу жана терет учурундагы кыйынчылыктарды жана тYЙYлдYктYн антенаталдык eлYMYн изилдее каралат. Экологиялык жана eндYPYштYк факторлордун жалпы организмге, анын ичинде аялдардын репродуктивдуу системасына тийгизген таасирин изилдее учурда медицина тармагында артыкчылыктуу деп эсептелинет. Макалада Айдаркен шаарынын 2019-2022-жылдардагы топурактагы сымап, метилсымап, мышьяк жана сурьманын орточо кeлeмY, жалпы организмге тийгизген таасири, ошондой эле бул заттардын кош бойлуулукка, теретке жана тYЙYлдYктYн антенаталдык eлYMYнe тийгизген таасири жeнYндe маалыматтар жана жалпы YЙ-бYлeлYк дарыгерлер борборунун отчеттору келтирилген.
Ачкыч свздвр: 35 жаштагы жогорку аялдардын ден соолугу, репродуктивдуу ден соолук, кош бойлуулуктун жана тeрeттYн патологиясы, метил сымап, мышьяк жана сурьма.
ИЗУЧЕНИЕ ВЛИЯНИЯ ЭКОЛОГИЧЕСКИХ ПРОИЗВОДСТВЕННЫХ ФАКТОРОВ НА РАССТРОЙСТВО РЕПРОДУКТИВНОЙ СИСТЕМЫ ЖЕНЩИН СТАРШЕ 35 ЛЕТ ЮЖНОГО КЫРГЫЗСТАНА
STUDYING THE INFLUENCE OF ENVIRONMENTAL AND PRODUCTION FACTORS ON THE REPRODUCTIVE SYSTEM DISTURBANCE OF WOMEN OVER 35 YEARS OLD IN SOUTHERN KYRGYZSTAN
Аннотация
В данной статье рассматривается влияние производственных и экологических факторов на нарушение репродуктивной системы женщин старще 35 лет, а также улучшение здоровья женщин старшего возраста южного региона Кыргызской Республики, включая изучение осложнений во время беременности родов и антенатальной гибели плода. В настоящее время считается приоритетной задачей в области медицины влияние экологических и производсвтенных факторов на организм, в том числе на репродуктивную систему женщин. В статье приведены сведения о среднем количестве ртути, метилртути, мышьяка и сурьмы в почве, отходах и шлаках города Айдаркен в 2019-2022 годах, а также структура беременности, родов и антенатальной гибели плода, а также отчеты Центр общеврачебной практики (ЦОВП).
Abstract
This article examines the impact of industrial and environmental factors on reproductive system disorders in women aged thirty-five years and older, as well as improving the health of older women in the southern region of the Kyrgyz Republic, including the study of complications during pregnancy and childbirth and antenatal fetal mortality. The study of the influence of environmental and industrial factors on the body as a whole, including the female reproductive system, is currently considered a priority in the field of medicine. The article presents data on the average content of mercury, methyl mercury, arsenic and antimony in the soil of the city of Aydarken for 2019-2022, the effect of these substances on the body as a whole, as well as on the effect of these substances on pregnancy, childbirth and prenatal fetal mortality, as well as reports from the center of general practitioners.
Ключевые слова: здоровье женщин в возрасте старше 35 лет, репродуктивное здоровье, патология беременности и родов, метилртуть, мышьяк, сурьма.
Keywords: health of senior women aged 35, reproductive health, pathology of pregnancy and childbirth, methylmercury, arsenic, antimony.
Киришуу
Азыркы мезгилде медицина багытында ете маанилYY тармак -35жаштан жогорку аялдардын ден соолугун чьщдоо, анын ичинде репродуктивдYY органдардын функциясын бузулушунун, ага тийгизген таасирлерди изилдее болуп эсептелинет. Себеби, репродуктивдYY ден-соолукту коргоо, бул - чаралардын системасы, дени сак тукумдун келип чыгышын камсыз кылуу жана алдын алуу, ошондой эле репродуктивтYY органдарды дарылоо, жыныстык жол менен жугуучу инфекциялык оорулардан коргоо, YЙ-бYленY пландаштыруу, энелердин жана балдардын елYMYн алдын алуу болуп эсептелет. Азыркы учурда 35 жаштан жогорку аялдарда буга чейин бир нече жолу кош бойлуулук жана терет болуп, натыйжасында ар тYPДYY кооптонуулар пайда болушунун, кээ биреелерYнде тукумсуздук жана башка гинекологиялык кейгейлердYн есYШY байкалат. (Курбатская О.Н., врач акушер-гинеколог, заведующая отделением, кандидат медицинских наук.) РепродуктивдYY ден-соолукка экологиялык, географиялык, социалдык-экономикалык, ендYPYштYк ж.б. факторлор таасирин тийгизет. Азыркы учурда аталган факторлордун кээ бирлери аялдардын репродуктивдYY системасынын бузулушуна тYЗден тYЗ алып келген факторлору катары бааланат. РепродуктивдYY ден соолуктун начарлашы медициналык-демографиялык керсеткYчтерYнде жылына чагылдырылат. Мисалга алсак:терепун саны, энелердин жана ымыркайлардын елYMY, кош бойлуулуктун оорусу, тукумсуздук, гинекологиялык жана жыныстык инфекциялык оорулар, нике ж.б.
Башка факторлорго экологиялык, социалдык-экономикалык жана атYГYл сезондук таасирлер (Лаулор, 2005; Палмер, 1999; Спенсер, 2009; Калматов ж.б., 2023). Бул езгерYYлердY эске алуу менен, бир нече дYЙне жYЗY боюнча кызматкерлер жана кесиптештер тарабынан каралган изилдеелер (William's, 2014, p.731), биринчи кош бойлуулук популяцияларында преэклампсиянын пайда болушу 3тен 10 пайызга чейин тастыкталган. Преэклампсиянын пайда болушу кеп тереген аялдарда кебYреек кездешет, бирок аталган патология биринчи кош бойлуулукта аз. Тактап айтканда, Австралия, Канада, Дания, Норвегия, Шотландия, Швеция жана Массачусетс Штаттарында преэклампсия оорусунун таралышы 1,4-4 пайызды тYзет (Робертс, 2011).
Преэклампсияга байланыштуу дагы бир нече тобокелдик факторлору бар. Аларга семирYY, кеп тYЙYлДYк кош бойлуулук, эненин терет жашы 35 жаштан жогору, гипергомоцистеинемия жана метаболизм синдрому кирет. (Конде Агудело, 2000; Шолтен, 2013; Уокер, 2000).(Williams, 24 edition, 2014, pp 731)
Кош бойлуу аялдарда темен^ оорулар жана татаалдашуулар байкалган: коркунуч бойдон алдыруу (54, 4%), аз кандуулук (52, 9%), патологиялык дене салмагынын есYШY (32, 4%), Курч респиратордук оорулар (27, 9%), фетоплацентардык енекет жетишсиздик (20, 6%), Артериялык гипертония (19, 2%), вагинит (11, 7%), преэклампсия (7, 4%), темен плацентация (4, 4%), гестациялык диабет (1, 5%), панкреатит (1, 5%). 69, 1% учурларда терет кесарево жолу менен, ал эми терет учурунда 30, 9% - табигый жол аркылуу, анын ичинен 71, 5% эпизиотомия жасалган.Терепун структурасын изилдеген учурда, басымдуу кепчYЛYк кош бойлуу аялдарда (90, 9%) терет ез убагында болгон, 9, 1% - кош бойлуулуктун 29-36- жумалыгында менеетYнен эрте тереген тереттер болгон. Табигый жол менен терелгендердYн 77, 8% терет учурунда киндик тYЙYЛДYктYн мойнуна оролуп терелген. Неонаталдык абалын талдоо 1чи жана 5чи мYнетте жYргYЗYЛген, алардын ичинен Апгар шкаласы боюнча 8-9 баллды-54, 6%
TY3reH, 7-8 баллды 36, 4%, 9-10 баллды 9% тYЗДY. Жацы терелгендер салмагы: 3тен 4 кгга чейин - 86, 4% TY3reH, 3 кгга чейин - 9, 1%TY3reH, 4 кгдан жогору - 4, 5% ымыркайларда болгон. (Кравченко и Смирнова, 2016, с. 2-3; Аймалазян,2014, сс. 482,525)
Кыргызстандын тYштYГYндe экологиялык жайлануусу боюнча 12 зона аныкталган.
