CC BY
65. Низомии Ганчавй. Куллиёт. Ч,. 5. Душанбе : Ирфон, 1984. 479 с.
6. Низомии Ганчавй. Шарафнома / тартибдихдндаи матни илмй ва таджики А. А.
Ализода, бо тасвди Е. Э. Бертелс. Боку, 1947.
7. Сафо Забе^улло. Дамосасарой дар Эрон. Те^рон : Амири кабир,1369. 675 с.
8. Фирдавсй. Шо^нома. Ч. 6. Душанбе : Ирфон, 1965. 552 с.
9. Фирдавсй. Шо^нома. Ч.7. Душанбе : Ирфон, 1965. 652 с.
СРАВНЕНИЕ ОБРАЗА ИСКАНДАРА В «ШАХ-НАМЕ» АБУЛКАСЫМА ФИРДОУСИ И «ИСКАНДАР-НАМЕ» НИЗАМИ ГАНДЖАВИ
Аннотация. Образ Искандара привлекал внимание выдающихся персоязычных поэтов средневековья и некоторых из них вдохновлял к сочинению отдельных произведений. Автор данной статьи, исследуя сказания об Александре, рассматривает творчество персоязычных поэтов как Абулкасыма Фирдоуси и Низами Ганджави, которые создали образ Искандара в своих произведениях. Автор приходит к выводу, что поэты Фирдоуси и Низами были гигантами среднеазиатской средневековой поэзии. Их поэмы об Искандаре, рисующие идеал человеческой жизни, заметно выделяются своими высокими художественными и моральными достоинствами.
Ключевые слова: Искандар, личность, образ, Фирдоуси, Низами, Искандарнаме, Шахнаме, поэма, произведение, источник, сравнение, поэты, описание, средневековье.
THE IMAGE OF ISKANDAR IN "SHAHNAME" OF FIRDAUSI AND ITS COMPARISON WITH NIZAMI'S "ISKANDARNAME"
Abstract. The image of Iskandar (Alexander the Great) has been drawing the attention of outstanding Persian-speaking poets of The Middle Ages, and some of them were inspired by his image to write their own works dedicated to him. The article deals with the image of Alexander the Great in Nizami's "Iskandarname" and Firdousi's "Shahname", and also compares the similarity and differences between them. The author comes to a conclusion that Firdousi and Nizami were the giants of the Central-Asian poetry. Their poems on Iskandar which describe the ideal of human life and continue the philosophy proposed by Nizami stand out due to their high-level artistic and moral merits.
Key words: Iskandar (Alexander the Great), personality, image, Firdousi, Nizami, Iskandarname, Shahname, poem, literary work, source, comparison, description, The Middle Ages.
Сведения об авторе: Восиева Рухшона Курбановна - кандидат филологических наук, доцент кафедры таджикского языка и литературы Таджикского государственного института языков имени Сотима Улугзода, е-mail: v.rukhshona@mail.ru
Information about the author: Vosieva Rukhshona Kurbanovna - Candidate of Philological Sciences, Assistant Professor of Chair of Tajik Literature and Language of Tajik state institute of languages named after Sotim Ulughzoda
ЧАНД СУХАН РОЧ,ЕЪ БА РУЗГОР ВА ОСОРИ МАСТУРАИ КУРДИСТОНЙ
Хоцаева М.
