CC BY
26
ТКБ373.7
Азизов Абдулатиф Абдухалимович, д.и.п, профессор Дадобоева Мавлуда Абдуцахоровна, номзади илщои педагогика, дотсенти кафедраи технология в а методикаи таълими они МДТ "ДДХ ба номи акад.Б.Гафуров" (Тоцикистон, Хуцанд)
Азизов Абдулатиф Абдухалимович, д.и.п.,профессор Дадобоева Мавлуда Абдукахоровна,к. п.н, доцент кафедры технологи и методики ее преподования ГО У "ХГУ имени акад.Б.Гафуров а" (Таджикистан,Худжанд). Azizov Abdulatif Abdukhalimovich Ph.D., professor Dadoboeva Mavluda
Abdukahorovna, Ph.D. P.S., Associate Professor of the Department of Technology and Teaching Methods ofKhujand State University named after acad.B. Gafurov (Tajikistan, Khujand)
Вожахои калиди: касбинтихобкуни, ташаккули касбии шахсият, роубари синф, касб, худмуайянкунии касби, интихоби бошууронаи касб
Мацола ба баррасии масъалауои низоми чорабинщои касбинтихобкуни уамчун воситаи баланд бардоштани роуи интихоби бошууронаи роуи касбии хонандагон бахшида шудааст. Осори равоншиносони хорициву ватани, ки ташаккули касбии шахсиятро омухтаанд, таулил кардашудааст. Таърифи "худмуайянкунии касби " мушаххас шудааст. Як силсила омилуое, ки интихоби мустацили касбро халалдор мекунад, муайян карда шудаанд. Нацши оила дар ташаккули дарки интихоби бошуурнаи касб таулил карда шудааст. Намудуои кори касбинтихобкунии омузгорон тибци хусусиятуои синнусолии хонандагон пешниуод шудаанд. Зикр гардидааст, ки таълими фанни "Технология" (таълими меунат) дар касбинтихобкуниихонандагон муассир мебошад. Вариантуои гуногуни коруои касбинтихобкуни, ки роубари синф ва муаллимони фанни истифода бурда метавонанд оварда шудаанд. Усулуои гуногуни кори психологииравоншиноси муасссисаи таусилоти миёнаи умуми бо хонандагон тавсиф карда шудааст, ки имкон медиуад, тавсияуо оид ба роуииловагиикоруои касбинтихобкуни пешаниуод карда шавад.
Ключевые слова: профориентация, профессиональный путь, профессиональное становление личности, старшеклассник, внеклассные мероприятия, учитель, психолог, родители, профориентационные меры, профессия, осознанный выбор профессионального пути
Анализируются труды зарубежных и отечественных психологов, изучавших профессиональное становление личности, рассматривают труды ученых, занимающихся профориентационной работой со старшеклассниками. Дается рабочее определение «профориентационного самоопредеделения». Приводится ряд при чин, затрудняющих самостоятельный выбор профессии. Анализируется роль семьи в формировании осознанности выбора профессии. Предлагаются виды профориентационной работы учителей в соответствии с особенностями различных возрастных групп учащихся. Отмечается, что образовательная область «<Технология»» обладает огромным профориентационным потенциалом. Приводятся различные варианты профориетнационной работы, которые может использовать классный руководитель. Описываются различные методы работы школьного психолога со старшеклассниками, которые позволяют дать рекомендации по поводу дальнейшего профессионального пути.
Key words: career guidance, professional path, professional development of a personality, high school student, extracurricular activities, teacher, psychologist, parents, career guidance measures, profession, conscious choice of a professional path
The authors analyze the works of foreign and domestic psychologists who have studied the professional development of the individual, consider the works of scientists involved in career guidance
НИЗОМИ РОХДАМОИИ КАСБИНТИХОБКУНИ ХАМЧУН ВОСИТАИ БАЛАНД БАРДОШТАНИ ИНТИХОБИ БОШУУРОНАИ РОХД КАСБИ ХОНАНДАГОН
СИСТЕМА ПРОФОРИЕНТАЦИОННЫХ МЕР КАК СРЕДСТВО ПОВЫШЕНИЯ ОСОЗНАННОСТИ ВЫБОРА ПРОФЕССИОНАЛЬНОГО ПУТИ
A SYSTEM OF PROFESSIONAL GUIDANCE AS A MEANS OF INCREASING AWARENESS OF THE CHOICE OF A PROFESSIONAL PATH
work with high school students. A working definition of "career guidance self-determination" is given. A number of reasons are given that make it difficult to choose a profession on your own. The role of the family in the formation of awareness of the choice of profession is analyzed. The types of career guidance work ofteachers are proposed in accordance with the characteristics of different age groups of students. It is noted that the educational area "Technology" has a huge career guidance potential. Various options for career guidance work that a class teacher can use are given. Various methods of work of a school psychologist with high school students are described, which make it possible to give recommendations on the further professional path.
Тагйирот дар хаёти сиёсй ва и;тисодии кишвари мо боиси тагйир додани низоми муассисаи тахсилоти миёнаи умумй гардид. Шумораи зиёди донишгоххои давлатй, гайридавлатй, ихтисосхои нав ва омодагй аз чониби хатмкунандагони муассисахои тахсилоти миёнаи умумй боиси интихоби бошууронаи касб мегардад.