1-зонасы - шаардык, б.а. транспорт жана енер жай бар жерде турмуш-тиричилик калдыктары менен булгануу жана аны ташуу учурунда, организм YЧYн ар кандай зыяндуу заттарды сактоо, ошондой эле инфекциялык очоктор жайгашкан зона.
2-зонасы - пахтачылык, б.а. зонасы пахта зыянкечтерине жана нитраттарга, нитриттерге каршы кYрeшYY YЧYн колдонулуучу ар кандай пестициддер жана пестициддер менен интенсивдYY булганган, инфекциялык очоктор да бар.
3-зонага тамеки eстYPYлeт, мында пестициддер жана тамеки алкалоиддери менен айлана-чeйрeнYн орточо булганышы белгиленген.
4-кYPYч зонасы -пестициддер, нитриттер жана нитраттар менен булганган.
5-зонасы -ГЭС каскадын, бир катар суу сактагычтарды курууга жана сугат аянттарын кецешууге байланыштуу жер астындагы суулардын кeтeрYЛYШYHYн; поселоктордо, ал тургай акыркы жылдарда темир Yйлeрдe да жер астындагы суулар кeтeрYлeт.
6-зонасы - кeмYP казуу - Кыргызстандын тYштYГYндe кeмYPДYн эбегейсиз кендери бар, аларды казып алууда айлана-чейре кeмYP чацы жана eндYPYш калдыктары менен булганып, бронх-епке ооруларынын eнYГYШYнe алып келет.
7-зонада - газ жана мунай eндYPYY - мунай жана газды казып алууда айлана-чейре мунай продуктулары менен, биринчи кезекте ар кандай ооруларды пайда кылган газ тYPYндeгY углеводороддук бирикмелери менен булганат.
8-зонада - сурьма, сымап казылып алынат, б.а. оор металлдардын, сурьманын жана сымаптын туздары менен булганган зона; Кадамжай, Айдеркен шаарчасы, Ала-Бука райондору.
9-зонада алтын казып алуу, ар кандай химиялык заттар жана алтынды алуу YЧYн колдонулган цианиддер менен булганган. Тогуз-Торо, Чаткал, Ала-Бука, Кара-Кулжа, Алай, Чоц-Алай, Баткен, Лейлек райондору.
10-зонага - жогорулатылган радиациялык фон менен, б.а. бул радиоактивдYY элементтердин калдыктары; радионуклиддер менен булганган топурак калдыктары; суу жана аба (радон). Майлуу-Суу шаарчасы, Сумсар, Шекафтар, Туя-Моюн. Ошондой эле инфекциялык очоктор бар. Мисалы Майлуу-Суу шаарчасынын айланасында уран калдыктарын сактоочу жайларды мамлекет тарабынан кеземелге алынган эмес.
11-зонасы тоолуу, экологиялык жактан таза, бирок чума очоктору бар. Андай чума очоктору Алай, Кара-Кулжа жана башка тоолуу райондордо кездешет.
12-зонада кычкылтектин жана кээ бир микроэлементтердин жетишсиздиги, атмосфералык басымдын тeмeндeшY, мындан тышкары чума очоктору жайгашкан бийик тоолор саналат. Жогоруда белгиленгендей, ар бир зонанын репродуктивтYY системасынын бузулушуна тийгизген таасири ар тYPДYY жана чоц. (Тойчуев и др., 2007, С.22-25)
Азыркы макалада сез Айдеркен шаарчасындагы экология жана терет жашындагы аялдар жeнYндe баяндалат. Айдеркен шаарчасында 24758 калк жашайт, анын ичинен 12307 аял, ал эми терет курагындагы аялдар 5 378 болуп эсептелинет.(конъюктурный отчет 2023 ЖДПБ-терет бeлYMY)
Союз мезгилинде аталган шаарчада сымапты кайра иштетYY боюнча 1941 -жылы курулуп, иштеп баштаган жана 50 пайызга аял заты иштеген, ошондой эле жумушчулардын ден-соолугун чыцдоо максатында аларга системалуу, пландуу профилактикалык жардам кeрсeтYлуп турулган. Кыргызстанда сымап кенинин чоц запасы бар, кээ бир маалыматтар боюнча, 40 миц тоннадан ашык сымап бар, анын эц чоцу Айдаркен кени. Комбинаттын негизги продукциясы — металл сымап жана анын бирикмелери, ошондой эле сурьма жана флюорит концентраттары болгон. Ал эми бYГYнкY ^нде, 2004-жылы Испаниядагы «Алмаден» кени жабылгандан кийин, Кыргызстан иш жYЗYндe дYЙнeдe биринчилик сымаптын жалгыз eндYPYYЧYCY болуп саналат. ТYштYк Кыргызстанда дагы эки шахта жайгашкан, алар мурда Айдаркен сымап комбинаты (КМК) менен байланышкан. Бул кароосуз калган жерлерде бYГYнкY кYнгe чейин экологиялык рекультивация жана экологиялык мониторинг иштери жYPГYЗYлгeн эмес. (Государственное агентство по охране окружающей среды и лесного хозяйства при Правительстве Кыргызской Республики, 2009, с. 6; Богдецкий и др.,2009, сс.16-18)
1991-жылдагы Союздук мамлекеттердин таркалышы, Кыргызстандын экономикалык саясатына ете чоц таасирин тийгизген, себеби Кыргызстандагы 78% eндYPYлгeн продукция шериктеш союз убагындагы башка мамлекеттерге экспорттолуп турган жана мамлекеттин экономикалык кризисине алып келген, ошондой системалык пландуу дарыгерлердин жумушчуларды кeзeмeлдeeсY YЗГYлтYккe учураган.( Абдымаликов Кыдыр, 2016, сс. 3-4 )Акыркы жылдарда республиканын ири шаарларына калктын олуттуу контингентинин ички жана сырткы миграциясы байкалды. Массалык тышкы жана ички миграция, ошондой эле калктын социалдык-экономикалык тeмeндeшY, мурда жYргYЗYлгeн пландуу профилактикалык текшерYYлeрдYн жоктугу 35 жаштан жогорку аялдардын арасында гинекологиялык оорулардын кeбeЙYШYнe алып келди.
Акыркы жылдары сымаптын, сурьманын, мышьяктын организмге тийгизген таасирлери ете чоц масштабта изилделген. Анын ичинде адамдын айланасындагы жаратылыш чeйрeсYHYн оор металлдар жана радиоактивдYY топтун микроэлементтери менен химиялык элементтердин активдYY изотоптору менен антропогендик булганышы жана анын ден соолукка терс кесепеттери дарыгерлер жана окумуштуулар арасында олуттуу тынчсызданууну жаратат. Сурьма-уулуу микроэлемент. Организмде сурьманын топтолуу децгээлин аныктоо ушул микроэлементтен ууланууну аныктоо максатында колдонулат. Сурьма топтолгондо, бул оор металл организмдин негизги системаларын : дем алуу, жYрeк-кан тамыр, иммундук, тамак сицирYY, репродуктивдYY жана эндокриндик системаларды бузуп, eзYHYн уулуу касиеттерин керсете баштайт. Сурьма ашказан-ичеги трактынын органдарына да терс таасирин тийгизет.
Организмге сурьма тамак-аштан, аны терапевттик дозаларда камтыган айрым медициналык препараттардан, ошондой эле бул металлдын кошулмалары менен тYЗдeн-тYЗ байланышта болушу мYмкYн (аны колдонуу eндYPYштeрдe мYмкYн). Yч валенттYY жана беш
валенттYY сурьма эц кецири таралган формалар болуп саналат. Адатта, уулануу стибин газын ичкенден же курч дем алгандан кийин, же енекет дем алгандан кийин аныктаса болот.
