CC BY
6Сведения об авторах: Рустамова Гуландом, кандидат филологических наук, доцент общеуниверситетской кафедрой русского языка Таджикского государственного педагогического университета имени С. Айни
Муллоев Абдусамад, доктор филологических наук, проректор по научной работе Таджикского государственного педагогического университета имени С. Айни, e-mail: sinojon_2014@mail.ru
Information about the authors: Rustamova Gulandom, PhD of philological sciences, docent of common chair of the Russian Language, Tajik State Pedagogical University named after S. Aini
Mulloev Abdusamad, doctor of philological sciences, vice-rector on scientific works of the Tajik State Pedagogical University named after S. Aini
САРЧАШМАХ,ОИ МАКТАБИ ФИКРИИ МИРЗО БЕДИЛ
Нуров Н. Н.
Донишгоуи давлатии Хуцанд ба номи академик Б. Гафуров
Адабиёти форсй тули асрхои зиёди хастии худ чавхарашро бо зевари пиками куръонй биороста, дар партави сухани Худованд пурбор гардидааст. Хдтто аглаби шуаро хадафи аслии хешро аз шеъргуй анчоми хамди Худованд дониста, шеърро оинаи каломи Хдк ва аходиси набавй шуморидаанд. Ба ин васила буд, ки тавассути ашъори хеш эшон накбе дунболи маърифати Кирдгор кандаанд. Дар натича аз партави Куръон ва аходиси набавй мазомини касире халк шуда, пайкари шеъри форсй аз фаязони каломи Офаридгор мамлу ва ганй гардид.
Махз, хамин нусрату нузхати оёти куръонй ва аходиси набавй аз маърифатгари ашъор огохии комиле аз Куръон ва аходисро талаб менамояд, то ба дарки сахехи матлаби шоир бирасад. Аз ин лихоз, хамеша шорехон зимни шарху басти мутуни адабй кушидаанд, ки Куръон ва хадисро чун мухимтарин меъёри фахми матолиби шоир карор диханд. Дар аксари шурухи осори барчастаи адаби форсй шорехон дар табйини дакики фаязони Куръон эхтимом варзида, онро аз нахустин унсури маърифати шеър карор додаанд.
Мирзо Бедил низ, ки хануз дар хафтсолагй "забони ачзбаёнро бо ихтимоми Куръони Мачид фоиз гардонид" [2, с. 7] аз партави каломи Худованд сухани худро зиёда бахравар гардонида, чони шеърашро бо анвори оёти раббонй мунаввар сохтааст. Аз ин ру, метавон оёти куръонй ва аходиси набавиро ба унвони нахустин сарчашмаи мактаби фикрии Абулъаъонй мукаррар намуд. Дар ишорат ба ин нукта, Акбар Бехдорванд ва Парвез Аббосй дар мукаддимаи "Куллиёт"-и Бедил навиштаанд: "Камтар шеъре аз Бедил метавонед пайдо кунед, ки дар он ишорае ба ояе аз оёти мубораки куръонй ё аходиси пурбаракоти набавй вучуд надошта бошад." [1, с. 31]. Ин буд, ки у низ дар идомаи бузургони каламрави сухан хадафи нахустини хешро аз сухансарой ба чо овардани хамди Худованд шуморид, чун аз забонаш ин каломи кудсй бидуни ихтиёр таровиш ёфт:
Бе замзамаи хамди ту конуни суханро, Афсурда чу хуни раги тор аст баёнхо.
Ба ин вачх, метавон огохии комили Бедилро аз Куръон ва аходиси набавй хамчун нахустин унсури маърифатии ашъори у шинохт, чунки ибтидои рохи зиндагиву шеъри вай бо каломи Худованд пайванди кавй дорад. Дар таквияти ин андеша метавон ба гуфтаи дуктур Абдулганй ручуъ намуд: "Тасаввуф хуни уруки Бедил гардид ва максуди асосии вай мухаббати Худованд буд" [3, с. 15].
Дар тасбити ин амр моро зарурате пеш меояд, ки равзанае ба фахми ашъори Мирзо Бедил боз намуда, чанбахои куръонии шеърашро такрир намоем. Бедил мегуяд: Навои "Нахну акраб" аз фусуни нагма мечушад, Вале бо сози у ин нагма бе мизроб наздик аст.
Кабл аз он ки бах^о pyи баpдошти Бедил аз оётy аходис тадовyм бахшем, зикpи як нукта амpи мухим аст. Баpкаpоp намyдани сихати матн аз мyхимтаpин авомили маъpифати шеъp аст, ки pочеъ ба ин масъала даp pисолаи "Маъpифат ва шаpхи адабиёт"-и Абдулманнони Насpиддин бахси муфассал pафтааст. Аз ин py, бояд нахуст ба сихати байти мавpиди назаp таваччух зохиp намуд. Даp нусхаи точикистонии девони Бедил, ки байти фавкуззи^ аз он истифода шудааст, ихлоли мантией ба назаp меpасад. Даp ин замина каблан лозим аст, ки шакли сахехи онpо, ки даp "Куллиёт"- и шоиp, ки бо чопи матбааи Сафдаpй маъpyф аст ва нусхахои интикодии Девони Бедил даp Эpонy Афгонистон омадааст, зи^ намоем:
Навои "Нахну а^аб" аз фусуни захма мечyшад, Вале бо сози y ин нагма бе мизpоб наздик аст [1, с. 543].