Муаммои интихоби рохи касбии хонандагон нав нест. Равоншиносони ватанй ва хоричй Ш.А. Шаропов, М.Мирзохучаев, А. Миралиев. Ф.Шарифзода, Э.Р. Гинзберг ба омузиши ташаккули касбии шахсият машгул буданд [1]. Б.Ф. Зеер [2]. E.A. Климов [3], T.B. Кудрявцев [4]. А. Маркова [5]. Ю.П. Паваренков [6], В.Д. Шадриков [7]. Дж.Голландия [1]. Д.Сюпер [1] масъалаи рохнамоии касбии бо хонандагони тахсилоти миёнаи умумй - С.И. Вершинин [8], Е.Н. Землянская [9], Н.С. Пряжников [10]. Г.В. Резапкина [11], С.Н.Чистякова [12]. В.Р. Шмидт [13]. Дар байни равоншиносон ну;таи назари ягона доир ба таърифи мафхуми "касбинтихобкунй" мавчуд нест. Мо ба а;идаи Э.Ф. Зеер розй хастем, ки у зери мафхуми касбинтихобкунй "низоми аз чихдти илмй асосфётаи чорахои психологй-педагогй, ичтимой-и;тисодй, истехсолй-техникй ва тиббй-биологй оид ба расонидани ёрй ба чавонон дар маълумгардонй ва инкишофи рагбат, шав;и маърифатй ва касбй дар интихоби касб, инчунин ташаккули талабот ва оодагй ба мехнат дар шароити бозор"-ро дар назар дорад [14].
Е.А. Климов зери таърифи худи;тидории касб "мухофизаткунанда, яъне на;шаи эмосионалии во;еии мусбат обурангдода" тарчума кардааст, ки он хеч набошад, зинаи наздик ба рохи касбй интихоби шаклхои таълими касбй, муассисааи таълимиро ба эътибор мегирад [15]. Чун анъана хисоб карда мешуд, ки кори касбинтихобкунй дар машгулиятхои синфхои болой зарур мебошад. Аммо мо а;ида дорем. ки барои интихоби бошуурнаи касб дар муддати дурударози ва;т кор кардан зарур аст.
Аз ин лихоз, Е.А.Климов истифодаи чорабинихои беруназсинфй оид ба интихоби касб аз соли якуми таълим дар мактабро пешниход кардааст [16,с.423]. Л.Р.Болотина а;ида дорад, ки синну соли хурди мактабй давраи таърихии поя гузоштани асосхои худмуайянкунии касбии оянда мебошад. А.И.Кочетов ди;;ати моро ба он чалб мекунад, шиносой бо доираи васеи одамон чахонбиниро васеъ мекунад, ;обилият ва имкониятхои кудакро дар барва;т зохир гардидан ва ани; гардонидани шав; ва рагбати онхо мекушояд [18, с.92]. С.Н. Честякова дар бораи дар хонандагони хурдсол ташаккули шав; ва фаъолияти касбй хамчун асоси ма;сади худмуайянкунии касбй сухан мекунад [19,с.89]. А.Д.Сазонов тахмин мекунад, ки вазифаи асосии омузгор дар истифодаи хама имкониятхои раванди таълиму тарбиявй, ки дар дарачаи баландтар ба вучудовардани тасаввурот дар бораи олами мехнат ва ташви; додани кудак ба фаъолияти касбй, хдма хусусиятхои синнусолиро ба назар мегирад [20, с.122]. Сарфи назар аз чихдти назариявй омухтани муаммои додашуда, бисёрии хатмкунандагони имруза муста;илона хал намудан дар бораи ояндаи худ, аз сабаби чунин сабабхо: ба камол нарасидани организм, надоштани шав; ва рагбат, надонистани тарафхои заифй вва пур;увватии худ тайёр намебошанд. Интихоби фанхо барои супоридани имтихонхои марказхои тестй аз руи принсипхои осон ва хеч гох бо худмуайянкунии касбй ало;амандй надорнанд, амалй гардонида мешавад. Хатмкунандагони муассисахои тахсилоти миёнаи умумй хангоми интихоби касби оянда хатогихои зиёдро содир мекунанд. Дар байни онхо интихоб зери таъсири мухити ичтимой (рафи;он, волидайн, воситахои умумии ахбор). Зери таъсири эхсосот инчунин метавонад интихоби нодуруст дар бораи касб ва тассавурот баъд метавонад бо во;еияти во;ей мувофи;ат накунад. Аз руи хиссиёти ;арз интихоби касбй инчунин хатогй ба хисоб меравад. Хатмкунанда метавонад сулолаи оилавии касбиро давом надихад, агар доираи шав;и у дар дигар фаъолият равона бошад. Хатмкунандагон баъзан аз тарс дар назди хизмат ба Куввахои мусаллах ба муассисаи таълимии олй касбй дохил мешаванд. Барои ;исме, аз донишчуён вазифаи асосй гирифтани тахсилоти касбй ба хисоб меравад, онхо аз руи ихтисос кор кардан намехоханд, аммо баъзан зиндагй ислохи худро ворид мекунад ва мачбур мекунад ба он коре, ки мохонаи
калон дорад, намеравад. Чунин мутахассис хар да;и;аи дар чои кор бударо бомаша;;ат мегузаронад, гуё ки у кор мекунад вале ба хатогй ва са;ат рох медихад.