Донишгоуи давлатии Хуцанд ба номи академик Б. Гафуров
Аз садаи XIX исми занони суханвари зиёде то рузгори мо расидааст, ки дар миёни онх,о ^урратулъайн, Шох,чах,онбегим, Точуддавла, Мохдаарафхонум, Гавхдрбегим, Ма^чуба, Очизй, Муштарй, Махфй, Исмат, Фахрй, Волия, Иффат, Оиша, Нодира, Дилшоди Барно, Анбар-отун, Муаззамхон, Муаттархон, Кдмбархони Хучандй, Бифазилати Хучандй ва чанди дигар маъруфияти бештар доранд. Девони баъзе аз ин шоирах,о то имруз мах,фуз монда, вале ашъори бархи дигар, мутаассифона, дар
xаводиси айём аз даст pафтааст. Зимнан,бояд ёдоваp шуд, ки аз 0F03и шеъpи фоpсй то садаи ХХ исми тащо се-чаxоp шоиpаи соxибдевонpо метавон зикp каpд, ки Чдоонмаликхотуну Нодиpа ва Гавxаpбегимy Мастypа аз он чумла xастанд. Моxшаpафхонyм мутахаллис ба Мастypаи Кypдистонй аз машоxиpи занони сyханваpи асpи XIX аст, ки ашъоpи зебову дилпазиpе гуфта ва даp таълифи осоpи таъpихивy динй низ дасти кавй доштааст. Исми ин шоиpа даp Точикистон, мутаассифона, ба сабаби чоп нашудани осоpаш xанyз ошно нест, xаpчанд ки ашъоpаш гyвоxй ба табъи pавонy каpиxаи нотакpоpаш медиxад. Мyxимтаpин саpчашмаxое, ки аз аxволy осоpи ин зани хушзавк маълумот медщанд, пеш аз xама девони худи шоиpа ва «Таъpихномаи Аpдалон»-и y, «Мачма-yл-фyсаxо»-и Ризокулихони Дидоят, «Дадикаи Носиpия»- и Миpзо Алй Акбаpи Содикулмалик, тазкиpаxои занони сyханваp, дебочаи шайх Яxёи Маъpифат ва чанд асаpи дигаp мебошанд. Мyхтасаpи аxволи y даp саpчашмаxои адабиву таъpихй чунин ба калам омадааст.
Моxшаpафхонyм дyхтаpи Абyлxасанбек ва xамсаpи остондоpи Санандичи Аpдалон Xyсpавхони Ноком будааст. У аз асилзодагони Кypдистон буда, аз чониби модаp вазиpзода ва аз чониби падаp аз хонаводаи маъpyфи ^одиpй маxсyб меёбад. Моxшаpафхонyм, фаpзанди нахустини Абyлxасанбек соли 1220/1805-6 даp замони XOкимияти Амонyллоxхон ба дунё меояд ва деpе нагузашта y аз мyxимтаpин илмxои замони худ бохабаp шуда, ба xайси яке аз афpоди босаводи замон эътибоp пайдо мекунад. Такpибан даp синни 20-солагй Моxшаpафхонyм бо Xyсpавхон, писаpи Амонyллоxхон, ки он замон xокими Аpдалон буд, издивоч менамояд.
Пypони Фаppyхзод даp донишномаи худ бо истинод баp дебочаи шайх Яxёи Маъpифат ба девони Мастypа хабаp медиxад, ки худи Xyсpавхон низ шоиpи тавоно будааст [3, с. 1686].
Xyсpавхон баъди издивоч бо Моxшаpафхонyм ба донишу фазилат, одобу маъpифат ва xyснy чамоли y коил шуда, ypо вазиpи хонаи андаpyн тайин мекунад ва лутфу маpxамати махсусе ба y зоxиp менамояд. Даp хусуси табъи шоиpй доштани Xyсpав шайх Яxёи Маъpифат даp дебочаи девони Мастypа навиштааст, ки: «Бо завчаш Xyсpавхон, ки табъи мавзуне дошта, мyFOзала намудаанд. Девони Fазалиёти Xyсpавхон низ даp даст аст. Аpбоби завк метавонанд даp каpиxаи шеъpии xаp ду казоват намоянд» [1].