Австралияда жана Жацы Зеландияда эскирген сурьма препараттарын колдонуудан (анын ичинде инъекциядан) улам уулануу учурлары дагы эле кездешет. Белгилей кетчY нерсе, сурьма кошулмаларын гомеопатияда колдонуу, айрыкча тери ооруларын дарылоодо кецейди. Беш валенттуу сурьма кошулмалары (мисалы, стибоглюконат) дагы эле Борбордук Америкада лейшманиозду дарылоодо кецири колдонулат.
Негизги иш-аракет механизми мышьякка окшош деп болжолдонууда, башкача айтканда, тиол белокторун сульфгидрил (-SH) топтору менен байланыштыруу аркылуу жок кылуу. Ошол себептен ички дем алуу системасын бузуп клетка, андан кийин ткань патологиясына алып келет
Жогорку дем алуу жолдорунун курч ДYYЛYГYYCYн шарттайт жана епке шишигин / курч респиратордук дистресс синдромун азайтырышы мYмкYн. Энекет ингаляция адамдарда пневмокониозду, эмфиземаны жана мурун септумунун тешилишин шарттайт.
Сурьманын енекет таасири боордун жана бейректун жабыркашы менен байланыштуу.
Сурьма кошулмалары теринин негизги ДYYЛYктYPYYЧY фактору болуп саналат. Сурьманын таасири сурьма тактарына алып келет. Алар адамдардагы чечек оорусуна окшош.
Теринин башка таасирлерине колтуктагы, чурайдагы жана дененин башка нымдуу жерлериндеги тYЙYндYY жаралар, ошондой эле эриндердеги ыйлаакчалар кирет.
Сурьма кошулмалары адатта ашказан-ичеги трактынын, анын ичинде тиштин жана ооздун катуу ДYYЛYГYYCYн шарттайт. Тарыхта сурьма кошулмалары кусуучу жана ич алдыруучу заттар катары колдонулуп келген.
Сурьма иондору жYрeктYн иондук активдYYЛYГYн кYчeтYп жана жYрeктYн миокард булчундары YЧYн токсин болуп эсептелинет. Бул аритмияга, миокарддын жабыркашына жана жYрeктYн токтоп калышына алып келет.
5 валентYY кошундулар, езгече лейшманиозду дарылоо YЧYн колдонулгандар панкреатитке, жилик чучугунун гипоплазиясына, бейрек тYTYкчeлeрYнe, гепатоцеллюлярдык жаракатка, увеитке, кез торчого кан агууга, оптикалык нервдин атрофиясына жана сокурдукка алып келиши мYмкYн.
Сурьма кошулмалары кeбYнчe ийне сайганда жергиликтYY кыжырданууну жаратат. Стибин арсинге окшош жана кYчтYY гемолиз индуктору болуп саналат. Ичинде 3 + кошулмалары (айрыкча сурьма триоксиди жана сурьма трисульфиди) потенциалдуу канцерогендер болуп саналат. 5+ кошулмалар классикалык мутагендер эмес, бирок канцерогендер катары иштешет.
Сурьма кошулмалары репродуктивдYY токсиканттар болуп саналат, Концепцияны бузат жана eзYнeн-eзY бойдон алдыруу коркунучун жогорулатат.( Rhian Cope, 2017, p.4)
Мышьяк жер кыртышынын табигый элементи болуп саналат жана айлана — чейреде,абада, сууда жана топуракта кецири таралган. Анын органикалык эмес формасы ете уулуу. Мышьяк-мезгилдик системанын ички тобунун химиялык элементи, азот тукумуна
кирет. Салыштырмалуу атомдук массасы 74.9216. - Жылы табиятта мышьяк бир гана туруктуу нуклид менен кeрсeтYлгeн 75 ак.
400ден жогору абада ысытылганда мышьяк кYЙYп, 3 валенттYY мышьяк кычкылы тYзeт. Мышьяк галоген тукуму менен тYЗдeн-тYЗ кошулмалырын пайда кылат; кадимки шарттарда AsF5 - газ; AsF3, AsCl3, AsBr3 -тYCCYЗ оцой учма суюктук; AsI3 жана As2I4 - кызыл кристаллдарды пайда кылат. Мышьякты ^^рт менен ысытканда сульфиддер алынат: Бардык мышьяк сульфиддери сууда жана суюлтулган кислоталарда эрибейт. Мышьяк кычкылы (ЭДС) мышьяк кислотасын ысытуудан алынат. Ал тYCCYЗ, 500 температурасында мышьяк кычкылына жана кычкылтекке ажырайт. Мышьяк кислотасы мышьякка же мышьяк кычкылына концентрацияланган азот кислотасынын таасири менен даярдалат.
Yч жана беш валенттYY мышьяк кошулмаларынын таасири ар кандай. Yч валенттYY мышьяк гликолитикалык процесстер YЧYн маанилYY болгон пируватдегидрогеназа комплексин бегейт, бул АТФтин ресинтезинин тeмeндeшYнe жана пируваттан оксалоацетат кислотасынын пайда болушуна алып келет. Бул гипогликемияга алып келет. Yч валенттYY мышьяк глутатион синтетазанын, глюкоза-6-фосфатдегидрогеназанын жана глутатион редуктазанын активдYYЛYГYн да бегеттейт, бул боордун глутатион жетишсиздигине жана мышьяктын детоксикация процесстеринин начарлашына алып келет. Гликолиздин бузулушу ацетилхолин синтезинин тeмeндeшYнe жана перифериялык нейропатиянын eнYГYШYнe алып келет.
Беш валенттYY мышьяк жарым-жартылай азайып, eзYHYн уулуу таасирин тийгизет. Ал гликолиз реакцияларына" кошулат", натыйжада 3-фосфоглицераттын ордуна 1-арсено-3-фосфоглицерат пайда болот, бул АТФтин пайда болушуна ебелге тYзбeйт. ЖергиликтYY АДФтин ордуна АТФ арсенатынын пайда болушу да АТФ синтезин бузат. Натыйжада, мышьяк гликолитикалык жана кычкылдануу процесстерин бузат(Поройский ,2009, с.10)
Адамдар органикалык эмес мышьяктын концентрациясынын жогорулашына булганган ичYYЧY суу аркылуу, булганган сууну тамак-аш даярдоодо жана азык-тYЛYк eсYмдYктeрYн сугарууда, енер жай процесстеринде, ошондой эле булганган тамактарды жегенде жана тамеки чеккенде дуушар болушат.
ИчYYЧY сууда жана тамак-ашта болгон мышьяктын узак меенетщуу таасири мышьяктын енекет уулануусуна алып келиши мYмкYн. Мындай уулануунун эц мYнeздYY кесепеттери теринин жабыркашы жана теринин рагы..
Депонирленгендиктен, уу организмде мезгил-мезгили менен сымаптын эндогендик агымы пайда болуп, аны менен байланыш токтогондон бир нече жыл еткенден кийин, организм -интоксикация болуу белгилери менен коштолот.
Сымаптын адам организмине уулуу таасири анын сульфгидрил топторуна тийгизген таасиринен улам белоктор. Сымап клеткаларды жок кылуу- митохондриядагы гидрил топтору менен, клетканын митохондриясынын бузулушуна алып келYY менен клетканын некрозун пайда кылат жана ферменттердин активдYYЛYГYн азайтат. Ал цитохромоксидаза ингибитору болуп саналат, лактат-дегидрогеназалар, малат-деегидрогеназалар жана АТФ-азалар.( Краснопеева, 2005, с. 105)
Сымап тиол ууларынын тобуна кирет. Денеге киргенде белоктор менен биригип, альбуминаттар тYPYндe айланат, белок алмашуусун, ферменттик жана рефлектордук
процесстердин жYPYШYн бузат, мээнин кабыгына кирген афференттик импульстардын булагы катары кызмат кылат.