Вазифаи тах;и;оти додашуда - дида баромадани ёрии волидайн, муаллимон, равоншиносй мактаб дар интихоби касби хонандагон. На;ши оиларо аз хад зиёд ;адр кардан мушкил аст. Махз ин институти аввалияи ичтимой кудакро ба интихоби касб ба тайёр кардан огоз мекунад. Аллакай дар кудаки томактабй кудакро ба мехнат вазифахои мувофи;и ;увват додан лозим аст: ба гулхо об додан, тоза кардани ;олин, бозичахоро гундоштан. Агар дар оила хайвонхои хонагй бошад, дар ин холат зарур аст, ки кудак ба он нигохубин кунад, хурок дихад, об дихад ва гайра. Волидайн кудакро бо дунёи касб шинос карда, дар бораи фаъолияти худ ба у на;л кунад. Онхо метавонанд ба чои кори худ саёхат гузаронанд, нишон диханд ки падару модари онхо ба чй кор машгул хастанд. Метавонанд бо кудаки худ бозии руимизй гузаронанд, масалан бозии олами касб. Чунин бозй якчанд вазифахои асосиро хал мекунад: оиларо мустахкам мекунад ба инкишофи фаъоли захирахои лугатй мусоидат мекунад.
Дар синфхои ибтидой волидайн метавонад, кудакони худро ба заводу фабрикахо ба саёхат барад ва дар бораи касбхои гуногун маълумот дихад. Дар ин гуна саёхатхо на танхо кудак дар бораи касбхо маълумот мегирад, балки мухим ва будани мехнатро мефахмад. Масалан, ба чамъияти дорои махсулияташ махдуди "Файзи Расул", чамъияти дорои махсулияташ махдуд "Кабири Хучанд" ва гайра, чунин саёхатро доир намудан мумкин аст.
Мухим аст, ки муносибати эхтиёткорона ба хама намуди мехнат тарбия кард ва кудакро бо баробари партовхоро дар куча напартофтан тарбия кардан. Волидайн метавонад ба кудакони худ намунаи шахсй бошад. Дар ва;ти хуроки шом волидайн бояд дар бораи кори имрузаи худ ба кудаконашон хикоя намояд.
Хуб аст, ки кудак дар оилаи пурра тарбия меёбад, он гох волидайн метавонад духтар ё писари худро бо ухдадорихояш дар корхои омузиши барои хонагй шинос кунад. Масалан, модар духтарро бо тайёр кардани хурок меомузад, падар чй тавр задани мехро нишон медихад. Чун ;оида волидайн дар оилахое, ки ду ё зиёд кудак доранд баъзе ухдадорихои худро ба зиммаи бачахои калонй мегузоранд. Духтар бояд бародари хурдиро аз богча гирад ё хохари худро ба мактаб барад, тозагй ва тартибро дар хона нигох дорад, хурок пазад. Ин албатта, кудакро бо мехнат шинос мекунад, аммо хиссиёти манфиро нисбат ба хешу таборй метавонад ташаккул дихад, аз ин лихоз зарур аст, ба хама кудакон бояд баробар ди;;ат дод. Интихоби махфил ё мачмааи варзишй барои инкишофи ;обилиятхои махсус ва иродаи кудак имкон медихад, барои ба даст овардани натичахо бошад, мунтазам дар машгулиятхо иштирок ва маш; кардан зарур аст. Баъд варзиш бо мурури сол ба машгулият ва ё касб мубаддал мегардад.
Синнусоли наврасй - айёми тахайюлоти касбй. Наврасон ба худ ин ё он касбро то охир пахлухои бо;увватй ва заифии худро дарк накарда азбар мекунанд. Махз аз ин лихоз интихоби ин ё он ихтисос дар синфи панчум чун ;оида бо ниятхои нек волидайн амалй мегардонанд, ё худи наврас хамаи чиддияти интихобро дарк намекунад. Шумораи зиёди фанхои ихтисосй, ки омухтани он зарур аст, метавонад ба чои шав; муносибати манфиро ба вучуд оварад.
Хонандаи синфи болой дар остонаи хаёти муста;илона истодааст ва бояд худ халли бошууронаро дар бораи интихоби рохи касбй ;абул намояд. Волидайн бояд ба у дар интихоби ихтисос ба хатой рох надода, ёрй расонад. Дар рохи интихоби касб ба ма;сад нарасидан волидайн набояд дар бачахо амалй гардад. Волидайн дар халли интихоби муассисаи тахсилоти олии касбй ё ихтисос набояд иштирок кунад. Онхо танхо бо маслихат, сухбати дустона, сафар ба шахри дигар агар духтар ё писар аз онхо хохиш намоянд, метавонанд, ташкил кунанд.
