Научная статья на тему 'НОДАВЛАТ НОТИЖОРАТ ТАШКИЛОТЛАРИНИНГ ҲУҚУҚИЙ МАҚОМИНИ ОШИРИШ: ХАЛҚАРО ТАЖРИБА'

НОДАВЛАТ НОТИЖОРАТ ТАШКИЛОТЛАРИНИНГ ҲУҚУҚИЙ МАҚОМИНИ ОШИРИШ: ХАЛҚАРО ТАЖРИБА Текст научной статьи по специальности «Право»

96
20
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Область наук
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «НОДАВЛАТ НОТИЖОРАТ ТАШКИЛОТЛАРИНИНГ ҲУҚУҚИЙ МАҚОМИНИ ОШИРИШ: ХАЛҚАРО ТАЖРИБА»

Tashkent State Transport University The Constitution of the Republic of Uzbekistan is the Glorification of Human Dignity, the Guarantee of Our Free and Prosperous Life

Volume 3 | TSTU Conference 2 | 2022 O'zbekiston Respublikasi konstitutsiyasi -inson qadrini ulug'lash, erkin va _farovon hayotimiz kafolati

HO^AB^ÄT HOTH^OPAT TAmKH^OT^APHHHHr X^K^KHÔ MAKOMHHH OmHPHm: XA^KAPO TA^PHEA

MaTKapHMOBa

T^TpY go^mu, $.$.g.(DSc)

^03Hprn öocKunga XXI acpHuHr hkkhhhh yH Hunnuru MaMnaKaraMro HKTHCognëTH Ba ^aMu^Tgaru nyKyp y3rapumnap gaBpu cu^arnga TaBcu^-naHagu. MaMnaKaraMroga Ty6 ucnoxoraap öomnaHgu, ynap XXI acpHHHr Somnapuga xaKuKaraH xaM y3rapgu, 6y ^apaëH 3aMOHaBufi ^aMu^T Ba ^axpH h^thco^hh anoKanapu TrouMuga raoöarnamyB geö HoMnaHraH MyxuM y3rapnrnnap gaBpuga aManra omupunMOKga. fflyHHHr ynyH xaM ^aMu^rgaru y3rapumnapHH ypraHum MyxHM ®ïïxaraapgaH Supugup. MaMnaKarnMrogaru TapKHÔuH ucnoxoraapHuHr MOxu^TH Ba HyHanumura HogaBnar coцнaп uHcTmyraap ce3unapnu Tatcup KypcaTMOKga. ByHgafi raoöan uKTucogufi Ba ^m^MouS-c^cun y3rapum ^apaëHnapuHuHr Toöopa ycuö SopaëTraH mapornuga ^yKaponapHuHr xyKyK Ba MaH^aaraapuHu xumoa Ku^aguraH, ynapra y3rapumnapHuHr canSufi oKuSaraapura Kapmu Typum Ba ^aMu^THuHr puBO^naHum canoxuaTuHu pyëSra nuKapumra umkoh SepaguraH Ty3unManap xaMga uHcTmyraap MycTaKunnuK Ba y3ura xocnuKHu caKgaô Konum ynyH anoxuga axaMu^T Kacö этagн. Ymöy Ty3unManapgaH Supu ^yKaponuK ^aMu^Tu Ba yHuHr uHCTuTyraapu xucoSnaHagu. OyKaponuK ^aMu^Tu HogaBnaT TamKunoraap, Myaccacanap, SupnamManap, ^oHgnap, npo^eccuoHan Ba ^aMoar ôupnamManapu tu3umu cu^arnga gaBnar SomKapyBuHuHr cyöteKTu Ba oöteKTu ypTacuga aKcapu^T ^yKaponapHuHr xaëTu Ba ^apoBoHnurura ôofhuk öynraH Kapopnap Kaöyn KunyBHunap ypTacuga KaÖTa anoKa ^yH^uacuHu öa^apumu KepaK. ffly öunaH yHuHr uKTucogufi caMapagopnuruHu omupum MaKcaguga uKracogun cuëcaTHu co3namra xaM KyMaKnamagu. ^aBnar Ba HogaBnaT u^tumouh uHcTmyraapHuHr xaMKopnuK ^aonuaTu Ba xa^Kapo aManuëT, EBpona, Ocuë gaBnaraapu KoHyHHunuK tu3umu, Уз6eкнcтoннннг HogaBnar u^tumouh uHcTmyraapu Syauna onuô SopaëTraH ннcтнтyцнoнaп ucnoxoTnapu ynyH MyxuM, geö yfinaHMro.