Аммо pyзгоpи босаодати y деp намепояд. Соли 1834 Xyсpавхон даp синни 30-солагй бо сабаби бемоpй аз дунё даpмегyзаpад ва бо xамин ба номи y лакаби Ноком пайваст мешавад. Азбаски писаpи бyзypги Xyсpавхон Ризокулихон даp замони фавти падаp xамагй 11 сол дошт, модаpи y Дyснчаxонхонyм xокимиятpо ба дасти худ мегиpад ва бо лакаби Волия машxyp мешавад. Деpтаp Ризокулихон ба саpи xокимият меояд ва бо сабаби ихтилофоти зиёд бо модаp соли 1847 ба xабс гиpифтоp шуда, ба чои y Xyсpавхони Гypчй xокими Аpдалон тайин мегаpдад. Ин xокими чаppоp ба хонаводаи Бани Аpдалон бетаpаxxyм буд, бинобаp ин Моxшаpафхонyм бо аxли ин хонавода ба чониби Сулаймонияи Бобон py ба гypез мениxад ва бо мушкилоти хеле зиёд аз Авpоман ба Сулаймония pасида, даp манзили писаpаммаи худ Дусайнкулихони шоиp xамpоxи амакаш Миpзо Абдyллоxи Муншй, муаллифи тазкиpаи «Дадикаи Амонyллоxй» паноx мебаpад ва таълифи «Таъpихномаи Аpдалон»-pо идома мебахшад. Аммо боз xам такдиp ба y беpаxмй мекунад ва моxи ноябpи соли 1847 Дусайнкулихон баъди бемоpии кyтоx аз дунё чашм ме^шад. Деpе нагузашта худи y низ гиpифтоpи маpизй мешавад ва та^ибан баъди як моxи фавти Дусайнкулихон pиштаи yмpи y низ бypида мешавад.
Шаpкшиноси pyс, мyтаpчим ва таxиякyнандаи «Таъpихи Аpдалон» ба забони pyrä Е. Васильева xадс мезанад, ки Моxшаpаф ва Дусайнкулихон pобитаи маънавй ва дилбастагии махсусе ба xам доштанд ва шояд падаpи Мастypа умед дошт, ки дyхтаpи маxбyби хyдpо ба чиянаш ба шавxаp медиxад [2, с. 5].
Тypбати Моxшаpафхонyм даp кабpистони «Гиpди Сайвон», ки хокчои шоиpони кypди асpи Х1Х аст, дафн каpда мешавад. Ба кавли шайх Яxйёи Маъpифат pочеъ ба
ахволи Мастypа аз тазкиpаи Фозилхони Гаpyсй мавсум ба <^нчумани Хокон» низ маълумот пайдо каpдан мумкин аст.
Мастypаи Кypдистонй бо вучуди зиндагии кутох шахсияти хеле pyшани фаpхангии замони худ буд, ки ин матлабpо тамоми саpчашмахои маpбyт ба замони y собит мекунанд. Aз чумла муаллифи чомеътаpин тазкиpаи фоpсй «Мачмаъ-ул-фусахо» Ризокулихони Дидоят таъкид мекунад, ки ин шоиpа «аз нисвони начибаи машхypа, сабияи Aбyлхасанбек ва манкухаи Хyсpавхон - волии Санандич буда, аглаби хyтyтpо хуш менигошта, зане афифаи чамилаи маpдона буда ва Мохшаpаф ном дошта, даp санаи 1267 pехлат ёфта» [4, c. 1394]. Даp «Дадикаи ^rap^», ки таъpихномаи Кypдистон аст, муаллифи он Миpзо Aлиакбаpи Содикулмалик менависад: «Яке аз ин хонавода зане аст, амузодаи хакиp, ки исми y Мохшаpафхонyм ва мутахаллис ба Мастypа филвокеъ сазовоp аст назаp ба фазлу камол ва ва хату pабт ва шеъpy иншое, ки ин афифа доpо буда, исми ypо мyаppихини олам даp сафахоти таъpихи худ ба ёдгоp сабт ва забт намоянд. K^p^ бист хазоp байт шеъp, девони газалиёт ва касоиду Fайpа доpад» [5, c. 176].
Мувофики ахбоpи саpчашмахо Мохшаpафхонyм бо тахаллуси Мастypаи Кypдистонй (Мастypа - аз pешаи «мастyp»-и аpабй, яъне пинхон будан, нухуфта будан, ки баpои занони мусалмон хос буд) асаpхои хyдpо таълиф намудааст. Меpоси адабии y ибоpат аз «Таъpихномаи Apдалон», девони ашъоp ва як асаpи хануз нопайдои динй будааст.