Дар интихоби касб на;ши калонро муаллим мебозад. Дар намунаи мушшахас инро дида мебароем. Имкониятхои мусоидро барои гузаронидани корхои касбинтихобкунй фанни технология (таълими мехнат) ба вучуд меорад. ^исми назариявии дарсхои технологияро барои шиносоии хонандагон бо сохахои хочагии хал;, инчунин бо касбхо (асосан истехсолоти моддй) метавон истифода бурд. Ин кор самараи хуб дорад, танхо дар он холате, ки агар маводи касбинтихобкунй бо мавзуъи дарс зич ало;аманд бошад, аммо маълумот дар бораи ахамияти касби додашуда, пахншавии он, дар бораи талаботи касб ба одам, дар бораи шароити мехнат ва имкониятхои нумуи касбй дошта бошад. Дар вобастагй аз вазъият ва шароити гузаронидани дарси технология (таълими мехнат) маводи касбинтихобкунй дар ;исми назариявй ё амалии дарс чои махсусро ишгол мекунад. Дар ва;ти гузарнидани корхои амалй (дар он махсусияти арзиши дарси технология (таълими мехнат) иборат мебошад) дар устохонахои таълимй ва дар минта;ахои таълимии тачрибавии хонандагон махорат ва малакахои махсус ба даст меорад ва
бевосита бо касбдои оммавй - коргарй шинос мешаванд, бо баробари ин шав;и касбй, ;обилияти касбии худро месанчад ва дамон ;адар тайёр будани худро ба интихоби ин ё он касб инкишоф медидад.
Мазмуни таълими технология (таълими меднат) барои муассисадои тадсилоти миёнаи умумии шадру дедот фар; карда шудааст ва барои се зинаи таълим: 1-1У, У-1Х, Х-Х1 хусусиятдои хоси худро дорад.
Самаранокии кордои касбинтихобкунй аз гузориши таълим ва тарбияи технологй вобастагии калон дорад. Бо вучуди ин, устохонаи таълимии муассиса барои хонандагон намунаи корхонаи истедсолй ба дисоб меравад. Аз руи он дар бораи ташкили истедсолот, аммо аз руи шахсияти муаллими технология (таълими меднат) дар бораи коргару техникдо дукм мекунанд.
Ди;;ати калонро дар ташаккулии шав;и хонандагон ба ин ё он касб, ки ба хочагии хал;и минта;аи мушшахас лозим аст равона кард. Барои он ки хонандагон ба касбдои коргарй шав;манд шаванд, таълими технологиро чунон бояд амалй кард, ки дар хонандагон шав; ба техника, ба коргари муосир ва кори у водор намояд. Дар ало;амандй бо ин дар машгулиятдо оид ба технология дар ва;ти ичрои кордои амалй аз тарафи хонандагон судбат дар бораи технологиядои коркарди мавод ва техникаи муосир гуфтан лозим аст; дар бораи дурнамои инкишофи истедсолоти гуногун на;л кардан зарур аст; афзалияти механизатсия ва автоматизатсияи коркарди мавод ;айд карда, аммо бо баробари он адамияти меднати дастиро набояд нодида гирифт; шароити меднати коргарони касбдои пешбарро дар ва;ти саёдат ба корхонадои истедсолй ва бо ёрии филмдои таълимй ва илмию техникй намоиш додан зарур аст. Барои тарбия шав;и устувори хонандагон ба фаъолияти меднати муайян адамияти калон дода, барои ин дарачаи баланди ихтисоси муаллими технология, донишдои чу;ури у, мадорати касбй ва хусусиятдои шахсият лозим аст.
Шакл ва усулдои гузаронидани кордои касбинтихобкуниро интихоб карда, ба назар гирифт, ки ин кор бояд ;исми таркибии дамаи раванди таълиму тарвбия, ки дар он омузиши технологй ва касбинтихобкунй аз дамдигар чудонашаванда бошад. Шакли асосии ташкили кордои касбинтихобкунй дар раванди таълими технология (таълими меднат) машгулият бо синф ё гуруди хонандагон устохонаи таълимй ба дисоб меравад. Дар дама машгулиятдо бояд ба хонандагон маводи маълумотй, бо истифодаи методдои дикоя, лексия, судбат намоиши видеофилмдо, далли масъаладо ва ичрои маш;до бо мазмуни истедсолй дода шавад. Интихоби методдо аз хусусиятдои синну солии хонандагон, намуди машгулият, мавчуд будани маводдои мувофи; вобаста аст.
Дарсдои технология (таълими меднат) имкони калони мав;еи хонандагон ба касбдои коргарии оммавй, ки дар ондо тарбия кардани меднатдустй ва дигар сифатдои мудими касбии шахсиятро та;озо мекунад.
Кордои мунтазами касбинтихобкуниро бо баробари ба муассисаи тадсилоти миёнаи умумй дохил шудани хонандагон бояд огоз намуд.