Истидлоли аввалияи сихати ин шакли байт он аст, ки агаp аз дидгохи мантикй биандешем, наво махсули захма бошад ва захма даp лугат нохунест, ки тавассути он садои pyбоб ё тоp хосил мешавад. Вале даp шакли аввала ба чои захма нагма омадааст, ки ба мантик созгоp нест. Чунки аз лихози маънии лугавй нагма ва наво мypодифи хамдигаpанд ва аз нагма баpхостани наво, ончунонки даp байт омадааст, лоимкон аст. Аз ин нуктаи назаp, шакли дувум сахех аст.
Мустафоди ибоpаи "Нахну а^аб" даp ин байт, аз файзи ояти кypъонй даpак медихад. Баpои маъpифати сахехи байт маъниpасpо огохй аз Сypаи Коф, ояти 16 лозим аст, ки даp он омада; "Мо наздиктаpем ба y аз pаги гаpдан".
Огохй аз ин оят pохи маъpифати матлаби шоиppо баpои маъникушо хеле осон менамояд. Нахуст, бо огохй аз ин оят, хадафи шоиp то андозае pyшан мегаpдад. Вале аз таpафи дигаp лозим аст, ки чихати маъpифати комили байт баpхе аз pyмyзи онpо кушоем.
Агаp ба таносуби зохиpии ашёи даp байт ба коp гиpифтаи Бедил биандешем, маълум мегаpдад, ки садо махсули захма задан баp тоpхои соз аст. Ба ибоpаи дигаp, захма василаи тавлиди садову соз аст ва садо асли маънии хастии соз. Аз ин чо, агаp аз фусун ва хyнаpи соз навои "Нахну акpаб"бypyн ояд, пас даp сози У ин наво бидуни мизpоб хосил шавад. Чун даp батни ин байти Бедил pамзхое нухуфтаанд, аз ин чо таваччухи амике бояд ба он зохиp намуд.
Навои "Нахну а^аб" баёнгаpи киpоати Кypъон ва зикpе, ки чаpоги хидояти навpохон аст мебошад. Бедил бо ин байт таъкид каpданист, ки навои "Нахну а^аб" махсули захма задан аст. Чунки вакте даp лабони солик ин садо чоpист ва y сухан мекунад, ха^з хоиле миёни y ва маъшук мавчуд мебошад. Вале аз сози y бошад, ин оханг бидуни мизpоб начво мезанад. Манзypи Бедил ин чо аз наво киpоати К^ъон аст, ки аз забони инсон чоpй мегаpдад. Мизpоб киноя аз василаест, ки инсонpо ба Худои худ наздик месозад. Ин васила даp ибтидои pох баpои соликон киpоати Кypъон, зикp, авpод ва дигаp аъмоли шаpъй махсубанд. Мypшид низ баpои мypид навъе васила аст. Агаp солики pох ба василаи киpоати Кypъон таpикатpо бипаймояд, пас вай ханyз pаванда аст ва миёни y ва маъшук фосилае хаст. Зеpо навояш аз мизpоб баpмехезад, на аз худи y. Чун ба макоми вахдат биpасад, ин хама аз байн биpаванд ва мизpоб, соз, навои "Нахну а^аб" айни хам шаванд ва навои Нахну а^аб аз андаpyни худи y начво занад. Чаpо ки сози ypо - хамоне, ки айни хак аст ва ба макоми инсони комил pасида, ниёзе ба васила намондааст.
Мунтахои андешаи Бедил даp ин байт он аст, ки чун инсонpо огохии даpyнй мyяссаp гаpдад, ypо василае даp маъpифати Дак ба коp наояд. Балки ин садо, яъне "Навои Нахну а^аб" аз андаpyни худи y баpхезад. Асpоpи фошшудаи Аналхак гуфтани Мансyp даp pобита ба хамин маънй аст..
Дамин таpик, бо мустафод аз ояти 16 Сypаи Коф Миpзо Бедил тавониста, ки маънии тоза даp либоси иpфонй биофаpад, ки баёнгаpи макоми вахдати вучуд аст. Бешак, яке аз заминахои зyхypи таълимоти вахдати вучуд низ баста баp хамин оят махсуб мегаpдад. Аз ин py, шахси маъничy зимни маъpифати байти фавк ва абёти амсоли он бояд аз ин оят огохй дошта бошад.