Аталган Yч элемент, заттар биз жашаган абада, жерде, топуракта кездешет жана бул заттар организмде чектелYY дозадан еткенден кийин клеткаларда, тканьдарда кычкылтектин жетишпегендигин пайда кылуу менен, кош бойлуу мезгилинде жатын менен плацентанын кан айлануусун бузуп, экeeсYHYн ортосундагы жетишсиздикти пайда кылуу менен кош бойлук мезгилинде кeйгeйлeрдY жаратат(eлYк терее, преэкламсия, кан кетYY, адатта жайгашкан плацентанын эрте ажырашы ж.б.)( Кравченко и Смирнова, 2016, с. 2-3; Абдибайитова, 2021, с. 5-6)
РепродуктивдYY ден соолук кeйгeйлeрYHYн сакталуусунун себептери: керексиз кош бойлуулук, жыныстык жол менен жугуучу инфекциялар eсYШY, анын ичинде ВИЧ, гендердик зомбулук, майыптык, репродуктивдYY функциясындагы ар кандай бузулуулар. Ал тургай кош бойлуу жана терет учурундагы eлYм менен байланышкан азаптардын толук тизмеси репродуктивдYY ден соолукка тийген таасири дYЙнeлYк децгээлде каралып келет. Айрыкча бул кeрYHYш eнYГYп жаткан елкелерде кедей, жакыр аялдардын арасында арбын.
КeйгeйлeрдY чечYY YЧYн саламаттык сактоо системасын реформалоонун "Манас таалими" улуттук программасынын алкагында кeйгeйлeрдY чечYY YЧYн Союз таркалгандан кийин, саламаттык сактоо системасын реформалоонун "Манас таалими" улуттук программасынын алкагында репродуктивдYY ден соолук боюнча улуттук мыйзамдар жана улуттук коргоо программалар киргизилди:
Жарандардын репродуктивдYY жана башка укуктары репродуктивдYY ден соолук боюнча Кыргыз Республикасынын Конституциясы 47-статья менен кепилденет, 2.Ошондой эле Кыргыз Республикасынын мыйзамдарында бекитилген «Ден соолукту коргоо жeнYндe», «Жарандардын репродуктивдYY укуктары жана кепилдиктери жeнYндe аларды ишке ашыруу жeнYндe », «Медицина кызматкерлеринин статусу жeнYндe » (Специальный доклад акыйкатчы (омбудсмена) кыргызской республики «соблюдение репродуктивных прав женщин», 2017, с.10). Ошондой эле Улуттук Кыргыз Республикасынын саламаттыкты сактоону реформалоо боюнча "Ден соолук" программасынын алкагында 2012-2016-жылдары, башкы программалар киргизилди, алардын ичинен негизгиси "Кыргыз Республикасынын калкынын репродуктивдYY ден соолугун коргоонун Улуттук стратегиясы 2015." (Г.Ж.Бейшенбиева 2011, З.А.Бутта ж.б., 2009, А.С. Эшходжаева ж.б., 2010).Кыргыз республикасында эне жана баланы коргоо аларга медициналык кам кeрYY учурдун приоритеттYY талабы болуп саналат, жана Кыргызстан бул максатка жетYYДe ДYЙнeнYн 189eлкeсYHYн ичинде, ошондой эле ЭлкeнYн 1000 жылдык eсYY стратегиясын eнYГYY максатында тeмeндeгYдeй пунктарды кабыл алган: 1.Эненин eлYMYн 2/3 кыскартуу; 2. 2030-жылга чейин Туруктуу eнYГYY максаттарына жетYY боюнча милдеттенмелерин кабыл алуу; 3. Чыц ден соолук жана бакубатчылыкта жашоо;( 2014-2015жж. Энелердин eлYMYHYн клиникалык талдоосу).
Материалдар жана изилдее ыкмалары: Баткен облусунун Айдаркен шаарындагы жалпы дарыгерлик практика борборунун 2019-2022-жылдар аралыгындагы аялдардын кош бойлуулугу, тeрeтY жана ымыркайлардын eлYMY боюнча конъюнктуралык отчетуна мета-анализ жYргYЗYЛДY. Бардык кош бойлуу жана тереген аялдардын арасында 35 жаштан ашкан аялдар eзYнчe бeлYнгeн.
Таблица №1.Айдаркен шаарынын топурактарында, тегундулерунде, шлактарында сымаптын, метил сымаптын, мышьяктын жана сурьманын орточо елчему
№ п/п влчее жерлеринин аталыштары Элементтердин курамы, заттар мг/кг
ртуть метилртуть мышьяк сурьма
1 эски оорукана 8 16 52
2 ЦОВП 5 12 16
3 «Солнышко» бала бакчасы 16 18 43
4 Маданият уйунун жанындагы парк 11 13 16
5 Маданият уйунун жанындагы парк Л2019-816, Л2019-817, Л2019-818 1548 1646 11
6 Жаны маданият уйу 9 9 12
7 Оюн аянты. мектеп #19 12 12 42
8 Стадион/Спорт аянты 17 14,7 84
9 Мектеп №20 15 25 135*
10 Мектеп№1 34 18 77
11 Оюн аянтчасы 8 14 55
12 Асаева кечосу 131 14 18 59
13 Негизги жол 13 19 81
14 с/х Кичи-Айдаркен талаасы 323* 51 120*
15 Кичи-Айдаркен жолу 9 20 63
16 Кичи-Айдаркен уйлер 2 13 32
17 Шаардын туштук-батыш белугу, кургак сай 2 11 25
18 Yй таштандынын жанында, сугат. шахталар. суу 26 0,004 35 160*
19 Жайыт, Ош-Баткен жолунун сол тарабы, шаарга кире элек 8 12 37
20 жашаган зонасы, Совхозная 10 6 5 42
21 Кичи-Айдаркен, жээкке каршы 1,4 18 23
22 Гулистан кечесу 1 33 34 102*
23 Гулистан кечесу 9 21 20 22
24 Асаева кечесу 152 17 11 50
25 Кен-тоо кечесу 19 62 0,02 143* 590*
26 Некрасова кечесу 8 30 0,004 38 234*
27 Кен калдыктарына жакын 25 45 201*
28 Мусулман мектеби 24 22 59
29 Мурдагы ылай карьеринин зонасы 2018* 0,54 285* 4952*
30 Айдаркен ш. Кок-Жайык кечесу . 8/2 9,0
31 ДЭП - 46 Т.Фахридинов атындагы бакчадан 35
32 Кендин АБК 54
33 ХРАО башкармасынын бакчасынан 3,5
34 Айдаркен ш. Щербакова кечесу 7/2 5
35 АБК металлургиялык комбинатынын бакчасынан 458
36 Керустендун жанында Кычык -Айдаркен 342
37 Ош-Баткен жолунун он тарабында бош таш 107
38 Айдаркен шаарына кирердин алдында шлактар 182
8
5
16
11
5
24
■ эски оорукана
■ ЦОВП
■ «Солнышко» бала бакчасы
■ Маданият YЙYHYH жанындагы парк
■ Маданият YЙYHYH жанындагы парк A2019-S16, A2019-S17, А2019-Б18
■ Жаны маданият YЙY
■ Оюн аянты. мектеп #19
■ Стадион/Спорт аянты
■ Мектеп №20
■ мектеп
■ Оюн аянтчасы
■ Асаева кeчосY 131
■ жол
■ с/х Кичи-Айдаркен талаасы