Дар хонандагони ибтидой намуди пешбари фаъолият ин раванддои маърифатй дар зери родбарии муаллим омухтан, чй тавр дар хотир нигод доштани маводи таълимй, навиштан, хондан ва далли масъаладо ба дисоб меравад. Мадз муаллим обрумандтарин шахс ба дисоб меравад. Аз тарафи хонандагон шав;мандй ба а;ли муаллим пайдо гардида, ба инкишофи психикаи хонандаи синфи ибтидой мусоиат мекунад, та;лидкорй ба муаллим бошад, фаъолияти таълимиро ташаккул медидад. Дар синфи чорум дар хонандагон бояд сабабияти дохилии мусбй ба таълим ташаккул ёбад, чунки дар синфи якум ондо бо сабабияти ичтимой меоянд, ондоро падлудои зодирии фаъолияти таълимй ва хусусиятдо равшан: китоб, дафтар, ;алам ва гайра чалб мекунад. Муаллим муносибати эдтиёткорона ба китоб ва дафтарро меомузад, муносибати масъулиятнокй ба таълимро ташаккул медидад, чунки мадз дар ин синну сол фаъолияти таълимй ба фаъолияти меднатии калонсолон баробар карда мешавад. Дар ва;ти хатми синфдои ибтидой массисадои тадсилоти миёнаи умумй хонандагон бояд ба фаъолияти худ бадо гузошта тавонанд. ^обилияти бадо додан ба фаъолияти худ аз он шадодат медидад, ки дамаи ;исматдои фаъолияти таълимй ташаккул дода шуданд. Агарчй ба баъзе хатогидо род дода шавад, дар ин долат дар давраи наврасй хонанда ба мушкилй дар таъмим дучор мешавад.
Наврасон ба фанни таълимй муносибати худро ба муаллим бардошт мекунанд. Мадз муаллим ба интихоби ояндаи касб бо чолибияти худ, бо интихоби дурусти метод ва воситадои дурусти таълим, сабки муносибат бо хонандагон метавонад, таъсир расонад. Муаллими
эчодкори рагбатдор ба хонандагон мухаббати худро ба фан медихад. Муаллими хукмфармо ба фанни худ бадбиниро ташаккул медихад. Муаллими бепарво ба дили хонандагон бетарафиро мекорад. Муаллими демократ хонандагонро ба фикр кардан, хондан мубохиса кардан, ну;таи назари худро нотарсона химоя кардан, нотарсона дар ичрои масъалахои эчодй ба даст гирифтан, омухтани чустучу ва коркарди маълумотро меомузонад.
Дар синфи IX наврас дар назди интихоб меистад: имтихонхоро супорад ва коллечро интихоб кунад ё дар муассисаи тахсилоти миёнаи умумй хонданро давом дихад. Баъзан сухбат бо муаллим, ки ба наврасро мушохида мекунад, дурудароз бошад ва метавонад ба ;абули халли дуруст ёрй расонад.
Синнусоли калони мактабй - айёми интихоби касб мебошад. Вазифаи рохбари синф интихоби муносиби вариантхои корхои касбинтихобкунй мебошад. Мутахассисони аз муассисахои таълимй, олй ва коллечхо дар бораи самтхои тайёрй маълумоти пурсиширо медиханд. Одамоне, ки дар касби худ шухратёр мебошанд (инхо метавонанд, волидайни синфхои болой бошанд), дар бораи касби худ хикоя кунанд, намунаи онхо бошад, метавонад хонандагонро рухбаланд кунанд. Соатхои тарбиявй ба давом додани шиносоии хонандагони синфхои болой бо олами касбхо имконият медихад.
Рохбари синф метавонад, дигар шаклхои шав;овари корхои касбинтихобкуниро бо хонандагони синфхои болой истифода барад: сухбат; саёхат ба корхонахо, ба муассисахои таълимии касбй, ба хизмати шугли ахолй; маълумотдихй ба хонандагони синфхои болой дар бораи дар муассиса мавчуд будани махфилхо, устохонаи таълимй; иштироки довталабони оянда ба "рузхои дархои кушод"; гузаронидани мачлисхои падару модарон оид ба касбинтихобкунй нигаронидашуда; иштироки синф дар озмунхо, намоишхо, ярмаркахои маснуот.
Кисматхои мухими низоми касбинтихобкунии хонандагон инхо мебошанд: маърифати касбй, ташхиси касбй, машварати касбй, яккачинкунии касбй, одаткунии касбй, тарбияи касбй.
Маърифати касбй. Ба системаи касбинтихобкунй чунин омилхо дохил мешаванд: маълумотдихии касбй, шинос намудани хонандагон бо намудхои гуногуни мехнат дар чамъият, гуногунй ва хусусиятхои касбхо, такмили онхо, талаботи хочагии хал; ба мутахассис, роххои гирифтани хусусиятхои сохиби кор шудан ва гайра мебошад.
Ма;сади маълумотдихии касбй-ташаккули тасаввурот дар бораи касбхо, дарк кардани мазмун хусусиятхои сифатии масъалахои асоси мехнат, фахмиши шароити кор ба касбхои мушаххас, муло;оти маънавй ва и;тисодй дар шароити тара;;иёти илму техника.
Ма;сади асосии маълумотдихии касбй бо хабари касбй, таргибот ва ташвикоти касбй татби; карда мешавад.
Ма;сади асосии хабари касбй ин шиносой бо хамаи касбхо мебошад. Барои ин муаллимони мактаб бояд тафсифномаи касбхоро донанд. Донистан лозим аст, ки касбхо бо як ;атор ихтисосхо та;сим мешавад: челонгар - челонгар-таъмирчй, челонгар-сантехник ва гайра (хамагй 250 ихтисос).