Дар талкини ваддати вучуд ироа гардидани байт аз он чо низ рyшан мегардад, ки мудтавои комили газал дар табйини золоти урафои муваддид аст. Гузашта аз ин, дар "Чадор унсур" кабл аз зикри ин газал худи Бедил дар ду чумла мундаричаи умумии газалро чунин ба калам оварда:
"Дар якинободи олами тадкик авлиёи дазрати дак айни дакканд, на аз силки таваддум ва суй ва мадрамони мачлиси курб оинаи румузи бечунианд, на тимсоли тафрикаи чуну чаро. Агар аз нур ба офтоб чашм кушудай офтоб чуз нур чй дорад ва агар аз об ба чашма род бурдай, чашма гайр аз об чй бар меоварад" [2, с. 28].
Аз тарафи дигар, агар ба бадси Бедил дар "Чадор унсур", ки кабл аз зикри гуфтори боло омадааст, мутаваччед шавем, рушан мегардад, ки газал ба пуррагй ба яке аз муршидони комили шоир, ё ба ибораи худи y ба мадори дафт анчумани шудуд Шод Косими Дуваллодй бахшида шудааст. Аз ин ру, вакте Бедил мегуяд; "Вале бо сози y ин нагма бе мизроб наздик аст" ба Шод Косим мурочиат мекунад. Худ ибораи бо сози y, ки тадоъй бар шахс мекунад, гуводи ин дакикат аст. Пас, гиреди асосй низ дар дамин чост ва "у"-и дар байт ишоратшуда Шод Косим аст, ки айни зот шудаву дар макоми шудуд карор дорад ва аз сози вай навои "Надну акраб" бидуни мизроб бархезад. Андешаи фавк дар байти мактаи газал таквият меёбад;
Чу дар оинаи рангаш тамошо кардай, Бедил, Гараш инсони комил хонй аз одоб наздик аст.
Албатта, ин бадси тулонист ва чун матлаби мо руй бардошти Бедил аз Куръон карор дорад, дамин чо иктифо мекунем. Зикри баъзе мушаххасоте, ки дар боло бо истиноди "Чадор унсур" овардем, тандо чидати маърифати садеди матлаби шоир ба шумор меояд. Чун матлаби асосии тадкикоти мо такрири бардоштдои Абулмаонй аз оёти раббонй мадсуб мегардад, фикр мекунам, ки ташреди нисбатан ба тафсили байти каблй дар такарруб ба вучудоти аслии тадкикот аз адамият холй находад ходад буд.
Кабл аз он ки бадсро руи бардоштдои Бедил аз Куръон ва дадис, дамчун заминаи маърифати ашъори y тадовум бахшем, бояд арз намуд, ки мустафоди оёти куръонй дар каломи Абулмаонй ранги мухталиф дорад. Дар ин замина, ба инобат гирифтани ин нукта зимни маърифати матолиби шеъри y амри вокеист. Бо тарики ичмолй лозим мешуморем, ки мушаххасоти ин масъаларо дар се бахш мавриди баррасй карор дидем.
1. Ишороти сарех ба оёту ахддис. Дар ин маврид шоир чузъе аз оёт ё дадисро ба орият гирифта, сухани хешро тавре баён менамояд, ки маъничу партави рушани Куръон ва ё дадисро эдсос мекунад. Ин навъ мустафоди шоир аз оёти куръонй кори маърифатгарро хеле осон мекунад. Огодии андак аз Куръон ва дадис гиреди мушкилоти байтро мекушояд. Байте, ки каблан тафсири мазмунаш рафт, дар заминаи чунин бардоштдои шоир аз Куръон ба калам омадааст. Дар таквияти гуфтори боло ба чанд намунаи дигар аз ашъори Бедил ручуъ ходем намуд.
"Коф"- у "Нун" халкро ба шур овард, Ин ду дарф аз кучо ба гуш гузашт.
Ин байт дар партави ояти 117 сураи Бакара каламдод гардидааст, ки дар он омада: " ...ва чун ирода кунад чизеро , пас чуз ин нест мегуяд, уро "Бишав!", пас мешавад." Аз ин лидоз, матолиби аслии шоирро мо тандо бо огодй аз ояти мазбур садедан маърифат карда метавонем.
Аксари мудаккикон Mирзо Бедилро аз зумраи муътакидони таълимоти урафои ваддати вучудй мадсуб донистаанд ва касрати ин гуна маънидо дар ашъори вай ин андешаро ба субут мерасонад. Аз ин ру, ашъори вай аз андешадои орифони муваддид лабрез аст, ки чавдари аслии таълимоти мазбур маъхуз аз ояти 115 сураи Бакара мебошад. Дар ин оят омада: "Ва мар Худорост Mашрик ва Mагриб, пас дар кучо руй оваред, пас он чо вачди Худост, ба дурустй ки Худо фарохрадмат аст".