YMyMufi xyKyK MaMnaKaraapuga "HoxyKyMaT TamKunoTnapu", araMacu uhmuh agaôuëTnapga KaMgaH-KaM xonnapga KynnaHunagu, nyHKu gaBnar umTupoKugaru TamKunoraap Ba gaBnaT ugopanapu aHtaHaBufi paBumga HHT Tatpu^ura moc Tymagu. ffly MyHocaöaT SunaH, ôapna HHT, ogarga, "HogaBjiaT H0TH>K0paT" (non-profit - (jjofiga

December 1

Tashkent State Transport University Volume 3 | TSTU Conference 2 | 2022

The Constitution of the Republic of Uzbekistan O'zbekiston Respublikasi konstitutsiyasi -

is the Glorification of Human Dignity, the inson qadrini ulug'lash, erkin va

учун эмас) деб аталади, шунингдек, "ижтимоий фойдали" (public benefit ) ва "хайрия" (charity) ташкилотлар маккомига эга булиши мумкин.

Х,ар кандай нодавлат нотижорат ташкилотининг хукукий макоми, биринчи навбатда, белгиланган тартибда руйхатдан утиш ва (ёки) юридик шахс макомини олиш кобилияти билан чамбарчас боглик. Ривожланган мамлакатларда нодавлат (нохукумат) нотижорат ташкилоти (ННТ) ташкил этилганда ташкилот тузиш ва таъсис хужжатлари учун минимал талаблар билдириш тартиб-коидаси такдим этилади. Мисол учун, Франция, Польша, Финляндия, Исроил ва бошка давлатларда факат нодавлат нотижорат ташкилоти ташкил этишни билдириш тартиб-коидаси кабул килинган -ташкилот давлат тулови булмаган юридик шахс сифатида руйхатга олинади.

Ташкилотнинг ички тузилишида конунчилик талаблари хар хил: "узини узи бошкариш" деб аталадиган ишларни бошкариш уни яратишда энг мухим масалалардан биридир. ННТнинг бошкарув тузилмасига оид маълумотлар таъсис хужжатлари ва структуранинг узи купгина юрисдикцияларда нодавлат нотижорат ташкилотлари муайян турларини руйхатга олиш учун зарур булган конун талабларига мувофик булиши керак. Ассоциация фаолиятини тугатиш хам ички бошкарувга бевосита боглик булиши мумкин, чунки катор хорижий давлатларда ташкилотни нотугри бошкариш унинг фаолиятини тухтатиш учун асос булиб хизмат килади.

Баъзи хорижий мамлакатларда нодавлат ташкилотларнинг муайян ташкилий-хукукий шаклларини уз фаолият ва (ёки) иштирокчилар таркиби: спорт бирлашмалари, хайрия жамгармалари, диний бирлашмалар, маданий ва маърифий жамиятлар шаклида белгилайдиган махсус конунлар мавжуд. Бирок, юкорида айтиб утилганидек, миллий конун ва тартибнинг аксарияти бундай батафсил маълумотларни бермайди.

Чет эл конунчилиги бугунги кунда нодавлат нотижорат ташкилотлари, масалан, уюшма*, фонд, яъни инвестициявий булмаган, хайрия, ишонч, ишончли капитални бошкариш фонди, "ижтимоий фойдали максадлар"га эга булган ташкилот ёки корпорация каби турли ташкилий-хукукий шакллар мавжудлигини назарда тутади, баъзан «хайрия ташкилоти» деб номланади. Купгина давлатларда ННТларнинг гибрид шаклларидан фойдаланиш кенгаймокда. Шу билан бирга, баъзи мамлакатлар конунчилиги ННТларнинг

* Бундан ташкари, ассоциация "уюшиш эркинлиги" сифатида эмас, балки "фукаролар бирлашмаси" хукуки учун синоним булиб, ташкилий-хукукий шакл сифатида хам кайд этилган.