■ Кичи-Айдаркен жолу
■ Кичи-Айдаркен Yйлeр
■ Шаардын тYштYк-батыш бeлYГY, кургак сай
■ Yй таштандынын жанында, сугат. шахталар. суу
■ Жайыт, Ош-Баткен жолунун сол тарабы, шаарга кире элек
■ жашаган зонасы, Совхозная 10
■ Кичи-Айдаркен, жээкке каршы
■ Гулистан кечесу1
■ Гулистан кечесу 9
■ Асаева кечесу 152
■ Кен-тоо кечесу 19
■ Некрасова кечесу 8
■ Кен калдыктарына жакын
■ Мусулман мектеби
■ Мурдагы ылай карьеринин зонасы
■ Айдаркен ш. Кок-Жайык кечесу . 8/2
■ ДЭП - 46 Т.Фахридинов атындагы бакчадан
■ Кендин АБК
■ ХРАО башкармасынын бакчасынан
■ Айдаркен ш. Щербакова кечесу 7/2
■ АБК металлургиялык комбинатынын бакчасынан
■ КeрYстeндYн жанында Кычык - Айдаркен
■ Ош-Баткен жолунун он тарабында бош таш
■ Айдаркен шаарына кирердин алдында шлактар
Диаграмма №1. Топурактагы сымаптын концентрациясы
Таблица №1, диаграмма №1 кeрсeтYЛгeндeй: А2019-С16, А2019-С17, А2019-С18 «Маданият YЙYHYH жанындагы парк» кыртышынын YЛгYлeрYн алуу пункттарында XRF анализаторунун жыйынтыгы боюнча сымап менен булгануу, 1548 мг/кг концентрацияда, менен анын MPC n.b. 2.1 (ПДКдан 737 эсеге ашты). Бул натыйжалардын ишенимдYYЛYГYн так сандык ыкма (AAS) менен текшерYY мYмкYн эмес. Анткени, кыртыш YЧYн RA-915M сымап анализаторунун жогорку елчее диапазону болгону 250 мг/кг. Ошондой эле, бул жерлерде мышьяктын концентрациясы 1646 мг/кг, анын ЧДК н.б. 2,0 мг/кг (ПДК 823 эсеге ашты). Бул жерлердин сымаптын, мышьяктын мындай жогорку концентрациясы менен булганышынын себеби курулуш учурунда сымап eндYPYШYHYн таштандыларын, таштандыларды уруксатсыз пайдалануу болушу мYмкYн. Буга чейин аларды кайра толтурууга, ар кандай объектилерди куруу YЧYн аянттарды тегиздееге пайдалануу учурлары катталган. Бул ошондой эле акырындык менен, кезге байкалып, ылай жана тeгYндYлeрдYн кeлeмYHYн азайышы менен далилдеп турат. 2015-жылга чейин бош тектердин тегулген жеринде цех иштеп, андан пескоблокторду чыгарып, андан ары мончолорду, ашканаларды жана башка чарбалык курулуштарды курууда колдонулган. Андан кийин, биздин изилдеелер металлургиялык комбинаттын бош тектеринде, шлактарында сымаптын eлчeмY тиешелYYЛYГYнe жараша 107, 182 мг/кг тYзeeрYн аныктады (аянттын фондук маанисинен тиешелYYЛYГYнe жараша 297, 506 эсе ашат). Бирок, таштандыларда, шлактарда эркин, металл сымап камтылбаганын, аларда ^йген киноварь эмес, кинабар тYPYндe, башкача айтканда, байланган формада экендигин эске алуу керек. Демек, алар менен капталган аймактарда сымап буусунун эмиссиясы минималдуу, 95 - 102 нг/м3 тYзeт, анын атмосфералык аба YЧYн ЧДКсы 300 нг/м3 ашпайт. Башка топурактарда сымаптын концентрациясы 2-2018 мг/кг (961 эсеге чейин), мышьяк 5-285 мг/кг (2,5тен 143 эсеге ашкан), сурьма 8ден 4952 мг/кг чейин, анын ЧДК менен. н.б. 4,5 (1,8ден 1100 эсеге чейин ашат).
Сымаптын курамынын ЧДК ашуусу eндYPYш факторуна байланыштуу. Мурдагы СССРдин убагында комбинаттын металлургиялык комбинатында 9 тYTYктYY айланма меш жана бир суюк кабаттуу меш толук кубаттуулукта KYHY-TYHY иштетилген. Технологиялык газдардын калдыктарын сымап буусунан химиялык тазалоочу аспирация, цех иштебей калган. Мештерден чыккан газдар туз эле айылдын атмосфералык абасына тYшкeн, анткени айыл заводго салыштырмалуу ойдуцда жайгашкан. Айылдын абасындагы сымап буусунун концентрациясы 0,03-0,086 мг/м3 (ЧДКдан 105-286 эсе ашкан). 0з кезегинде, алар абада конденсацияланып, топуракка TYШYП, андан кийин сорбациялашкан. Айдаркен шаарынын планында санитардык коргоо зонасы (СПЗ) салыштырмалуу TYШYHYK. СПЗ менен турак жай аймагынын так чек арасы жок. Биринчиден, 1941-ж. металлургия комбинаты, андан кийин анын айланасында СПЗ эсепке алынбастан, жумушчу поселогу ишке киргизилди. ХРАО металлургиялык комбинаты, Экметтун 2016-жылдын 11-апрелиндеги № 201 токтомунун 3-тиркемесине ылайык. «Ишканалардын, курулмалардын жана башка объекттердин санитардык-коргоо зоналары жана санитардык классификациясы» санитардык-эпидемиологиялык эрежелери жана ченемдери 1-коркунучтуу класстын объектисине кирет, анын 1000 метр СЗА, андан кийин шаардын 70% турак жай зонасынын. СПЗга кирет (мисалы, шаардык оорукана заводдон 1 км алыстыкта, СПЗ линиясында жайгашкан). Айдаркен шаары ойдуцда (ойдуцда), тоонун арасында, булгануучу булактарга карата тайгалуу жери бар. Сымап менен кыртыштын булганышы металлургиялык комбинаттын, комбинаттын байытуу цехинин
С\ С\
Бардыгы | Айдеркен шаарчасы б) взбекстан а) Россия Ош шаары | Кара-Суу району Кызыл-Кыя Баткен району Ноокат району Кадамжай району Айдеркен шаарчасынын жанындагы айыл жеринен алынган 3 Е
(Л -й- ЧО к» к» (Л о © © © © (Л ЧО к» к» к» (Л Тереттун саны 2019
о о | 40,98 о о о © © © © © © © о © © о © 10,75 © 1*) ОЧ 1° ЧО 45,72 %
(Л 00 и1 -й- к» 1—1 1—1 1—1 к» ОЧ -й- © и1 (Л (Л Тереттун саны 2020
о о | 23,06 1° © © © © © 1*) -й- 11,02 © о © 00 чо 61,10 %
(Л (Л -й- к> ОЧ © 1—1 © © -й- ЧО к» и1 и1 (Л к» Тереттун саны 2021
о о | 24,70 к» 00 © © © © © о © © о © .00 (Л к» © 1*) (Л к> *к> ОЧ 61,22 %
(Л и) -й- (Л © © © © -й- 00 и1 -й- и1 © Тереттун саны 2022
о о | 27,00 1 и1 © о © © © © © о © © © © .00 *чО -й- © (Л ОЧ 1° ОЧ 57,73 %
SS
m
и
to »
■о н
to S3
er о\
= i н с £ »
1 % >
Sc
2 »
Ъ
н »
"в