Таълифи «Таъpихномаи Apдалон» хануз аз замони зинда будани Хyсpавхони Ноком шypyъ шуда, то pyзхои вопасини yмpи муаллиф идома меёбад ва охиpин навиштачоти Мастypа аз вазнин будани ахволи саломатиаш хабаp медихад. Дувоздах сахифаи охиpини китобpо амаки Мастypа Миpзо Aбдyллохи Муншй, ки хамpохи y даp катоpи гypезагон буд, навишта, таъpихномаи хонаводаи Бани Apдалонpо ба поён pасонидааст. Ин асаp соли 1946 баъди таъсис ёфтани Кypдистони Шимолй аз чониби олими кypд Носиpи Озодпyp тахия ва интишоp меёбад. Соли 199О онpо кypдшиноси pyс Е.Васильева ба забони pyсй таpчyма каpда, даp Маскав ба табъ меpасонад, ки мукаддима ва тавзехоти хеле пypбоp доpад.
Ба кавли муаллифи «Дадикаи Носиpия» Aлиакбаpхони Содик, девони y шомили 20 ООО байт будааст, вале тибки маълумоти донишманди кypд Носиpи Озодпyp, на бештаp аз 1О ООО байтpо фаpо мегиpифтааст. Бояд гуфт, ки то имpyз на бештаp аз 2 000 байти фоpсии шоиpа даp ихтиёpи хонандагон каpоp доpад. Ба кавли номбypдагон, гуё як кисми ашъоpи Мастypа ба шеваи кypании забони кypдй таълиф ёфтааст, ки аз бозёфт ва нашpи онхо хабаpе нест.
Нахустин касе, ки ба ашъоpи y таваччухи махсус зохиp намуда, онpо чамъ оваpд ва даp шакли девон соли 13О2/1926 даp Техpон мyнташиp каpд, Дочй шайх Яхёи Маъpифат буд. Даp нашpи Девони Мастypаи Кypдистонй донишманди маъpyф Миpзо Aсадyллохи Кypдистонй ва сохиби китобхонаи «Ш^к» Мухаммад-окои Рамазонй низ шиpкат доштанд. Мукаддимаи китобpо Яхёи Маъpифат ва хотимаи онpо Aбyлбако Муътамади Кypдистонй навиштаанд ва ин китоб алхол хеле нодиp аст.
Соли 1362/1984 Aхмади Каpамй даp Техpон «Девони Мохшаpафхонyм мутахаллис ба Мастypаи Кypдистонй»-pо аз pyи девони мypаттабнамyдаи Яхёи Маъpифат чоп намуд, ки хомили 1718 байт буда, анвои гуногуни манзум, аз чумла газалиёту мукаттаот, касидаву маpсия, таpчеотy маснавиёт, моддаи таъpихy pyбоиётpо даp баp мегиpад ва китоби хозиp низ аз pyи хамин нусха тахия шудааст [1, c. 1362].
Aшъоpи Мастypа бо тасвиpхои тозаву авзони хушоханг, гуногунии мавзуъву pангинии хаёли шоиpа имтиёз доpад:
Пухтагй хохй агаp, Мастypа, ишк омузу бас,
Ишк бошад, ишк, к-он хаp чохиле комил кунад. ***
Даp куи ишк хочибу даpбонy бандаанд Султони Руму Хyсpави Эpонy Пётpи Рус.
***
Даpгиз машав, ту Fаppа ба домодии чаxон, Чашми вафо мадоp аз ин шуи сад аpyс.
Мисли абёти фавк мазомину чолибу дилнишин даp девони шоиpа зиёд ба назаp меpасад. Агаp даp байти аввал сухан аз бyзypгй ва кyдpати ишк pафта бошад, даp байти дувум воpид шудани исми шоxи Русия Пётpи 1 ба шеъpи фоpсии асpи XIX хеле чолиб менамояд. Даp байти охиp шоиpа баp хилофи тасвиpи маъмулии шyаpои фоpс, ки чаxонpо ачузаву аpyси сад домодаш хондаанд, тасвиpи тозаи «домод» ва «шуи сад аpyс»-pо ба калам меоpад.
Даp ашъоpи Мастypа абёти ифтихоpй низ фаpовон ба назаp меpасад: Дафтаpи Мастypаpо даp кучаву баpзан,
Халк саpоянд ба навои дафу чанг. ***
Дyppи pахшони сухан ин xама, Мастypа, ту доpй, Окибат мекашй овеза ту даp гуши Низомй.
