Научная статья на тему 'ӨНЕРКӘСІПТІК КӘСІПОРЫН ЖҰМЫСШЫЛАРЫНЫҢ КӘСІБИ ҚАУІПІНІҢ ПСИХОӘЛЕУМЕТТІК АСПЕКТІЛЕРІ'

ӨНЕРКӘСІПТІК КӘСІПОРЫН ЖҰМЫСШЫЛАРЫНЫҢ КӘСІБИ ҚАУІПІНІҢ ПСИХОӘЛЕУМЕТТІК АСПЕКТІЛЕРІ Текст научной статьи по специальности «Науки о здоровье»

CC BY
28
5
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Область наук
Ключевые слова
ПСИХОәЛЕУМЕТТіК өНДіРіСТіК ОРТА / ЕңБЕК өМіРіНің САПАСЫ / ДЕНСАУЛЫқ / қАУіПСіЗДіК / өНДіРіСТіК ФАКТОРЛАР

Аннотация научной статьи по наукам о здоровье, автор научной работы — Ыбраев С.А., Жарылқасын Ж.Ж., Отаров Е.Ж., Исмаилов Ч.У.

Мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық және салауаттылық жағдайын көрсететін қоғамдық дамудың маңызды өлшемі жұмыс істейтін халықтың денсаулық жағдайы болып табылады. Психоәлеуметтік өндірістік орта еңбекті ұйымдастыру мәдениетінен, сондай-ақ адамдардың өзара қарым-қатынастарынан, олардың рухани құндылықтарынан, наным-сенімдерінен және кәсіпорында күнделікті қызметтен тұрады. Бұл факторлар жиынтығында жұмысшылардың психикалық және физикалық жай-күйіне әсер етеді. Эмоционалдық немесе психикалық стресс тудыруы мүмкін факторлар жиі стресс факторлары деп аталады. Осыған байланысты, психоәлеуметтік өндірістік ортаны салауатты жұмыс орындарын құраушы ретінде зерделеу қажеттілігі туындайды. Мақсаты: өндірістегі кәсіби қауіптерді басқару үшін психоәлеуметтік өндірістік ортаның факторларын зерттеу.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

PSYCHOSOCIAL ASPECTS OF OCCUPATIONAL RISKS INDUSTRIAL WORKERS

The working population is regarded as an economically significant basis of the state, being an important core for the innovative and industrial development of the country. The psychosocial work environment consists of a culture of work organization, as well as the relationships of people, their spiritual values, beliefs and daily activities in the enterprise. Together, these factors affect the mental and physical condition of workers. Factors that can cause emotional or mental stress are often referred to as stress factors. In this regard, there is a need to study the psychosocial working environment as a component of healthy jobs. Objective: to study the psychosocial production environment for the management of occupational risks in the workplace.

Текст научной работы на тему «ӨНЕРКӘСІПТІК КӘСІПОРЫН ЖҰМЫСШЫЛАРЫНЫҢ КӘСІБИ ҚАУІПІНІҢ ПСИХОӘЛЕУМЕТТІК АСПЕКТІЛЕРІ»

ЭКОЛОГИЯ И ГИГИЕНА

© КОЛЛЕКТИВ АВТОРОВ, 2020 УДК 613.6:622.874

С. А. Ыбраев1, Ж. Ж. Жарылкасын1, Е. Ж. Отаров2, Ч. У. Исмаилов2

6НЕРКЭС1ПТ1К КЭС1ПОРЫН Ж¥МЫСШЫЛАРЫНЫЦ КЭС1БИ КАУ1П1НЩ ПСИХОЭЛЕУМЕТТ1К АСПЕКТ1ЛЕР1

Караганды медициналык; университет! (Караганды, Казахстан);

2 Казахстан Республикасы екбек жэне халык;ты элеуметпк коргау министрлИ Ецбект1 коргау жеындеп Республикалык; гылыми-зерттеу институты РМК^К Караганды облыстык; филиалы (Караганды, Казахстан)