о\ о
S s
л »
SS Sc CT
"в S
s
сь S
* п
я fa Я ti
E Ч Е
н fa
О H
Е я н
fa
О
^
43 сг S
fa Я er
» s
SS >
Sc to сь "в Z п S
Е
ss ss >в л ss п
Е s
er
к
о
Е
о\ о Sc
и
■<
я о Я
я
сг>
3
со
3е я •н s
ÜQ
и
fa 43
Е
3
сг
3
о
43 H
о
о
^
Я
ti fa
00
Я 43 О Я о
43 Я
я
0 я
fa U ti Е 3
01 fa Яс U fa Я сг
в
H fa 43
Ol
fa
Яс
Я
fa
U
сг
*
fa Яс U
Е я
и
fa
Ol
fa
Яс
U
fa
Я
сг
2
3
я Е
43 H er
в
H fa 43 ti
О
er
fa
3
er
В
er
ÜQ H
E 3
ti Ol
fC fa fa
Я ÜQ Я
Ti Я ti
Cil ti Е
2 <jj и fa i? Я fa
cr я S fa е-
в fa О H
l-H cr ÜQ и E er 3 Я
Я 3 fa я
H E ti cr Я о H
3 > 3
Яс я
о ^ 43 ti fa 43 Я fC
cr s
s Я о
fa ti
Я 43 я
E 3 fa Яс Ф я я я
e- fa й
о Я Е
я я
ti Я
^
я я ф H ф жана
я 43
я Ol я 4 fa fa H fa 43 E Я Ф и о
Я я i
ÜQ о Л er
Е я
3 fa S я
Я Е ни £ 00
fa Е Е СГ ÜQ Я и ti
я ф
fa H ф
Я er 3 и ф
Я 43
fa о ti
H ^
er 43
Sc СГ
* S fa
fa 43
и fa 43 Я er 3 ^ 00
E Ч
е- Ф Я
ti ф
fa я
Ф ti ^ > Я
Я я
Ф ^ СГ
43 я 3
<jj
о
0 Я H
01
и
я
Ol
и ч сг>
я
ю о о
- ё
ю er
2 ^
о ^
' я
* er
3 ti fa 43
E >
яс ti fa 43 Я fC
Я
43 fa Яс О
Я
ti fa
Е
X
о
43 СИ fC
4 Я ÜQ Я er
3
н о я о
Яс *
fa Я fa
ъ 51
er Я
И 0О ti Я Я
Й О
и о\ о
0
43
ti ^
Я fa U Я fa
Е 3 ti fa
01 ^
и iü и сг>
H Ol fa ça
fa Я
CD Я
ti
>-<
43
>-<
В
>-<
я ф я
В
я
fa Л fa
fa
О о\
Ж, 2
я я
о 43 fa U er
ф
и о
H
я
ti fa
О >
ti fa
* fa
о\ er 43
н
fa 43 H Я fa Я
"I
fa
H Ф
Я
^
43 fa Я
2 о
я
fe Я
*
fa Я fa
ti fC
Я о Ф
^ Ф
CIQ
СЛ <<
^ я
fa
Я
я
я ф
со fa 43 СГ
Ol Я
° 2
О Л
H CD ti
> я
U Е
43
о ^
<< fa
»—и ни
ф|
я ф
о .а\
fa U
О
Ol
Я
о 43 ti Я
я
H ф
а *
Я 43 fa
Я Я
H Я
я и я
з
и
fa Я ч fa Я
4
о\
>-<
^ S
^ ф
я ф
43
-, Я << ^
ti я
fa <<
ti Л fa ^
ClJ ^
43 Й Я << ОХ 43
Яс fa H Sc
Я fa
fa Я H
я
s ф
я
я
H
ti fa
ti
<jj
<jj
43 U Я
я
<jj
43
Я J Ol J
Ц 5
I I
jg §
3 ^
^ H fa
o\
Ё Щ
' cr
л n Яс Я Я
я ф
я я
Ol
3
43 fa Я
я
ÜQ
о er
fa
Е 3 ti Е
0
и
fa 43 er
3
fa Я
ti fa
01 Ф
и
4 ф
и
н
ф
w Я
►в- ^ О ~
43 Ф
Ф H Ф
fa Я Л
Е Ч
fa Яс er
н
fa
Е
ф я
43
3
Л Ф Я
S
3 S
43 S ti ^ ëc^
E s
S Oo S s и ti ф 2 я д о
я
iü
ф ф
и ф
43
N
fa Я ja
ClJ
U п S о Я H fa 43 ti er
ф
Я
ti
3
Яс
H fa
fC H Я
и
о er
я
п
fa 43 er
я я
43 ф
ф
43 Ч fa Я
£ оо
S 2
ЯС Й
U а
S 43
Я ti
S s •н я
fa Я Я fa
fa Я H
E 3
и
ы S
fC
о ^
43
fa Я er
s g1
я Щ
fa er
g Sc
я ф| ф
я к ° о.
2 S я р Ё fa
§ ъ
3. о
Н^ fa
^ Яс U fa Я er
Я
ti
я
я ^
43 fa
S E 3
fa
H Я fe
E
о
и £
я
Ф о
fa
H fa
er
E
cr
ÜQ H
E 3
я n
л
CD
Яс Я Я
<jj S
fC
о
S н
fa g1
fa Я fa ч 43 СГ
E 3c
HH
g 43 ti ^ № ^ Я Ч Я fa
43 СГ
S
fa Я cr
3
3 S
cr
a s
Я 'Ч
70
■ 2019 ■ 2020 ■ 2021 В2022
Диаграмма №2. Аймактар боюнча айыл жеринен жана Айдеркен шаарчасынын кош бойлуу аялдардын теретуунун пайыздык керсеткуч
Таблица №2, жана диаграмма №2 кeрсeтYлгeндeй кош бойлуу жана тереген аялдардын саны Айдеркен шаарчасынын жана жанындагы айыл жеринен алынган пайызы 85-90%ге барабар. Ал эми башка райондордон келген кош бойлуу жана тереген аялдардын саны 1015% барабар.
Таблица №3 Тереттун структурасы жана анын кейгейлеру.
1. аты 2019 2020 2021 2022
2. Жалпы терегендер 549 >35Жаш- 581 >35Жаш 575 >35Жаш- 537 >35Жаш-
3. Стационардык терет 547 10 581 17 572 136 532 141
4. Медициналык мекемеден тышкары терет 2 0 3 0 3 0 0 0
5. - анын ичинде YЙдeгY терет 2 0 3 0 3 0 5 0
6. Кеп ирет тeрeгeндeрдYн саны 11 9 12 7 10 7 13 10
7. внектеш менен терет 547 547 102 102 0 0 0 0
8. Эрте терет 12 2 9 3 9 9 5 4
9. Кечиккен терет 3 1 0 0 1 1 0 0
10. Терет^н бузулушу жана тYЙYлдYктYн туура эмес келиши 3 3 5 2 7 7 0 0
11. ТYЙYлдYктYн туурасынан келген абалы менен 0 0 3 2 2 2 0 0
12. ТYЙYлдYктYн бети менен чыгышы 1 1 2 1 7 7 6 5
13. Клиникалык тар жамбаш 2 0 2 0 3 3 0 0
14. Tepe'nyH аномалиясы 4 2 1 4 15 12 14 10
15. Анын ичинде тepeттYн биринчи мезгилдин алсыздыгы 4 2 1 4 4 4 13 10
16. Анын ичинде тepeттYн экинчи даражадагы алсыздыгы 0 2 0 4 4 4 1 0
17. Амниотикалык суюктуктун мeeнeтYнeн мурда жарылуусу менен татаалдашкан тepeт 55 6 29 10 32 32 14 14
18. Tepeт учурундагы жыныс мYчe менен арткы тешиктин ортосундагы аралыктын (промежность)айрылышы 80 2 101 13 123 12 76 15
19. Кан агуу менен татаалдашкан тepeт 10 2 7 4 12 12 7 7
600 500 400 300
200
■ 2019 ■ 2020 ■ 2021 И2022
Диаграмма №3. 35 жаштан жогору кош бойлуулордун терет структурасы жана анын
Ke^eänepY
YстYндeгY кeрсeтYлгeн таблица №3те жана диаграмма №3те тeмeндeгY аныкталат: 1. TepeTTYH бузулушу, тYЙYлдYктYн туура эмес келиши, Ken TepereH аялдар, тYЙYлдYктYн бети менен чыгышы, тepeттYн аномалиясы тepeттYн биринчи мезгилинин алсыздыгы анын ичинде тepeттYн экинчи даражадагы алсыздыгы 35 жаштан eткeн кош бойлуу аялдарда кeбYpeeк кездешет, ошондой эле, бул кepсeткYчтep 50%-дан ашык.
2. Амниотикалык суюктуктун мeeнeтYнeн мурда жарылуусу менен татаалдашкан тepeттep жылдан жылга азайып барганы менен, 35 жаштан жогору кош бойлуу аялдарда кeбeйгeнY аныктылып жатат,ал 60% дан 100% ке чейинкини тYзeт.
3. Tepeт учурундагы жыныс мYчe менен арткы тешиктин ортосундагы аралыктын (промежность) айрылуусу 35 жаштан жогору аялдарда бул кepсeткYчтYн eсYY тенденциясы байкалат.
4. Энeктeш(паpтнеpские) тepeтYY 2020-жылдан баштап COViD-19 пандемиясына байланыштуу тepeт бeлYмдepYндe жоюлуп салынган.
Таблица №4.Терет учурунда экстрагениталдык патология жана кош бойлуктун гипертониялык оорулары боюнча.