Мастypа даp ашъоpи худ бештаp пайpави Саъдй, Камоли Хучандй, Xyсpави Деxлавй ва Фонии Кашмиpй будааст. Fазалиёти зиёде даp татаббуву тазмин ва бо баpдошт аз ин шоиpон pyи сафxа омадааст. Касpати вожаву таъбиpxои шеъpи иpфонй даp ашъоpи Мастypа баёнгаpи дилбохтагии ин шоиpаи хушзавк ба осоpи намояндагони сабки иpокист. Аз чумла, вожаву таъбиpоти май, сокй, чом, шаpоб, сабо, зоxид, зулф, чашм, наpгис, лаб, муй, дилбаp, ёp, офок шайх, воиз, шаxи хубон, синаи сузон, базми таpаб, айёми гул, офати чон, саpви чаман, дилбаpи бевафо, оxи чаxонсyз, дили девона, хоки куй, пиpи хаpобот, хаpоботи мyFOн, лаби майгун, новаки мижгон ва xоказо вожаву таpкибxои калидии девони Мастypа низ xастанд.
Мастypа ба саноеи бадеии лафзиву маънавй, аз чумла тачнису талмеx майли зиёд доpад. Чунончи талмеx аз пypкоpбypдтаpин саноеи шеъpи Мастypа ба шyмоp меояд. Н^иб даp xаp шеъpи y аз як то даx ва бештаp аз ин талмеx ба мyшоxида меpасад. Даp миёни талмеxот касpати асомии Xyсpавy Шиpинy Фаpxод ва Паpвиз аён аст. Ба Fайp аз ин Мачнун, Лайло, Монй, ганчи К^ун, Дачла, мушки Хито, муъчизаи Мусо, дами Исо, нахли Тубо, водии Айман, Ч,ам, Кай, Ч,абpаил, Алй, Кавсаp, Салсабил, оxyи Хутан, чоxи Xизиp, Бесутун, Юсуф, Зулайхо, Пypи Гуштосп, Рустам, Рахш, Тypон, Бежан, Фаpидyн, Баxман, мулки Сулаймон, иклими Кай, мулки Тагин, базми Нубод, маxфили Паpвиз, тахти Xyсpав, шеpи Худо, шоxи Начаф, сеxpи Наби, соxиби Дулдуд, оташи Намpyд, Ибpоxим, Мавло, бути Чин, маxи Кашмиp, дашти Аpжан, мушки Хутан, точи Нубод, тахти Xyсpав ва Fайpа зиёд ба rap гиpифта шудааст.
Даp девони Мастypа таpчеъбандy таpкиббанд низ чой доpад ва аз дасти кавии y даp ин анвои шеъp гyвоxй медиxад. Таpчеъбанди шоиpа ибоpат аз чаxоp банд буда, микдоpи абёти хонаxо аз xам фаpк мекунанд. Банди аввал 20 байт, банди дувум 28, банди сеюм 16 ва банди охиpин 24 байт буда, байти восила даp ощо таFЙиp намеёбад ва баъди xаp хона такpоp мешавад:
Fайpи Эзиди якто киблаи сучуде ку? Чуз Худои беxамто вочидулвучуде ку?
Байти восила мисли абёти дигаp даp вазни фоилоту мафъулун фоилоту мафъулун гуфта шудааст.
Даp таpкиббандxои Мастypа, ки xомили 9 банд мебошанд, мавзуи ашъоp мотаму фиpок аст. Даp чаxоp банди аввал ашъоpе даp суги модаp ва даp 5 банди охиp сухан аз даpдy доFи баpодаp pафтааст. Даp банди аввал шоиpа ба pyxи модаp мypочиат мекунад: Боз гу зеpи гил он наpгиси шаxло чун аст? В-он хиpоми кади хyшxайати pаъно чун аст?
Даp бандxои дигаpи таpкиббанди мазкyp шоиpа аз Бyлмyxаммад ном баpодаpи худ, ки хеле чавон дyнёpо падpyд гуфтааст, ба алам ёд мекунад.