Бедил дар ишора ба ин оят мефармояд:
Чашм во кун, шаш чидат ёр асту бас, Дар чй ходй дид, дидор асту бас.
Дар мавриди дигар бошад, нигошта:
Заppоти чахон чашмаи анвоpи тачаллист, Даp санг, ки ояд ба назаp, Typ бубинед.
2. ^исмати дигари сурудахои шоир хамон ашъоpеанд, ки даp заминаи хикмат ва каломи Худованд иншо гаpдидаанд. Вале ишоpоти шоиp даp ин мавpид саpех ва мустаким нест. Факат фахми тунд ва зехни аз хикмати кypъонй боpваp метавонад, ки ба даpки мохияти баpдошти шоиp аз Кypъон биpасад. Аз ин чо, огохй аз хикмати Kypъонии мастyp даp паpдаи калимот низ аз василахои мухими маъpифати сахехи матлаби шоиp махсуб мегаpдад. Масалан, Миpзо Бедил мефаpмояд: Майпаpасти эчодам, нашъаи азал доpам, Дамчу донаи ангyp шиша даp багал доpам.
Пайдост, ки шоиp ба мастии азалии инсон ишоpат мекунад. Ин мастии вай мушобехи шиша даp багал доштани донаи ангyp аз pyзи офаpиниш аст. Манзyp аз ин шиша пеш аз хама донаи хypдест, ки андаpyни донаи ангyp махфуз аст ва шабохати зохиpие ба шиша доpад. Аз таpафи дигаp чун шаpоб аз ангyp омода шавад, пас мастии вай низ азалист. Чунки pасолати ангyp тавлиди мастй ва ё василаи мастй аст, ки пайванди ногусастанй ба худи вай доpад. Вале ибоpаи нашъаи азал доpам, як навъ имост баp ин оят; "Ва чун гиpифт паpваpдигоpи ту аз бани Одам аз пушти эшон авлоди эшонpо ва гувох гаpдонид эшонpо баp зоти эшон, гуфт; Оё нестам паpваpдигоpи Шумо, гуфтанд, оpе, хастй. Гувох шудем, ки бигyед pyзи киёмат, хаpойина мо бехабаp будем аз ин" (Сypаи Аъpоф, ояти 171).
Уpафо даp паpтави хамин оят баp вожаи аласт чилваи иpфонй бахшида, ба хулосае pасиданд, ки pyзи аласт Худованд аз кулли зyppияти Одам ахд гиpифт, ки магаp ман нестам Худои Шумо. Эшон гуфтанд. Бале. Бо ин посух даp ниходи эшон нашъаи ишки чамоли баpин биафтод ва баъд аз он хамагй шефтаи он чамоли якто масти аласт шуданд. Tаъбиpи масти аласт баpхоста аз хамин чост ва кабл аз Бедил шyаpо аз он хеле зиёда ба rap гиpифтаанд.
Ч,илваи хамин оят мучи6и он гаpдид, ки даp шеъpи фоpсй ибоpоти pyзи аласт, чоми аласт, бодаи аласт ва гайpахо ба вучуд омадаанд. Ибоpаи нашъаи азали Бедил низ аз зyмpаи чунин таъбиpхост. Ин гyфтоp мубайини он аст, ки манзypи Абулмаонй низ хамон назаpи шyаpои мокабл аст. Вале таpзи ифода ва тафаккyp Бедилона мебошад..
Аз тахкики pобитаи маънии байти боло бо ояти кypъонй мyкаppаp мегаpдад, ки ноогохй аз мазмуни ояти мазкyp метавонад, ки ба заъфи маъpифати матлаби гуянда мусоидат кунад. Даpчанд шоиp даp заминаи ин оят маънии тоза сохтааст, вале ишоpаи y мустаким нест. Бад-ин нисбат шоpехpо лозим меояд, ки хини маъpифат чунин абёти Миpзо Бедил низ чихати кашфи сахехи матлаб аз дониши хуби кypъонй баpхypдоp бошад, то саpчашмаи маънии манзypи шоиppо ба дypyстй мyкаppаp намояд.
Дyктyp Абдулганй низ даp тахкикоти хеш "Абдyлкодиpи Бедил" заминахои Kypъонии чанд байти Бедилpо муайян каpдааст. Аз он чумла, маншаи аслии ин байти шоиppо даp ояти 19 сypаи Нисо медонанд, ки даp он омада: "Даp pyз, балки хаp лахза даp шукухи тозае чилва мекунад":
Даp нафас сад pанг мегиpад инони чилвааш, То кунад шухй аpак оина меpезад хаё.
Даp байти зеppо бошад, паpтави ояти 143 сypаи Аъpофpо метавон ба мушохида гиpифт:
Ишк агаp даp чилва оpад паpтави макдyppо, Аз гудози дил дихад pавган чаpоги Typpо.