Роххои асосии кор дар ин соха чунин шуданаш лозим аст: дар раванди гузаронидани кор дар маълумотдихии касбй зарур аст, ки равиши ташаккули сохахои хочагии хал;и нохияи додашуда ба назар гирифта шавад; маълумотдихии касбии чавонон дар асоси талабот ва ташаккули мушаххаси касб бо назардошти синну сол, чинс, шав; ва талаботи истехсолот гузаронида шавад; накши асосиро дар маълумотдихии касбии хонандагон чорабинихои беруназсинфй ва беруназмактабй ба монанди: махфилхои гуногун, иттиходияи мехнатии хонандагон, саёхат ба истехсолот мебозад.
Ташхиси касбй. Барои халли масъалаи ташхиси касбй пешакй бояд усули омузиши шав;, рагбат, ;обилияти хонанда, хусусияти синну сол ва сифатхои онхо дар раванди таълиму тарбияро дошта бошем. Агар ин усул гузаронида шавад, он ва;т барои ичрои ташхиси касбй ихтисосманди касбинтихобкунй маълумоти мушаххас дар бораи хонанда медошт ва вобаста ба он омузиши махсусе тайёр мекард. Ташкили тад;и;оти ташхисй фа;ат дар ало;аи зичи мактаб бо корхонаи базавй ва идорахои таълимии касбй имконпазир аст.
Кобилияти психофизиологии одам-ин хусусияти рухй, ташаккул, холати организм ва саломатй мебошад. Хдр як шахс ба сифатхои муайяни психофизиологй сохиб аст. Бинобар ин гуфтан мумкин аст, ки одам аз руи табиати худ барои сохиби ин ё он касб шудан тайёр аст. Дар ин холат набояд, ки фа;ат дарачаи ташаккули шахсй, балки имконияти ташаккули перспективии шахсро ба назар гирем.
№1(74)-2023 НОМАИ ДОНИШГОХ, « УЧЁНЫЕ ЗАПИСКИ « 8СДБШ1Е1С КОТББ
Дар ин давра барои системаи касбинтихобкуниро ба амал даровардан бояд хусусиятдои шахсро омузем, ки дар ин долат дамчун фар;кунии объект ва субъект баромад мекунад, дар ин сурат бояд шав;, талабот, рагбат, ;обилият, равонагии касбй, сабаби интихоби касбро омузем. Бар ои далли ин масъ ала мо бояд донем, ки дар тадти мафхуми «шахсият» чиро мефах,мем. Одам дамон ва;т шахс дисобида мешавад, ки у дар муносибатдои чамъиятй дамрод бошад ва намояндаи инкишофи чамъият ба дисоб равад.
Шахсият дар раванди муносибати фаъолонаи мудити атроф дар асоси фаъолият ташаккул меёбад. Сарчашмаи фаъолнокии шахсият талаботи у мебошад. Талабот ин долати дохилии шахсият буда, ифодаи вобастагии у аз шароити фаъолияти мушаххаси шахсияти додашуда мебошад. Дар навбати худ фаъолнокии шахсият дар раванди ;онеъшавии талаботи у пайдо мешавад, ки дар натичаи тарбия ташаккул меёбад. Талаботи одам доимо инкишоф меёбад ва дигаргун мешавад. Талаботи асосие, ки аз шахсияти одам талаб карда мешавад ин меднати эчодист.
Сабабияти интихоб - он чизест, ки фаъолиятро бедор ва ба он равияи ма;садноки бомазмун дода мешавад. Масалан, сабабияти интихоби касб мавчуд аст (хаёл-парастиши касб, сабабияти хусусияти дарккунанда, сабабияти адамияти чамъиятй доштаи касб ва гайра).
Машварати касбй. Машварати касбй - ин системаи чорабинидо оиди ёрмандй ба хонандагон дар худмуайянкунии меднатй дар асоси омузиши шахсияти индивидуалй мебошад. Он яке аз компонентдои асосй дар касбинтихобкунии хонандагон ба дисоб меравад. Дар мардилаи худмуайянкунии касбии хонандагон бояд саволдое, ки ба шахсият шав;овар аст, додан лозим аст.
Дар ва;ти машварати касбй хонандагон бояд маълумот дар бораи шароити ичтимой-истедсолии касбй ихтиёр карданашонро гиранд. Дар ва;ти кордои машваратй-касбй ди;;ати хонандагонро ба омухтани асосдои илм, асосан ба он, ки дар асоси касби интихобшуда меистад, чалб кардан лозим аст. Хонандагонро бо асосдои ;оидаву ;онуни меднатй дар чамъият ва бо меъёрдои ду;у;ии касб ё истедсолоти интихобкардаашон шинос намудан лозим аст.
Машваратчии касбй бояд шахсияти хонандаро донад. Барои машваратчии касбй профессиограммаи касбии минта;аи лозимй зарур аст. Дар ва;ти гузаронидани машварати касбй машваратчй аз усули ташхиси касбй истифода бурданаш лозим аст. Кордои машваратй касбии хонандагонро ба чор мардила та;сим мекунанд: тайёрй; асосй; чамъиятй; ани;кунй.
Интихоби касбй. Пайдошавии интихоби касб ба та;симоти меднат ва пайдоиши касбдои гуногун вобаста аст. Касби худро интихоб карда одам даракат мекунад, ки интихоби у вобаста ба шав;, долати саломатй, рагбат ;обилият ва имкониятдои хиради худ бошад.
Дар раванди интихоби касбй лои;и касбии одамро муайян мекунанд. Гуногунии чисмонй ва хиради одам ба интихоби касбдои дархела водор месозад.