Даp бахши ашъоpи паpокандаи китоб якчанд моддаи таъpихy маpсияxо чой дода шудаанд. Аз чумла даp моддаи таъpихи аввал, ки ба зодpyзи писаpи Мулло Дасан, ки
«ба фазлу хунар бемисолу вахид буд», як чузъи зиндагии Мастура ошкор мешавад. Шоира Мулло Дасани мазкурро устоди худ ном мебарад: Ба хукми он ки ваям устодеву ман шогирд, Чу аз бариди сабоям ба гуш мужда расид.
Дар ин моддахои таърих аз шахсони баруманди хамзамони шоира сухан рафтааст, ки аз он чумла «махзани одобу дониш Мирзо Абдулкарим», «фахри абнои замон Иброхим», «кони мурувват Бобохон», модари шоира Маликнисохонум, фахри дин Мирзо Фарачуллох, Око Асадуллох Бехинзодаи Хусрав, Махмуд-око ва дигарон хастанд.
Дигар аз ашъори дилпазире, ки шомили девон шудааст, се маснавй аст, ки яке маснавии «Гулу булбул», дигар «Киссаи ошику маъшук» ва охирин маснавии нотамоми «Некмард ва гавхар» аст.
Рубоиёти Мастура намое аз завку табъи баланди уст. Дар рубоиёт низ ахволи шоира, дарди чонсузи ишк, вазъи зиндагии у, чаври фалак бар чони шоир хеле муассир ба калам омадааст. Шоира руи ниёз ба бандагон надорад. З-ин ру мухотаби у аглаб Холики яктост:
Ё раб, ту ба фазли хеш дилшодам кун, Аз кайди балову мехнат озодам кун. Эй Холики бениёзи рахмону рахим, Рахме ба фигону оху фарёдам кун.
Дамин тарик, аз мутолиаи ашъори Мастура эхсос мешавад, ки аз килки ин шоираи сохибфазлу хуштабъ абёти зебои фаровоне руи сафха рехта ва у аз муктадиртарин шоирахои садаи XIX будааст, ки аз пайи худ як зумра каламкашони дигарро ба майдони адабиёт хидоят намудааст. Дифз шудани девони у дар радифи девони занони сохибкалам гувохи он аст, ки ин шоираи хушадо бо вучуди талхкомихои рузгор ва чавонмаргй, боз хам хушнасиб будааст, ки то имруз ашъораш ва таърихномааш бозгуи хунари зебо ва фазлу дониши камназираш бимонанд.
Адабиёт:
1. Девони Мастураи Курдистонй «Мохшарафхонум» / бо кушиши Ахмади Карамй. -
Техрон, 1362.
2. Мох Шараф Ханум. Хроника дома Ардалан. - Москва: Восточная литература, 1990.
3. Пурони Фаррухзод. Донишномаи занони фархангсози Эрон ва чахон. Ч,. 2. -
Техрон, 1378.
4. Ризокулихони Дидоят. Мачмаъ-ул-фусахо. Ч,. 2, бахши 2. - Техрон, 1382.
5. Салимй Алй Акбар Мушир. Занони суханвар. Дафтари дувум. - Техрон, 1335.
НЕСКОЛЬКО СЛОВ О ЖИЗНИ И ТВОРЧЕСКОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ
МАСТУРЫ КУРДИСТАНИ
Аннотация. Статья посвящена жизни и творчеству талантливой персоязычной поэтессы Курдистана Мохшараф-ханум, написавшей свои произведения под псевдонимом Мастуры. Автор обращает внимание не только на автобиографические детали и особенности ее поэзии, но и на ее исторический труд «Хроника дома Ардалона». На основе анализа поэтических жанров дивана Мастуры и своеобразии ее творчества, в том числе художественных средств изображения в ее касыдах, газелях, рубаи, тарджеотах и историограммах, автор утверждает мысль о том, что поэтесса следует иракскому стилю.
Ключевые слова: поэтессы XIX века, Мастура Курдистани, персидскская литература, стихотворение.