Мухтавои оят ин аст: "Ва чун омад Мусо ба вакти мyкаppаpи мо ва сухан каpд бо y паpваpдигоpаш. Гуфт; Эй паpваpдигоpи ман, бинамо маpо, ки бингаpам ба ту. Гуфт: хаpгиз нахохй дид маpо, валекин бингаp ба кух. Пас агаp каpоp каpд даp чояш. Пас зуд бошад, ки бубинй маpо. Пас, чун тачаллй каpд паpваpдигоpаш маp кyхpо, гаpдонид онpо pеза-pеза ва ба py даpафтод Мусо бехуш. Пас, чун ба хуш омад, гуфт: Донам пок бyданатpо. Бозгаштам ба суи ту ва ман аввали гаpавандагонам"
Даpчанд байти боло мазмуни иpфонй касб каpда, pyчyъи шоиp ба оят мустаким нест, вале чавхаpи маънии он даp замиpи ин сухани Худованд аст. Досили маънии байт он аст, ки ишк агаp паpтави хакикй ва мyктадиppо, ки манзyp аз он тачаллии зот даp макоми кашфу шухуд даp дили инсон аст, ба чилва оpад, он гох гудози дили ошики асил pавгани чаpоги Typ хохад гаpдид. Яъне дил даp заминаи ишки асил метавонад, ки ба макоми хулул биpасад ва хамин гудози дил, ки даp сафо ва pиёзати нафсонй сypат гиpад, мучиби чилваи чамоли Худованд даp оинахонаи он гаpдад.
Пас, агаp Мусо даp кухи Typ ба мазхаpи тачаллй pасида бошад, оpиф даp дили инсони огох ва оpифy ошики асил чавхаpи фypyги чаpоги Typ, мазхаpи чилвагохи хакpо мебинад. Манзypи Бедил чанбаи иpфонии байт аст, вале маъpифати он кабл аз хама огохй аз ояти мазкyp мехохад, то фахми хакикй ва хаматаpафаи матлаб ба даст ояд. Чунки бидуни фахми хакикии киссаи Мусо ва Typ кашфи маънй мyяссаp намегаpдад, хаpчанд шоиp аз кисса беpyн омада, ба он пиpохани pамзи иpфонй пушонидааст.
Рочеъ ба аpчи pyхонии инсон оёти зиёде даp Кypъон нозил шудааст. Дyктyp Абдулганй даp тахкикоти хеш аз ояти 29 Сypаи Дачp ёд мекунад, ки аз зyмpаи чунин оёт аст. Даp он оят омада: " Ва дамид даp он аз pyхи худ" [3, с. 45].
Аз мухтавои оят баpмеояд, ки инсон хаpчанд мypаккаб асту тале аз чисми хокй бастааст, вале баp вачхи pyхи мукаддаси хеш мyбоpак ва шаpиф мебошад,. Сиppи асосии сачдаи малоик низ баста баp хамин такаддуси инсон буда. Аз ин чост, ки даp заминаи ин оят шyаpо ашъоpи зиёде сypyдаанд, то иктидоpи pyхонй ва такаддусу такаббypи инсониятpо мyкаppаp созанд. Бедил низ чун дигаp шyаpо даp паpтави ин оят ва оёти дигаpи кypъонй, ки аз иктидоpи pyхонии инсон сухан гуфтаанд, ашъоpи бисёp сypyда аст. Чун Дyктyp Абдулганй чанде аз онхоpо зикp намудааст, мо такpоpи андеша ва pавиши тахкики y даp ин чода намекунем. Tанхо лозимаи он мешyмоpем, ки pочеъ ба ибоpоти шоиpонаи Бедил даp такpиpи аpчи pyхонии инсон, ки pеша даp ин оят доpанд, чанд нyктаpо баён созем.
Абулмаонй даp табйини мохияти чисмонй ва pyхонии инсон истиоpоти зиёде сохта, ки чавхаpи хyдpо бо мазомини кypъонй мамлу сохтаанд. Масалан, вакте y мегуяд:
Нухфалакогуш шавки интизоp омода аст, К-эй нигохи боги беpангй зи обу гил баpо.
Даp ин байт ду ибоpаи мyстаоp, ки баpои ифодаи аpчи аслии инсон коpбаст шудаанд, мавчуд аст. Яке «Нухфалакогуш» ва дуввуми «нихоли боги беpангй» мебошад.
Даp андешаи ypафо инсон олами сагиp аст ва он чи даp олами кабиp бошад, даp олами сагиp низ хаст, ончунон ки даp хаp чузъ вучуди кулл тазохyp кунад. Tаpкиби «нухфалакогуш» мубайини хамин маънист.
«Нихоли боги беpангй» баp он чихат гуфта, ки чун даpахтpо хангоми даp макоми нихол буданаш аз чое ба чои дигаp куч диханд, нумуъ ёбад, то даpахт шавад. Вале ибтидои хастии даpахт хамон нихол аст. Чун асли инсон низ аз олами беpангй, яъне олами боло, олами мукаддас, аз аpш омадааст, y нихоли хамон боги аpшист, ки ба ин боги таайун кучат шуда.