Интихоби касбй ин раванди махсус ташкилшуда мебошад ва чунин ма;сад дорад: бо ёрии усулдои илмии тад;и;шуда муайян намудани дарача ва имкониятдои психофизиологй ва ичтимой-психологй лои; будани талабгорон ба таълим ва меднат ба ин ё он касб. Интихоби касбй аз ду намуд иборат аст: му;арраршуда; ташкилшуда.
Интихоби касбии му;арраршуда масъалаи лои; будани шахсро ба ин ё он касб бо шакли «лои;» ва «нолои;» дал мекунад.
Интихоби касбии ташкилшуда масъалаи муайян кардан ва бадогузории хусусиятдои индивидуалии одамро дал мекунад. Яккачинкунии касбиро бо ёрии педагогдо, психологдо, физиологдо, табибон ва истедсолкунандагон дал кардан лозим аст.
Одаткунии касбй. Одаткунии ичтимой-касбй-раванди одаткунии хонанда ба касби интихобшуда дар мактабдои миёна, коллечдо, коллечдои техникй, мактабдои олй ва коргарони чавон, колхозчидо, хизматчиён ба шароити меднати касбй мебошад.
Одаткунии ичтимой-касбиро ба чор мардила та;сим кардан лозим аст: тайёрй ба меднат дар оила ва мактаб; интихоби касб; тайёрии касбй; саршавии фаъолияти меднатй.
Ин равандро ба ду давра чудо кардан мумкин аст:
а) истедсолй-дар мактаб, литсей, коллечдо, мактаби олй;
б) истедсолй-дангоми фаъолияти меднатй дар шароити истедсолот.
Одаткунии ичтимой-касбй дамчун раванди равона кардан ба меднат аз синни хурди мактабй сар мешавад. Дар ва;ти омузиши асосдои илм, дар дарсдои таълимй ва баъд дар таълими касбй, дар кордои беруназсинфй ва беруназмактабй, дар иттидодиядои меднатии хонандагон ин раванд васеъ ва чу;ур мешавад.
Тарбияи касбй. Тарбияи касбй-ин раванди дар хонандагон ташаккули сифати бунёдкории чамъият, чахонбинии илмй, коллективизм, тайёрии васеи маълумоти умумй, политехникй, касбй, мехнатдустй, эчодкорона фикр карданро инкишоф медихад.
Раванди ба касб омода шудани коргари баландихтисоси оянда аз се давра иборат аст:
1. Давраи таълимй дар мактаб то дохил шудан ба омузишгоххои касбй-техникии махсус (касбинтихобкунй, таълими фанхо, иштирок дар фаъолияти иттиходияи мехнатии хонандагон, таълими касбй, интихоби ин ё он касб, одаткунии ичтимой-касбй)
2. Давраи таълим дар коллечхои касбй-техникии махсус (сохиб шудан ба касб вобаста ба дониши назариявй, махорат ва малакаи амалй, коркарди интихоби дурусти касбй, ташаккули ;обилияти касбй, давоми одаткунии ичтимой-касбй).
3. Саршавии фаъолияти мехнатй (ба итмом расонидани одаткунии ичтимой-касбй). Ди;;ати асосиро дар чавонон ба тарбия кардани ;арзи касбй равона кардан лозим аст. Дар
навбати худ тарбияи ;арзи касбй бо тарбияи вичдони касбй ало;амандии зич дорад, ки риоя ва омухтани ;оидаву ;онунхои чамъиятиро мефахмонад. Муносибат ба мехнати худ, худбаходихй, худназораткунй ва худтан;идкунй ба фаъолияти касбии худро, вичдони касбй меноманд. Чунки вичдони касбй рост;авлй, тартибнокй, ва ростгуй ба хисоб меравад.
Категорияи вичдон ва шаъни касбй-муносибати одам ба худаш ва муносибат ба у аз тарафи мухити атроф ва чамъиятро мефахмонад. Вичдон-ин шинохтани шахсият дар чамъият мебошад.
Тарбияи ;арзи касбй, вичдон ва шаъни касбй пеш аз хама ба воситаи тарбияи коллективй ба амал омаданаш лозим аст.
Хдмин тавр, дар амалй гардонидани чорабинихои низоми касбинтихобкунй хамчун воситаи баланд бардоштани маълумотнокии хонандагон дар интихоби самти касбй бояд волидайн ва муаллимони муассисахои тахсилоти миёнаи умумй иштирок кунанд. Кушиши якчояи онхо ба хатмкунандагон дар интихоби дурусти рохи хаётй ва касбй бояд ёрй расонад.
ПАЙНАВИШТ:
1. Столяренко Л.Д. Педагогическая психология - Ростов н/Д: Феникс, 2003.- 544с.
2. Зеер Э.Ф. Психология профессионального образования: Учебник для студентов учреждений высшего професионального образования.-М: Академия, 2013.-416с.
3. Климон Е.А. Как выбрать профессию - М. Просещение, 2009.-163с.
4. Кудрявцев Т.В. Психологический анализ динамики профессионального самоопределения личности // Вопросы психолога.- 1983.- №2.- С. 51-59с.
5. Маркова, А.К. Психология профессионализма. - М.: Знание, 1996-312с.