December 1

190

Tashkent State Transport University The Constitution of the Republic of Uzbekistan is the Glorification of Human Dignity, the Guarantee of Our Free and Prosperous Life

Volume 3 | TSTU Conference 2 | 2022 O'zbekiston Respublikasi konstitutsiyasi -inson qadrini ulug'lash, erkin va farovon hayotimiz kafolati

иккидан туртгача шаклига эга, бирок сунгги пайтларда нодавлат нотижорат ташкилотларнинг конуний жихатдан тартибга солинишида камрок бирлашма ва купрок хилма-хилликка эришиш тенденцияси кузатилади, уларга алохида хукукий хусусиятлар такдим этилган.

Шуни таъкидлаш керакки, хукукий тизимнинг узига хослиги уюшма ва нотижорат ташкилотлари тугрисидаги конунчиликни ривожлантириш тенденцияларига таъсир курсатади. Гап нафакат турли хил худудий хукукий буйрукларда нодавлат нотижорат ташкилотлари фаолиятининг узига хос хусусиятларини, балки дунёнинг турли минтакалари сиёсий тизимини ривожлантиришга доир умумий конунлар хакида бормокда. Яъни, Европа давлатларида анъанавий равишда давлатнинг кучли роли билан нодавлат ташкилотлари тугрисидаги конунчилик давлат ташкилотларининг давлатни саклашдан аста-секин «озод килиш» йули билан давом этар экан, конунлар хали хам давлат ва нодавлат нотижорат ташкилотлари уртасидаги муносабатларни батафсил тартибга солишга каратилган. Хусусий ташаббус-лар хар доим "мухим ахамиятга" эга булган умумий хукукий давлатларда тарихий жихатдан нодавлат ташкилотлар тижорат сектори билан бир каторда, индивидуал, жамоавий инсон хукукларини амалга оширишнинг мухим сохаси ва махаллий жамоаларнинг уз-узини ташкил этиш шакли сифатида ривожланган. Давлатнинг вазифаси, асосан, хусусий ташаббусни куллаб-кувватлаш ва тартибга солишдир. Шу билан бирга, вакт утиши билан, нодавлат нотижорат ташкилотлари фаолиятининг турли жихатларини тартибга солишда давлатнинг роли сезиларли даражада ошди. Шу тарзда, хукукий тизимлар нодавлат нотижорат ташкилотларининг тартибга солинишида "ёндашувларни тартибга солиш" тугаллангач, халкаро хукукнинг бирлаштирувчи таъсири билан тулдирилмагунча, бир-бирига нисбатан "кучиб келди".

Европа китъасида XIX-XX асрларида нодавлат нотижорат ташкилотларининг сезиларли ривожланиши кузатилган, айни пайтда, нотижорат ташкилотлари буйича алохида конунлар кабул килинган. Европа китъаси мамлакатларида пайдо булган анъанага кура, нотижорат ташкилотлари уюшмалар ёки жамгармалар сифатида руйхатга олинган. 1990 йилларда Европанинг учинчи сектори йилига 5% гача усишни курсатди. Бу асосан давлатнинг узгарувчан роли, давлат ва жамият уртасидаги ижтимоий масъулиятнинг катор мамлакатларда кайта таксимланиши, хаваскор фукароларнинг фаоллиги ("фаол фукаро") билан

боглик.

December 1

Tashkent State Transport University Volume 3 | TSTU Conference 2 | 2022

The Constitution of the Republic of Uzbekistan O'zbekiston Respublikasi konstitutsiyasi -

is the Glorification of Human Dignity, the inson qadrini ulug'lash, erkin va

Нотижорат секторнинг жахон иктисодиётига кушган хиссаси жуда катта хисоблданади. Сунгги ун йилликларда нодавлат нотижорат сектори жахон иктисодиётида мухим кучга айланди. 1990-йилларнинг охирига келиб, унинг Европа, Осиё, Шимолий Америка, Лотин Америкаси, Якин Шарк ва Африкадаги 35 та давлатнинг миллий статистикаси асосида аникланган умумий хдссаси 1,3 триллион долларни ёки ЯИМнинг 5,1 фоизини ташкил этади. бу мамлакатлардан. Нодавлат нотижорат ташкилотларининг жахон иктисодиётидаги урни куйидаги бахолар оркали яккол намоён булади:

• Нотижорат сектор Буюк Британия ва Франциядан кейин, Италия, Бразилия, Россия, Испания ва Канадани ортда колдириб, дунёда еттинчи йирик иктисодиётдир;

• нотижорат сектори энг йирик иш берувчилардан бири, шунингдек, давлат ресурсларини жалб килишнинг самарали механизми хисобланади. ННТ фаолиятида 39,5 миллион киши иштирок этади. Бу 4,4 фоизни ёки иктисодий фаол ахолининг хар йигирмадан бирини ташкил этади. Уларнинг 22,7 миллион нафари ёки 57 фоизи хак тулаш асосида, 18,8 миллион нафари ёки 43 фоизи кунгиллилардир. Нодавлат нотижорат ташкилотлари фаолиятидаги ихтиёрий ишнинг юкори даражаси бу ташкилотларнинг ижтимоий ахамиятга эга фаолиятни амалга оширишга улкан ижтимоий салохиятни жалб кила олишидан далолат беради.

Шунингдек, Шимолий мамлакатлар умумий бандликдаги давлат сектори ходимларининг улуши буйича хамон етакчилик килмокда: 2013 йил маълумотларига кура, Дания, Норвегия ва Швецияда бу курсаткичлар мос равишда 34,9%, 34,6% ва 28,1%2 (ОЭСД мамлакатлари орасида биринчи уч урин) ). Бунда, ишсизликка карши кураш буйича профилактика чораларига таяниб, бу мамлакатлар накд пул утказмалари харажатларини нисбатан паст даражада ушлаб туришга муваффак булишади. Масалан, англо-саксон мамлакатлари паст даража билан ажралиб туради ялпи ички махсулотнинг давлат бюджети оркали кайта таксимланиши, гарчи бу курсаткич буйича улар бир-биридан сезиларли даражада фарк килади. Агар АКЩ ва Ирландияда давлат харажатларининг улуши 2014 йилда Буюк Британияда мос равишда 37,4% ва 38% ни ташкил этди. 43,8% 6 , тахминан ОЭСД уртача даражасига мос келади. Бинобарин, Буюк Британия узининг либерал моделига эга мамлакатларнинг умумий сонидан ажралиб туради юкори соликлар: бу мамлакатда умумий солик юки ЯИМнинг 32,9% ни ташкил килади (АКШ 25,4%, Ирландия 28,3%). Англо-

December 1

Tashkent State Transport University The Constitution of the Republic of Uzbekistan is the Glorification of Human Dignity, the Guarantee of Our Free and Prosperous Life

Volume 3 | TSTU Conference 2 | 2022 O'zbekiston Respublikasi konstitutsiyasi -inson qadrini ulug'lash, erkin va farovon hayotimiz kafolati

саксонларда ижтимоий давлатнинг институционал тузилиши мамлакатлар жуда хилма-хил булиб, бунинг ахамияти ортиб бораётганида намоён булади турли хил бизнес тузилмалари, нотижорат ташкилотлари каби субъектлар, фукаролик жамиятининг куплаб институтлари. Бу ерда касаба уюшмаларининг роли аксинча, паст булади, жамоа шартномаларини тузиш жараёни, иш хаки даражаси ва бандлик буйича бу уларнинг кам сонли ва заиф таъсиридан далолат беради.

Шу билан бирга, кейинги йилларда баъзи Европа мамлакатларидаги айрим узгаришлар ННТларнинг хукукий макомини ошириш мураккаблигига таъсир утказаётганлиги кузатилади. Албатта, ННТнинг турли шакллари буйича махсус конунлар хам пайдо булди. Яъни, нотижорат фаолият учун махсус макомга эга булиш учун универсал ташкилий-хукукий шакллардан (шу жумладан, тижорат) фойдаланиш масаласи.