Мемлекеттщ элеуметпк-экономикалык жэне салауаттылык жардайын керсете™ когамдык дамудын макызды елшем1 жумыс ¡стейт1н халыктын денсаулык жардайы болып табылады. Психоэлеуметпк ендрспк орта енбект1 уйымдастыру мэдениет1нен, сондай-ак адамдардын езара карым-катынастарынан, олардык рухани кундылыктарынан, наным-сен1мдер1нен жэне кэапорында кундел1кп кызметтен турады. Бул факторлар жиынты-рында жумысшылардык психикалык жэне физикалык жай-куй1не эсер етедк Эмоционалдык немесе психикалык стресс тудыруы мумюн факторлар жи1 стресс факторлары деп аталады. Осыран байланысты, психоэлеуметпк енд1р1спк ортаны салауатты жумыс орындарын кураушы рет1нде зерделеу кажетплИ туындайды. Максаты: енд1р1степ кэаби кау1птерд1 баскару уцлн психоэлеуметпк енд1р1спк ортанык факторларын зерттеу.

Кшт свздер: психоэлеуметпк енд1р1сш орта, екбек емрнщ сапасы, денсаулык, каутаздк, енд1р1спк факторлар

Мемлекеттщ элеуметпк-экономикалык; жэне салауаттылык; жардайын керсететн к;о-гамдык; дамудьщ макызды елшем1 жумыс ¡стей-т1н халык;тык денсаулык; жагдайы болып табылады [22].

Казфп такда ел1м1зде енеркэагтпк кэап-орын жумысшыларынык денсаулыгын сактау мен ныгайту мэселелерЫе ерекше кекш белЫу-де. Колайсыз жэне зиянды енд1р1спк фактор-лардык эсерЫе байланысты, екбекке кабшетп тургындар арасында сыркаттанушылык;, ел1м-жтм жэне мугедектк керсетюштерЫщ артуы байкалады. Халкаралык; Екбек ¥йымында к;а-былданран «Екбек к;ау1пазд1п мен екбек гигие-насына ык;пал ететЫ непздер туралы» №187 Конвенцияра сэйкес Екбею1 крргау саласында-ры улттык; саясаттык непзп максаты, екбек ету барысында пайда болатын жазатайым окигалар мен денсаулыктьщ закымдануыньщ алдын алу болып табылады [10].

Когамньщ туракты, к;арк;ынды дамуы жардайында денсаулык; сак;тау, 61л¡м беру, к;ау1паздк, келк логистикасы, элеуметпк к;ам-тамасыз ету сияк;ты макызды курамдас белк-тердщ курылымына жасалран инвестиция эко-номикалык; саладары керсетюштердщ есуЫ рана ынталандырып коймай, сонымен катар халыктьщ кептеген топтарынык ем1р суру жай-лылырынык субъективт1 езгеруЫе ок эсеры типзуде.

Казахстан Республикасынык элеуметпк саясатынык басты барыты болып халыктьщ элеуметпк эл-аукатын дамыту, мемлекет тарапынан онык денсаулыры, бт1м1 алуы мен ем1р суру сапасы на жэне екбек жардайларын жаксартуга

камкорлык ету болып табылады. Бул Мемлекет Басшысынык жолдауы «Казахстан-2050» даму стратегиясында керУс тапты [3,17].

Адам ем1ршщ елеул1 белИ екбек кыз-мет1мен айналысатындыктан жэне мемлекеттщ макызды элеуметпк-экономикалык непз1 болып табылатындыктан «екбек ем1ршщ сапасы» сиякты психоэлеуметпк факторларды зерттеу-дщ басымдылыры айтарлыктай артып отыр [13, 5].

Кептеген авторлардык мэл1меттер1 бойынша екбек ем1ршщ сапасы экономикалык жэне психоэлеуметпк факторлардык жиынты-гы болып, олар адамга езшщ материалдык кажеттшктерЫ канагаттандыруга гана емес, сонымен катар когамда ез-ез1н танытуга, тану-га, шыгармашылык кабшеттерн ашуга мумюн-дк беред1 [4,15].