A FEW WORDS ABOUT LIFE AND CREATIVE ACTIVITIES OF MASTURA KURDISTANI
Abstract. Article is devoted to the life and work of Persian talented poet Kurdistan Mohsharaf Khanum, who wrote her works under the pseudonym of Mastura. The author draws attention not only on the autobiographical details and peculiarities of her poetry, but also in her historical work "Chronicle Ardalona home." Based on the analysis of poetic genres of divon of Mastura and originality of her work, including artistic medium in her qasidas, gazelles, Rubaiyat, tardzheotah and istoriogrammah, the author argues the idea that the poet should be Iraqi style.
Key words: poetess of the XIX century, Mastura Kurdistani, Persian literature, poetry
Сведения об авторе: Ходжаева Матлюба, доктор филологических наук, профессор Худжанского государственного университета имени академика Б.Гафурова, e-mail: matluba.khojaeva@gmail.com
Information about the author: Khojaeva Matluba - Doctor of Philology Sciences, professor, Khujand State University named after academician B. Gafurov
НАЦШ ВА МАЦОМИ ЗАБОНИ АРАБЙ ДАР ТОЧ,ИКИСТОНИ ТОИНЦИЛОБЙ
Вах;%обов Т.
Донишгоуи давлатии Хуцанд ба номи академик Б. Гафуров
Забт ва ишголи Осиёи Миёна аз чониби арабхо ба максад ва манзури пахну таъмими дини мубини ислом ва хукумати онхо дар тулу замони дарозо, дар дар ин марзу бум боис гардид, ки дар як муддати муайян катъ шудани амалкарди забонхои аслии халкхои ин минтака дар бештари сохахои истифодаи онхо арзи вучуд намуд ва забони точикй аз ин раванд низ истисно набуд. Бо эътирофи эроншиноси машхур, профессор Е. А. Бертелс «Ишголи сарзамини Эрон ва Осиёи Миёна аз тарафи арабхо ба он оварда расонид, ки раванди ташаккули забонхои адабии ин минтака катъ гардида, дар муддати дарозо дар кишвархои ин манотик забони арабй ба хайси забони адабии вохид ва ягона мавриди амал карор гирифт» [2, c. 102].
Халкхои аз чониби арабхо маглубгардида исломро пазируфтанд ва хамвора ба он урф, одат ва суннатхои исломро кабул намуданд, ки дар ин раванд на хамеша гароиши ихтиёрй ба назар мерасид. Таъмими ислом, ки дар заминаи исломикунонй ё гароиши чабрй ба меъёру кавонини ислом сурат гирифт, боиси дар марзу буми гайриарабй, аз чумла Осиёи Марказй, мавкеи муайян пайдо кардани забони арабй гардид. Бар илова, муроати рукнхои асосии ислом фарз ва талаботе махсуб меёфт, ки густариши минбаъда ва таъмими дини ислом дар марзу худудхои тозазабт ба он робитаи ногусастанй дошт. Аз ин ру, таъкидан иброз медорад профессор Е.Э.Бертелс, ислом хар як муслимро муваззаф менамуд, ки хар руз панч маротиб намоз гузорад ва бояд ин фариза бо тиловат ва ё кироати оёти Куръонй дар ниёиши Худо ба забони арабй анчом бипазирад [2, c. 102].
Ногуфта намонад, ки сиёсати забонии тахочумгарони араб дар заминаи хусумат ва адоват нисбати забонхои мардуми бумию марзй тархрезй гардида, мутаассибон боварй доштанд ва бо таассуб такозо менамуданд, ки забони арабй ягона забонест, ки бо он тамоми аркон ва кавонини дини ислом баён ва рохандозй мегардад. Инчунин, Куръон китоби ягонаи мукаддас буда, ба забони арабй китобат шудааст. Дар робита ба бархурди яке аз намояндагони аббосихо - Абдулло бини Тохир нисбати кутуби гайриарабй Давлатшохи Самаркандй дар «Тазкираи Давлатшохй» хикоятеро меорад, ки мазмунаш ба таври зайл аст: Дар як рузи фарахзо ба Абдулло бини Тохир, ки дар салтанати аббосихо амири Хуросон таъин гардида буд, як шахс китоберо ба у, ба арзи