Даp байти зеp бошад, ибоpаи "сехpи нашъаи фитpат" истиоpаи инсон аст: Сехpи нашъаи фитpатй, тахи хок аз чй гафлатй, Нафасе саpфи чунун куну зи хами чаpх баpо.
Даp баpобаpи ин даp хамин байт як навъ паpтави хадиси шаpифаи Расули Акpам(с) низ ба pyшанй эхсос мешавад, ки даp он омада: "Касе, ки хyдpо шинохт, Хyдояшpо шинохт.
Ч,ои дигаp низ Бедил ба ин маънй мефаpмояд:
Эй хастй аз касpи гано афканда даp вайpонаат, Гул каpда аз хаp муи ту идбоpи чинихонаат.
Дар ин байт ибораи "касри гано" дамрадифи маънии "боги берангй" дар байти боло ва "кунгураи арш"-и Дофиз аст.
Дар байти зер бошад, ибораи "хилваторои адам" мубайини маънии инсон аст: Эй хилваторои адам, то кай ба фадми худ ситам, Чун арра бояд рехтан, дар кашмакаш дандонаат.
Адам дар истилоди фалосифа маънии нестиро дорад. Вале дар назари урафо ин истилоди фалсафй то андозае рамзи ирфонй касб карда, барои ифодаи маздари тачаллй ва макоми курб меояд. Ба далели ин ки чун инсон дар худ нест шавад, дар дак даст ходад гашт. Аз ин чо ибораи хилваторои адам ба маънии шарафёби бисоти курб меояд, ки ин сифат тандо махсуси инсон мебошад. Ин ибора низ реша дар дамин гуна оёти куръонй дорад.
Аз мудтавии ин абёти Бедил метавон натича гирифт, ки y дар партави анфоси куръонй бар офаридани истиороти зебои ирфониву шоирона муваффак шудааст. Ба ин нисбат, бадси масъалаи инсон ва арчи рудониву чисмонии он аз дидгоди Бедил тафсилот ва тадкики чудогона меходад.
3. Бахши дигари ашъори Бедил, ки нашъа дар диками куръонй доранд, дар заминаи истифодаи талмедоти куръонй тавлид гардидаанд. Дар ин гуна ашъор шоир бештар ба киссаву ривоёти марбут ба зиндагй ва рузгори паёмбарон ва ашхоси зикрашон дар Куръон рафта ишорат мекунад. Вале ин маънои онро надорад, ки ашъори Абулмаъонй бештар дар индисори киссаву ривоёти куръонй маддуд шуда, аз он бурун наёмадааст. Балки дигар анвои талмедот низ дар шеъри шоир хеле фаровон корбаст шудаанд. Чун матлаби мо руи бадси партави Куръон дар шеъри Бедил ва гунадои бардошт аз он меравад, бештар мутаваччеди талмедоти Куръонй гаштаем.
Касрати истифодаи киссаву ривоёти куръонй низ маърифатгарро ба огодии комил аз Куръон ва тафосир талаккй менамояд. Дар тасбити ин гуфта ба чанд байти Mирзо Бедил мурочиат менамоем:
Пири акл аз мо ба дарди нон мукаддам рафтааст, Дар фишори донадои гандум Одам рафтааст.
Ин чо ишорате ба киссаи ронда шудани Одам (а) аз бидишт аст, ки бидуни огодй аз он матлаби аслии шоир мастур мемонад. Баробари ин зикри исми Одам ва донаи гандум ду унсури мудими ин кисса мебошанд, ки зимни шарднигорй тафсири киссаи мазкурро талаб менамоянд
Дар заминаи ташреди дамин кисса як мухтасоти дигари корбасти талмедоти куръониро дар ашъори Бедил метавон кайд намуд, ки тафаддуми он дар судулати кашфи маънй ёвари шоред ходад буд. Агар дар байти боло шоир мустакиман ба Одам ва донаи гандум ишорат кунад, дар байти зер ишорати вай пушида аст. Тандо бо фадми дакик метавон ба кашфи бардошти Mирзо Бедил расад: Гар мизочи карам он аст, ки ман медонам, Оламеро ба хатои мани тандо бахшанд.
Аз мазмуни зодирии байт фадми ишорат ба кисса лоимкон аст бо он ки дар заминаи он шоир дадафи барои худ рушанро ироа менамояд. Вале агар дар замири ибораи "оламеро ба хато бахшидан" ба тааммук биандешем, маълум мешавад, ки ин бахшояндагии Худованд аст, ки ба чурми хурдани гандум ба Одам дунёро бахшид. Досили маънй он аст, ки агар мизочи карам чун тасаввурот ва фадми ман аст, он год оламеро ба хатоям мебахшанд. Яъне карами олй ин караму саховати Худованд аст, ки бар чурме дунёро бахшид. "Оламеро ба хатои мани тандо бахшидан" дар вусъати хеш идомеро гунчоиш додааст. Агар маънии нахуст дамон ки зикр намудем, бошад, маънии дигар бахшидан яъне омурзиши олам бар гуноди ман, ки бурдони бахшояндагии Худованд мадсуб меёбад, мебошад.