Каз1рп такда екбек медицинасынык макызды аспекта ретшде жумысшылардык, жумыс берушнщ, когам мен мемлекеттщ езара карым-катынасы жэне олардык денсаулык; сактау мен ныгайтудагы мэселелер1 каралады. Бул жумыс ¡стейтЫ тургындардык денсаулыгы-на эсер ететЫ психоэлеуметпк факторларды талдауды талап етедк Дуниежузшк Денсаулы сактау ¥йымы (ДДС¥) усынган аныктамага сэйкес, денсаулык; - бул аурулардык болмауы гана емес, толык физикалык;, психикалык; жэне элеуметпк эл-аукатыньщ жагдайы болып табылады. Ал салауатты жумыс орны - бул жумысшылар мен жумыс беруш1 брпп барлык; жумысшылардык денсаулыгын, к;ау1пс1зд1г1 мен эл-аук;атын жаксарту жэне коргауды жет1л-д1руде унем1 ынтымактасатын, непзп мэселе-

лерд1 шешу процеанде жумыс орнын жетшди руге ык;пал ететн орын [26], ярни:

- физикалык; енд1р1спк ортадагы денсаулык; жэне к;аутаздк;

- жумыс орныньщ мэдениет1 мен екбек-т1 уйымдастыруды коса алранда, психоэлеумет-тк ендрспк ортадагы денсаулык;, каутаздк жэне эл аук;ат;

- жумыс орнындагы к;ызметкердщ жеке денсаулык; элеует1;

- жумысшылар жэне олардьщ отбасы-ларыньщ, кррамньщ баск;а да мушелернщ ден-саулырын жак;сарту бойынша 61рлескен жумыс-к;а к;атысу тэсшдерк

Сокгы уак;ытта рылымньщ 61рк;атар саласында психоэлеумегпк енд1р1спк орта факторларын зерттеу мен талдаура арналран кептеген жарияланымдар шыра бастады. Алай-да, кептеген отандык; жэне шет елдк жарияланымдар непзЫен енд1р1спк емес саладары к;ызметкерлердщ мэселелерне барытталран. Сонымен к;атар, енеркэаптк енд1р1а жумыс-шылары уилн бул мэселелер жетюлкт1 зерт-телмеген куйнде к;алып отыр [20].

Психоэлеумегпк енд1р1спк орта - ек-бект1 уйымдастыру мэдениетнен, сондай-ак; адамдардьщ езара к;арым-к;атынастарынан, олардьщ рухани к;ундылык;тарынан, наным-сеымдернен жэне кэапорындагы кунделкт1 к;ызметтен турады. Бул факторлар жиынтырын-да жумысшылардьщ психикалык; жэне физикалык; жай-куй1не эсер етедк Эмоционалдык; немесе психикалык; стресс тудыруы мумюн факторлар психоэлеумегпк факторлар деп аталады. Психоэлеумегпк к;ау1п - осы фактор-лардьщ жумысшылар денсаулырына оныц к;абылдауы мен тэж1рибеа арк;ылы кер1 эсер етету1 ык;тималдыры жэне олардан туындаран ауыр жардайлар жиынтыры [26].

Орташа есеппен ем1р1м1здщ уштен б1р белИ жумыск;а жумсалады, бул б1здщ ем1р суру сапасына эсер етедк 6з жумысына к;анараттанатын жумысшы к;ойылран мак;сатк;а к;ол жетюзу ушн барлык; куш-ж1гер1н жумсай алады. Жумыс беруцл к;ойылран мак;сатк;а к;ол жетюзу ушн жумысшылардьщ жеке жэне жал-пы уйым уилн к;олайлы екбек жардайын к;амта-масыз ету1 ти1с. Ецбек ем1р1нщ сапасы термин! физикалык; жэне психоэлеумегпк жумыс орта-сын баралау болып табылады [24].

Халык;аралык; элеуметпк к;амтамасыз ету к;ауымдастырыныц (ХЭК^) тужырымдамасы-на сэйкес енд1р1стщ барлык; декгешндеп жумысшылардьщ екбек жардайларыньщ уш басым барыты болады: денсаулык;, каутаздк жэне эл-аук;ат. «Денсаулык; сак;тау жэне екбек к;ау1паз-

дИ менеджмент!» 1БО 45001 халык;аралык; стандартында денсаулык;к;а екбек к;ау1пазд1к мэселелерЫе ерекше кекш белЫген [19].

Каз1рп уак;ытта жумыск;а цабшетп хальщтьщ 10% - дан астамы теракты элеумет-тк, сонымен к;атар кэаби стресс жардайында ем1р суред1 [1]. Осыран байланысты екбект1 к;оррау саласында жумыс орындарында стресс-тщ себептер1 мен олардьщ алдын алу эдстерЫ зерттеуге барытталран жумыстардьщ саны артуда. Екбек ету барысында пайда болран стресс жумыс ортасыньщ психоэлеумегпк фак-торларыньщ денсаулык; пен эл-аук;атк;а (физикалык; жэне психикалык;) эсер1 туралы дерек-тер анык;талды [25, 29].