6. Поваренков Ю.П. Проблемы психологии профессионального становления личности: монография.- Ярославль: ЯГПУ, 2008. - 200 с.
7. Шадриков В.Д. Психология производственного обучения. - Ярославль: Верхнее -Волжское книжное издательство, 1976. - 219
8. Вершинин С.И. Сравнение профессиональных интерессов учащихся с требованиями профессии // Школа и производство 2010 № 3.С. 90-92.
9.Землянская Е.Н. Игровые технологии профессиональной ориентации младших школьников // Начальная школа.- 2009.- № 12. С.154.
10. Пряжников Н.С. Проблемы активизации профессионального самоопределения. - М.: МГУ, 2005. - 402 с.
11. Резапкина Г.В. Я и моя профессия: Программа профессионального самоопределения для подросков: учебно-методическое пособие для школьных психологов и педагогов. -М.: Генезис, 2000. - 128 с.
12. Чистякова С.Н. Педагогичесое сопровождение самоопределения детей школьников: методическое пособие для учителей 1-11 классов. М. : Академия, 2014.-256 с
13. Шмидт В.Р. Классные часы и беседы по профориентации для старшеклассников: 8 -11класс. - Москва: Сфера, 2006 - 119с.
14.Зеер Э.Ф., Павлова А.М., Садовникова Н.О. Профориенталогия: теория и практика: учеб. пособие для высшей школы.-Академический проект:Екатеринбург:Деловая книга,2011.-192 с.
15.Климов Е.А. Психология профессионального самоопределения: учеб. пособие для студ.высш. пед.учеб. заведений. - M. Издательский центр «Академия» 2004. - 304 с.
16.Йоваша Л.А.Проблемыпрофессиональной ориентации школьников.-М.:Вопросы психологии.- 2006.-63с.
17.Болотина Л.Р.Педагогика и методика начального обучения: Педагогика и методика начального обучения: учеб. пособие для студентов высших учебных заведений.- М.: Академический проект, 2011. - 158 с.
18.Кочетов А.И. Содержание, формы и виды трудового воспитания школьников. - СПб: Прайм-Еврозмак, 2011. - 160 с.
19. Чистяков С.Н. Основы профориентации школьников. - М.: «Сфера», 2003. - 265 с.
20. Сазонов А.Д. Профессиональная ориентация студентов. - М.: Генезис, 2010. - 223 с.
REFERENCES:
1. Stolyarenko L.D. Pedagogical psychology - Rostov n / a: Phoenix, 2003.- 544p.
2. Zeer E.F. Psychology of vocational education: Textbook for students of institutions of higher professional education.-M: Academy, 2013.-416s.
3. Klimon E.A. How to choose a profession - M. Proseschenie, 2009.-163p.
4. Kudryavtsev T.V. Psychological analysis of the dynamics of professional self-determination of personality // Questions of the psychologist. 1983. No. 2. pp. 51-59s.
5. Markova A.K. Psychology of professionalism. - M.: Knowledge, 1996-312s.
6. Povarenkov Yu.P. Problems of psychology of professional development of personality: monograph.
- Yaroslavl: YaGPU, 2008. - 200 p.
7. Shadrikov V.D. Psychology of industrial training. - Yaroslavl: Upper-Volga book publishing house, 1976. - 219
8. Vershinin S.I. Comparison of students' professional interests with the requirements of the profession // School and production 2010 No. 3.S. 90-92.
9. Zemlyanskaya E.N. Game technologies for vocational guidance of younger schoolchildren // Elementary School 2009. No. 12. P.154.
10. Pryazhnikov N.S. Problems of activation of professional self-determination. - M.: MGU, 2005. -402 p.
11. Rezapkina G.V. Me and my profession: A program of professional self-determination for adolescents: a teaching aid for school psychologists and teachers. -M.: Genesis, 2000. - 128 p.
12. Chistyakova S.N. Pedagogical support of self-determination of schoolchildren: a manual for teachers of grades 1-11. M. : Academy, 2014.-256 p.
13. Schmidt V.R. Class hours and conversations on vocational guidance for high school students: 8-11 grade. - Moscow: Sphere, 2006 - 119p.
14. Zeer E.F., Pavlova A.M., Sadovnikova N.O. Vocational orientation: theory and practice: textbook. allowance for higher education. - Academic project: Yekaterinburg: Business book, 2011.
- 192 p.
15. Klimov E.A. Psychology of professional self-determination: textbook. allowance for students. higher ped. study establishments. - M. Publishing Center "Academy" 2004. - 304 p.
16. Yovasha L.A. Problems of professional orientation of schoolchildren.-M.: "Issues of psychology", 2006.-63p.
17. Bolotina L.R. Pedagogy and methods of primary education: Pedagogy and methods of primary education: textbook. manual for students of higher educational institutions. - M.: Academic project, 2011. - 158 p.
18.Kochetov A.I. Content, forms and types of labor education of schoolchildren. - St. Petersburg: Prime-Evrozmak, 2011. - 160 p.
19.Chistyakov S.N.Fundamentals of vocational guidance for schoolchildren.-M.:"Sphere",2003.-265 p.
20. Sazonov A.D. Professional orientation of students. - M.: Genesis, 2010. - 223 p.