Бояд арз намуд, ки Mирзо Бедил зимни истифодаи кисаси куръонй кушидааст, ки мазомини тоза халк кунад. Ба ибораи дигар, талмедоти y аз асли устуравию таърихии хеш то андозае дур шуда, дар тафаккури шоир сурати нав мегиранд. Вале дароина
маърифати ашъори y огодй аз киссаи мавриди масали шоир карор гирифтаро металабад, ки раднамои кашфи матлаб ходад гардид. Mасалан, вакте мегуяд: Myгтанам гиред домони дили огодро, Mадрамон лабрези Юсуф дидаанд ин чодро.
Mаънии аслии байт он аст, ки дили орифро ганимат бояд шумурд, бар вачди он ки вай аз алтофи худовандй файзёб гардидааст. Ин чо Юсуф киноя аз лутфи Худовандист ва чод дили инсони огод, яъне, ориф буда, мадрамон ондоеанд, ки шарафи бисоти курбро дарёфтаанд ва асрор бар эшон дувайдо гардидааст. Mаълyм мешавад, ки Юсуф дар ин байт то андозае аз асли киссаи хеш дур рафта, маънии мармуз касб карда, мадсули тафаккури шоир гаштааст. Вале маърифатгар ё шоред бидуни огодй аз киссаи ба чод афкандани Юсуф парда аз рамзи дар батни вожаи Юсуф нудуфта бардошта наметавонад. Чунки мазмуни умумии байт реша дар дамин кисса дорад.
Аз киссадои куръонй рушан мешавад, ки Худованд дусни оламиёнро ба ду кисмат намуд ва кисме аз онро ба Юсуф бахшид. Аз ин чо, рамзи вожаи Юсуф аслан баста бар дамин нукта аст. Пас, дарчанд вожаи Юсуф дар коргоди тафаккури шоир табодули маънй мекунад, вале чавдари аслии зудури маънии он ба мазмуни киссаи Юсуф ручуъ ходад кард.
Аз ин ру, хулосаи мабодиси мо дар мавриди бардошти Mирзо Бедил аз киссас ва ривоёти куръонй он аст, ки талмедот дар андешаи шоир табодули маънй намуда, чузъи тафаккури y мегарданд. Аз тарафи дигар зимни маърифати матлаб ручуъ ба асли кисса вачди мудим ва амри зарурй мадсуб мебошад. Зеро маърифати садед тандо ба василаи огодии комил аз кисса ё ривоёти манзур ба даст ходад омад.
Mирзо Бедил дар радифи бардоштдои куръонй аз адодиси набавй низ зиёда ба кор гирифтааст. Чун тадкики мудимтарин вижагидои корбурди адодиси набавй дар газалиёти Бедил аз аддофи аслии ин ин нигошта мадсуб мегардад, кушиш бар он ходем дошт, ки бо чанд намуна аз ашъори шоир андешадои хешро ба субут расонем.
Дар дадиси Расули Акрам(с) омада: <^ан ганче будам махфй, хостам шинохта шавам, бинобар ин халкро биофаридам». Mирзо Бедил дар тафсири ин дадиси муборак китъае нигошта, ки матлааш ин аст:
Дар он замон, ки набуд аз замона асаре, Буруни илму аён буд зоти y тандо.
Нидояти андешаи Mирзо Бедил дар ин байт хатм мешавад: Ба шавки арзи камолоти маънии асрор, Зи катми гайб хиромид чониби садро.
Аз мудтавои китъа бармеояд, ки он як навъ тафсири дадиси мазкур аст. Вале тандо инсони душманд ва шореди огод аз ин дадис метавонад, ки ба умки матлаби шоир бирасад. Ч,ои дигар Mирзо Бедил мефармояд:
Нишоти зиндагй ходй, дилеро сайди улфат кун, Ки мастидост мавкуфи ба даст овардани мино.
Аз мудтавои байт дувайдост, ки дар он як навъ имо ба ин дадис аст: '^адбубтарин аъмол назди Худованди мутаъол шод кардани муъминон аст".
Myсаллам аст, ки талкини хамушй дамчун василаи буридан аз алоики дунявй дар таълимоти суфиёнаи Бедил накши бориз дорад. Вале зикри як нукта зарур аст, ки ин андеша бо он ки як сар дар таълимоти макотиби фалосифаи Динд дорад, аз файзи ин дадиси муборак об мехурад: "Дар ки хомуш нишаст, начот ёфт". Бедил ба ин дадис ишорати саред дорад:
Начот металабй, хомушй гузин, Бедил, Ки дар тарики саломат хамушй устод аст.