аты 2019 >35Жаш- 2020 >35Жаш- 2021 >35Жаш- 2022 >35Жаш-
Кош бойлуулуктун гипертониялык оорулары 19 13 40 18 17 12 22 15
а) оор преэклампсия 7 2 7 5 6 6 4 4
В) хроническая гипертензия 11 10 31 13 10 5 18 11
D) эклампсия 1 1 2 0 1 1 0 0
Экстрагениталдык патология 527 5 488 9 162 35 139 47
Анемия 502 10 471 17 159 120 133 117
- анемия жецил даражасы 483 8 266 12 152 113 132 116
- оор даражадагы анемия 19 2 5 5 7 7 1 1
Пиелонефрит 0 0 3 0 2 0 1 1
Флебиттер 18 17 6 6 30 25 16 13
Миопия ---Жогорку децгээл 0 0 1 0 1 0 1 0
--орто даража 1 0 0 0 1 0 1 0
СемиpYY 6 6 5 5 0 0 4 4
140
■ 2019 ■ 2020 ■ 2021 И2022
Диаграмма №4. 35 жаштан жогору кош бойлуулордун терет учурунда экстрагениталдык патология
жана кош бойлуктун гипертониялык оорулары боюнча.
Таблица №4 жана диаграмма №4 боюнча кош бойлуу аялдардагы эц ^п кездешYYчY экстрагениталдык патология бул кан аздуулук (анемия), бирок бул ^р^т^н жылдан жылга азайган себеби кош бойлуу мезгилиндеги антенаталдык медициналык жардамдын сапаты жогорулаган, ошол эле мезгилде 35 жаштан жогору кош бойлуулардын арасында бул кepсeткYчтYн eсYY тенденциясы байкалат. Ал эми кош бойлуулуктун гипертониялык оорулары кeбYнчe 35 жаштан жогору кош бойлуулардын арасында 60% жогоркусун тYзeт, eнeкeт гипертензия, преэклампсиянын оор TYPY, экламсияда бул кepсeткYчтep жогору. БeйpeктYн сезгениши да 35 жаштан жогору кош бойлуулардын арасында 90-100% чейинкини коpсeтeт.
Таблица № 5. Эрте неонаталдык eлYмдYн, ооруга жана салмак категориясына жараша
Салмагы Жыл 500-999 / />35Жаш- 1000-1499 / />35Жаш- 1500-2499-/ >Я5Жаш- 2500 же У андан кeп/ / >35Жаш- Бардыгы >35Жаш-
1. Бардыгы 2019
2020 4 ^^
2021 3 ^^
2022
2. Асфиксия 2019 1
2020 1 2 ^^
2021
2022
3. Дем алуу системанын бузулушу 2019 1 2 ^^
2020
2021
2022
4. Tepeт жаракаты 2019
2020
2021
2022
5. Тубаса кемтиктер 2019
2020 1 ^^
2021 ^^ 1
2022
6. Синдром жайылган тамыр ичиндеги уюу 2019
2020 1 ^^
2021 1
2022
2,5
1,5
0,5
асфиксия дем алуу системасын терет жаракаты тубаса кемтиктер синдром жайылган
бузулушу тамыр ичиндеги уюу
■ 2019 12020 12021 12022
Диаграмма №5. 35 жаштан жогору тереген аялдардын эрте неонаталдык елумдун: ооруга жана салмак категориясына жараша структурасынын таблицасы
Таблица №5, диаграмма №5 керсетулгендей, салмак жана ооруга жараша эрте неонаталдык елумдун структурасын карап керсек, 2020-21 жылы аталган керсеткучтер жогору. Биз бул себепти COVid-19 орусу менен байланыштырсак болот. Ал эми 2022-жылы иммундук системанын вируска каршы туруктулугу пайда болуп, вирус айынан болгон эрте терет жана наристенин оору менен пайда болгон керсеткучтер азайган.
2
1
0
Таблица №»6.2019-2022-жылдарга елуу терет таблицасы
аты 2019 2020 2021 2022
Жалпы >35Жаш- Жалпы >35Жа ш- Жалпы >35Жаш Жалпы >35Ж аш-
Жалпы елуу терелуу 4 4 3 3 4 4 2 2
- анын ичинде 3 3 1 1 1 1 0 0
шаардык
Толук меенеттуу елуу 3 3 0 0 4 4 1 1
терелуу
- анын ичинде 2 2 0 0 1 1 0 0
шаардык
Эрте тереттер 1 1 0 0 0 0 1 1
Антенаталдык 4 4 3 3 4 4 0 0
туйулдуктун елуму
- анын ичинде 3 3 1 1 1 1 0 0
шаардык
4,5 4 3,5 3 2,5 2 1,5 1 0,5 0
Диаграмма №6. 35 жаштан жогору терегендердун 2019-2022-жылдардагы ымыркайлардын елуу
терет таблицасы
Таблица №6, диаграмма №6 керсеткендей, наристенин антенаталдык елуу терелуу таблицасын изилдегенде, 2019-2022 жылдары жалпы елуу терелуунун саны аталган Айдаркен шаарчасындагы жашаган 35 жаштан жогорку аялдардын арасында кебурек кездешкени байкалат.
Таблица №7. Кош бойлуу аялдардын жашаган жери боюнча
2019 2020 2021 2022
Жалпы >35Жаш- Жалпы >35 Жа ш- Жалпы >35Жаш- Жалп ы >35Ж аш-
Кадамжай району: 4 3 3 3 4 4 2 2
алардан:
--Айдаркен 3 3 1 1 1 1 0 0
с*Сур 1 1 1 1 1 1
—с.Чечме 0 0 1 1 1 1 0 0
—с.Чечме 0 0 0 0 1 1 1 1
Баткен району: 0 0 0 0 1 0 1 1
—с.Божой 0 0 0 0 0 0 1 1
—Кара-шоро 0 0 0 0 1 0 0 0
Жалпы елYY терелYY
II
I I
■ анын ичинде шаардык
Толук меенеттYY елYY терелYY
■ анын ичинде шаардык
2019 2020 2021
Эрте тереттер
2022
Антената. тYЙYлдYктY^
4,5
3,5
2,5
1,5
0,5
И II II I
Кадамжай алардан: району:
--Айдаркен --с.Сур --с.Чечме --с.Чечме Баткен —с.Божой
району:
■ 2019 12020 12021 12022
Диаграмма №7. 35 жаштан жогору кош бойлуу аялдардын жашаган жери
боюнча
Таблица № 7 диаграмма №7 изилдегенде Кадамжай районун Айдаркен Шаарчасында eлYY терелген ымыркайлардын саны ушул айтылган аймакта кeбYрeк кездешкени аныкталган. Ал эми Баткен районунун башка айылдарына салыштырганда бул керсетауч аталган аймакта Yч эсеге жогору. Коэффициенттин катышы(OR)
4
3
2
1
0
Кош бойлуулуктун патологиясы менен тереген Патологиясыз тереген Бардыгы
Айдаркен айыл аймагында жашаган кош бойлуулар 4 235 239
Калган айыл аймагында жашаган кош бойлуулар 1 297 298
Бардыгы 5 532 537
ОЯ=(4*297)/(1*235)=5,05
Ошентип, изилдее керсеткендей, Айдаркендин кош бойлуулуктун патологиясы бар тереген аялда болуу мYмкYнчYЛYГY башка айылдардагы патологиясыз тереген аялдарга караганда 5 эсе жогору. Байкалган кез карандылык статистикалык мааниге ээ эмес, анткени 95% ишеним аралыгы 1ди камтыйт(тeмeнкY чек 0, 55), жогорку чек аранын мааниси 1ден жогору(жогорку чек 43,8) .
Салыштырмалуу тобокелдик(RR)
Кош бойлуулуктун Патологиясыз тереген Бардыгы
патологиясы менен
тереген
Айдаркен айыл аймагында жашаган кош бойлуулар 4 235 239
Калган айыл аймагында жашаган кош бойлуулар 1 297 298
Бардыгы 5 532 537
=4,98
Салыштырмалуу тобокелдик 1ден жогору болгондуктан, Айдаркен шаарында жашаган аялдарда терет патологиясынын коркунучу башка аймактарда жашаган аялдарга караганда жогору.