Шунингдек, айрим хорижий мамлакатларда махсус макомга эга булиш эхтимоли "вакф" деган маънони англатмайди, шунинг учун асосни белгилаш оркали таъминланади. Жамгарма анъанавий тарзда ННТнинг мустакил ташкилий ва хукукий шакли булиб, вакф ширкати номига кушимча курсатма (бошка максадлар каторида) нодавлат нотижорат ташкилотлари (ижтимоий максадлар учун) фойдали максадларига йуналтирилган. Улар жамгармаларни жалб килиш, жамлаш ва компания маблаглари билан турли тижорат операциялари амалга оширилади. Ташкилот макоми хар кандай юридик шаклга кушимча равишда берилиши мумкин, компания учун солик имтиёзларини такдим этишни уз ичига олади. Шу билан бирга, бир томондан, хайрия фаолиятининг "тижоратлашуви", бошка томондан, хайр-эхсонли, "ижтимоий фойдали" таркибий кисмини факат тижорат ташкилотлари фаолиятида ошириш каби карши тенденциялар хам мавжуд булмокда.

Романо-герман хукукий оиласига кирувчи мамлакатларда нодавлат нотижорат ташкилотлари ривожланишининг узига хос умумий тенденция ва хусусиятлари хам шаклланиб бормокда, яъни миллий регламентнинг хусусиятлари каби масалаларни таъкидлаш максадга мувофик. Нохукумат ташкилотларнинг миллий хукукий тартибга соладиган "моделлари" ва тамойиллари асосан XIX аср охири - ХХ аср биринчи ярмида Европа давлатларида маълум фаркларга эга саноат даврида давлат, жамият ва ассоциациялар уртасидаги муносабатларни тарихий ривожланишига боглик холда кечди.

December 1

Tashkent State Transport University The Constitution of the Republic of Uzbekistan is the Glorification of Human Dignity, the Guarantee of Our Free and Prosperous Life

Volume 3 | TSTU Conference 2 | 2022 O'zbekiston Respublikasi konstitutsiyasi -inson qadrini ulug'lash, erkin va farovon hayotimiz kafolati

REFERENCES

1. OECD. Government at a Glance 2015. Paris, 2015. P. 85.

2. UNDP Human Development Reports. Income Gini coefficient. URL: http://hdr.undp.org/en/content/incomegini-coefficient (дата обращения: 31.10.2016.

3. Западноевропейские страны: особенности социальноэкономических моделей. Под ред. Гутника В.П. М.: Наука, 2002. 271 с.

4. Социальная Европа в XXI веке. Под ред. Каргаловой М.В. М.: Весь мир, 2011. 528 с.

5. Социальное государство в странах ЕС: прошлое и настоящее / Отв. ред. Ю.Д. Квашнин. М.: ИМЭМО РАН, 2016. — 189 с.

6. Lester M. Salamon, Wojciech Sokolowski, Regina List. Global Civil Society: An Overview. - The Johns Hopkins Comparative Nonprofit Sector Project, 2003.

7. Хусенов, Н., Хонимкул, С., Нурмаматов, Т., & Маткаримова, Ж. Д. ВОПРОСЫ АКТИВИЗАЦИИ УЧАСТИЯ МОЛОДЕЖИ УЗБЕКИСТАНА В ЖИЗНИ ГРАЖДАНСКОГО ОБЩЕСТВА. Zbior artykulow naukowych recenzowanych., 36.

8. Маткаримова, Ж. Д. (2022). УЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИДА НОДАВЛАТ ИЖТИМОИЙ ИНСТИТУТЛАРНИНГ КАДРЛАР БАНДЛИГИНИ ТАЪМИНЛАШДАГИ ИШТИРОКИ. Academic research in educational sciences, 3(TSTU Conference 1), 297-303.

9. Nazarova, N. J., & Nalibaeva, Z. O. (2022). THE INFLUENCE OF SOCIAL INSTITUTIONS ON THE FORMATION OF COMPETITIVE QUALITIES IN YOUTH. Thematic Journal of Applied Sciences, 2(2).

10. Matkarimova, J. D. (2019). Civil society and third sector: global aspect. Евразийское Научное Объединение, (5-6), 392-394.

December 1

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.