Расули Акрам фармудаанд: "Даё сар то по хайр аст". Бедил дар ишорат ба ин ва дигар адодиси шарифа, ки дар сифати даё гуфта шудаанд, ашъори касир суруда. Аз он чумла, мегуяд:
Аз даё магзар, ки дар номусгоди эътибор, Шарм мардонро викор асту занонро зевар аст.
Дар баъзе маворид бошад, ба худи пайгамбар ишорат кардааст: Бедил, касе ба арши хакикат намерасад, То хоки рохи Ахмади Мурсал намешавад.
Дамин тавр, Мирзо Бедил аз тачаллии хикмати куръонй ва оёти муборак, аходиси шарифа ва каломи бузургони мокабли хеш файзи бисёр бардоштаааст, ки таваччухи амик ба масъалаи мазкур моро ба натичахои зерин мерасонад:
1. Мирзо Бедил аз оёти куръонй ва аходиси набавй дар ашъори хеш ба гунахои мухталиф мустафод кардааст, ки зубдаи ин масъаларо мо дар се бахш баррасй намудем. У гохе мустаким ба оят ё хадис мурочиат мекунад ва гохи дигар дар заминаи онхо сухани хешро баён медорад, бидуни огохй аз ояти дар назар чавхари аслии андешаи шоирро наметавон тафаххум намуд.
2. Бахши дигари ашъори Бедил, ки дар партави ^уръон ва хадис иншо шудаанд, аз талмехоти куръонй борвар мебошанд. Дар ин замина шоир талмехотро аз аслу бунёдашон ба дунёи тафаккури хеш куч дода, бар онхо маъонии хосаеро тахмил кардааст. Вале ин чо низ маъничу бояд кабл аз хама аз асли кисса ё ривояти манзур огохй дошта бошад, то уро маърифати сахех ва комил ба даст ояд.
3. Мирзо Бедил дар партави оёти куръонй ва аходиси набавй ба офаридани таркибхо ва ифодахои шоирона низ муяссар гардидааст. Ин нукта аз маънирас баробари огохй аз тарзи баён ва услуби гуфтори Бедил такозои дониши хуби куръонй мекунад. Зеро ба василаи огохй шорех метавонад, ки чавхари андешаи шоирро мукаррар намуда, ба асли максади вай курбат пайдо намояд.
Хулосаи гуфтор он аст, ки хонандаи ашъори Бедилеро мебояд, ки барои фахми матолиби шоир пеш аз хама бо дониши куръонй ва хадис мучаххаз гардад. Чунки хамин огохй уро ба шинохти аслии андеша ва армони шоир рахнамун месозад. Бар ин вачх мухтасоти мазбур хамчун омили мухими маърифати афкор ва ашъори Бедил мукаррар карда мешавад.
Адабиёт:
1. Мирзо Абдулкодири Бедил. Куллиёт. Бо мукаддима ва тасхехи Парвизи Аббосй ва
Акбари Бехдорванд. - Техрон, 1376.
2. Мирзо Абдулкодири Бедил. Чахор унсур. Якчоя бо Куллиёт. - Техрон: Матбааи Сафдарй,
1299 х.
3. Мирзоев А. Мирзо Абдулкодири Бедил. - Кобул, 1351.
ИСТОЧНИКИ ШКОЛА ФИЛОСОФО-СУФИЙСКИЕ МЫСЛИ БЕДИЛЯ ДЕХЛАВИ
В статье рассматриваются особенности влияния коранических аятов и пророческих хадисов на поэзию Бедиля Дехлави. Автор попытался изучить заимствования поэта из небесной книги и пророческих хадисов непосредственным образом, установить посредством этого исследовательского метода коранические смыслы поэзии Бедиля и интерпретировать их.
Ключевые слова: Бедиль, Коран, хадис, коранические смыслы, мистическая газель, суры и аяты, священные хадисы.
INFLUENCE OF THE QUR'AN AND PROPHETIC HADITHS ON THE POETRY
OF BEDIL DEHLAVI
The article deals with the reviewing of influence of the Qur'an verses and prophetic hadiths on the poetry of Bedil Dehlavi. The author of the article tried to explore the references of the poet directly from the heaven book and prophetic hadiths, by means of this research method to determine the Qur'anic meanings of Bedil's poetry and to interpret them.
Key words: Bedil, Koran, hadith, Qur'anic meanings, mystic gazel, surahs and ayahs, sacred hadiths.
Сведения об авторе: Нуров Нурали Норович, кандидат филологических наук, доцент Худжандского государственного университета имени ак. Б. Гафурова, е-майл: nurali74@mail.ru
Information about the author: Nurov Nurali Norovich, PhD of philological sciences, docent of Khujand State University named after academician B. Ghafurov