Корутунду
Баткен облусунун Айдаркен шаарындагы жалпы дарыгерлик практика борборунун 2019-2022-жылдар аралыгындагы аялдардын кош бойлуулугу жана теретY боюнча конъюнктуралык отчетуна мета-анализи боюнча мышьяк, сурьма, сымаптын топуракта Айдеркен шаарчасында, шаарга жакын жайланышкан айылдарда ашыгы менен аныкталган. Кош бойлуу жана терет жашындагы 35 жаштан жогору аялдардын репродуктивдYY организминин бузулушуна аталган заттардын таасири бар деп эсептейбиз, себеби терет кош бойлуу аялдардын темен^ патологиялар басымдуулук кылат: терет^н бузулушу, тYЙYлдYктYн туура эмес келиши, кеп тереген аялдар, тYЙYлдYктYн бети менен чыгышы, тереттYн аномалиясы терет^н биринчи мезгилдеги алсыздыгы, анын ичинде терет^н экинчи даражадагы алсыздыгы. Ошондой эле, бул керсеткYчтер 50%-дан ашык. Амниотикалык суюктуктун меенетYнен мурда жарылуусу менен татаалдашкан тереттер жылдан жылга азайып барганы менен, 35 жаштан жогору кош бойлуу аялдарда кебейгенY аныктылып жатат. Терет учурундагы жыныс мYче менен арткы тешиктин ортосундагы аралыктын (промежность) айрылышы 35 жаштан жогору аялдарда бул керсеткYчтYн есYY тенденциясы байкалат. Экстрагениталдык патология бул аз кандуулук (анемия), бирок бул керсет^ч жылдан жылга азайган себеби кош бойлуу мезгилиндеги антенаталдык медициналык жардамдын сапаты жогорулаган, ошол эле мезгилде 35 жаштан жогору кош бойлуулардын арасында бул керсеткYчтYн есYY тенденциясы бар. Ал эми кош бойлуулуктун гипертониялык оорулары кебYнче 35 жаштан жогору кош бойлуулардын арасында 60% жогоркусун тYзет. Энекет гипертензия, преэклампсиянын оор тYPY, экламсияда бул керсеткYчтер жогору. БейректYн шамалдашы да 35 жаштан жогору кош бойлуулардын арасында 90-100% чейинкини корсетет.
Ымыркайлардын салмак жана ооруга жараша эрте неонаталдык елYмдYн структурасын карап керсек, 2020-21 жылы аталган керсетаучтер жогору экендигин аныктадык. Биз бул себепти COVid-19 орусу менен байланыштырсак болот. Ал эми 2022-жылы иммундук системанын вируска каршы туруктулугу пайда болуп, вирус айынан болгон эрте терет жана наристенин оорусу менен пайда болгон керсет^чтер азайган.
Кадамжай районунун Айдаркен шаарчасында eлYY терелген балдардын саны ушул айтылган аймакта Ke6YpeK кездешкен.
Демек 35 жаштан жогорку аялдардын арасында пландуу тYPдe кош бойлуулукка даярдоону (предгравидардык) жYргYЗYY маселеси- медицина тармагында приориеттYY багыт. Экологиялык жана eндYPYштYк факторлор аялдардын репродуктивдYY системасына таасир эткен аймакта антиоксиданттык дарылоону сунуштасак болот, себеби бул аялдардын патологиясын жана наристелердин тeрeттeн кийинки асфиксиясын азайтмак.
Колдонулган алабияттар
1. Абдымаликов К., Мамлекеттик техникалык университети Башкаруу жана бизнес институту, 2016, с.3-4.
2. Абдибайитова А.А., Влияние отходов рудного массива чаувай на окружающую среду, Автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата биологических наук 2021, с. 5-6(chrome-extension://efaidnbmnnnibpcajpcglclefindmkaj/https://vak.kg/wp-content/uploads/2021/10/Avtoreferat-russk-Abdibajitova-A.A.pdf )
3. Айламазяна Э.К., Кулаков В.И., Радхинский В.Е., Савельева Г.М., Национальное руководство "Акушерство", ISBN: 978-5-9704-1050-9,2014 год, с. 481,523
4. Богдецкий В.Н.(ред.) К. Ибраев М. Суюнбаев Х. Мурзаев К. Исабаев В. Новиков К. Штульбергер, Обзор возможностей для альтернативного развития и потенциала для осуществления мер восстановления окружающей среды в районе Хайдаркана, КЫРГЫЗСТАН, Кыргызская Горная Ассоциация, 2009, стр 16-18(chrome-extension://efaidnbmnnnibpcajpcglclefindmkaj/https://wedocs.unep.org/bitstream/handle/20 .500.11822/11669/EBIA_rus.pdf?sequence=1&isAllowed=y)
5. Жашыруун иликтee боюнча улуттук комитет энелердин eлYMY // Кыргызстандын турмушу // Экинчи доклад боюнча Кыргыз Республикасында 2014-2015-жылдарга энелердин eлYMY // стр 13-14
6. Влияние ассоцированных урогенитальных инфекций на развитие мужского бесплодия в Жалалабадской области Кыргызской республики / Р. К. Калматов, Ш. С. Мирзокулов, Д. С. Мирзакулов [и др.] // Вестник Ошского государственного университета. - 2023. -№ 2. - С. 41-49. - DOI: 10.52754/16948610_2023_2_5. - EDN: GSBHJQ.
7. Карабаев Ы.А., Исирайилов М.А. Оценка экологического состояния айдаркен и чаувай кадамжайского района баткенской области август-сентябрь 2019 года центром профилактики заболеваний и государственного санитарно-эпидемиологического надзора Кадамжайского района, международный фонд "терраграфикс" (tifo) и "врачи без границ
8. Курбатская О.Н., врач акушер-гинеколог, заведующая отделением, кандидат медицинских наук
9. Кравченко М.А., СмирноваТ.И, Первородящие старше 35 лет: течение беременности, родов, состояние новорожденных, Смоленский медицинский альманах, 2016, с. 482,525. (https://cyberleninka.ru/article/n/pervorodyaschie-starshe-35-let-techenie-beremennosti -rodov- sostoyani e-novorozhdennyh)
10. Краснопеева И.Ю., , РТУТНАЯ ИНТОКСИКАЦИЯ, Байкальский медицинский журнал©, 2005, с. 105 (https://cyberleninka.ru/article/n/rtutnaya-intoksikatsiya )
11. Поройский С.В. , Токсикологические аспекты использования мышьяка в стоматологической практике, Общероссийский конкурс на лучший реферат по теме «инновационные медицинские технологии,2009, с. 10 (chrome-extension://efaidnbmnnnibpcajpcglclefindmkaj/https://s.econf.rae.ru/pdf/referat/Afanaseva.p df )
12. Тойчуев Р.М. «Медико-экологические проблемы юга Кыргызстана» Центрально-Азиатский медицинский журнал 3-й Национальный Конгресс по болезням органов дыхания 19-21 апреля 2007 г., Ош, Кыргызстан, том 13 приложение 1, 2007 С.22-25
13. Государственное агентство по охране окружающей среды и лесного хозяйства при Правительстве Кыргызской Республики, Социально-экономическое исследование по производству первичной ртути на хайдарканском ртутном комбинате,2009, с. 6.( chrome-
extension://efaidnbmnnnibpcajpcglclefindmkaj/https://wedocs.unep.org/bitstream/handle/20 .500.11822/11477/socio-econ-r.pdf?sequence=1&isAllowed=y )
14. Специальный доклад акыйкатчы (омбудсмена) кыргызской республики «соблюдение репродуктивных прав женщин», 2017, с.10
15. Rhian Cope, Metalloids, in Veterinary Toxicology for Australia and New Zealand, 2017(https://www.researchgate.net/publication/318061810 Metalloids )
16. William's obstetrics// 24 edition//2014 year//page-731 (http://repository.stikesrspadgs.ac.id/44/1/Williams%20Qbstetrics-1376hlm.pdf