¥лыбританияньщ Денсаулык; сак;тау жэне к;аутаздк баск;армасы «шамадан тыс к;ысымра к;олайсыз реакция немесе жумыск;а к;ойылатын талаптардьщ баск;а да нысандары» рет1нде кэс1би стресст1к пайда болатындырын айтады. Бул мэселеде кешенд1 эдю пен психикалык; денсаулык;ты анык;таудык ти1мд1л1п жо-рары: ярни, психикалык; ауыткулардьщ диаг-ностикасынан бастап жумысшылардьщ психо-логиялык; денсаулырыньщ ок жардайына дей1н-г1 аралык; к;амтылады [28].

ДДС¥ Ак;параттык; бюллетен1н1к мэл1-меттерЫе сэйкес жумыс ¡стейт1н халык;тык денсаулыры бузылуыньщ барлык; проблема-ларыньщ 18% - ра жуыры стресске, депрессия-ра жэне алакдаушылык;к;а тиесш1.

ДДС¥ Еуропалык; ек1рл1к бюросыньщ элеуметт1к Денсаулык; детерминанты шолуын-да жумыс орындарыньщ психоэлеуметт1к орта-сы кэс1би куйзелю декгей1н1к артуына алып келед1, ал психоэлеумегпк факторлар адамдардьщ денсаулырына кер1 эсер ету1 мумюн. Жумыс ортасына екбек урд1с1н1к жорары жуктемеа, лауазымдык; м1ндеттер1, тапсырма-ларды орындауда уак;ыт тапшылыры, жумыс барысына жеткшказ бак;ылау жасау, жумсал-ран куш-ж1гер мен сыйак;ы немесе орындала-тын жумыстан к;анараттану арасындары тепе-текд1ктщ бузылуы сияк;ты психоэлеуметт1к кау1птер юредк

Кептеген эдеби деректер психоэлеумет-тк факторларды ею санатк;а белуге болатынын керсетт1: созылмалы стрессорлар (элеуметт1к-экономикалык; жардай) жэне эмоциялык; (маза-сыздык;, депрессия, душпандык;), сондай - ак; олардьщ салдары-ем1рл1к сарк;ылу, уйк;ынык бузылуы сияк;ты жардайларды тудырады [2].

Психоэлеумегпк факторларды баралау жумыс орнында куйзел1сп темендету уш1н пси-хоэлеуметт1к жардайларды жак;сартура барытталран алдын алу ¡с-шараларын етк1зу уш1н

кептеген мумюндктер бере алады [30]. Жумыс барысындары стресс «жумыс стресс», «кэаби стресс» немесе «уйымдастырушылык; стресс» деп эртурл1 авторлармен тужырымдалады. Кэа-би стресс адамньщ екбек ету барысындары шиелеысп жардайларра психикалык; жэне физикалык; реакциялардан керЫедк Стрессорлар физикалык; жэне психикалык; факторлар болуы мумюн. Физикалык; стрессорларра, 61р1нш1 кезекте, зиянды жэне кау1ггп екбек жардайлары (к;арк;ынды шу, крршаган ортанык жорары немесе темен температурасы, уытты газдар жэне т.б. эсерО жатады. Жумысты уйымдастырура байланысты психикалык; факторларра к;абыл-данатын шеш1мдердщ кекдИ мен ерюндИ дэрежео, езУц жумыс жардайына эсер ету мен бак;ылау декгеш, екбек ужымындары езара к;арым-к;атынас жэне т. б. жатады [1].

Денсаулыктьщ психоэлеуметтк к;урам-дастары туралы мэселе ек к;иын жэне курдел1 болып табылады, ейткеы ол адам ем1ршщ непзп аспектшер1мен, олардык екбек жардай-ларымен, ем1р сапасымен байланысты.

Психоэлеуметтк к;аут факторлары, ярни темен элеуметтк-экономикалык; мэртебе, жеткшказ элеуметтк к;олдау, созылмалы куй-зелю, ашу-ыза мен душпандык;, урей мен депрессия журектщ ишемиялык; ауруы бар жумыс-шыларда жарымсыз клиникалык; белгшердщ пайда болуына себепш1 болады [16]. Психоэлеуметтк факторлар (депрессия, уйде жэне жумыста куйзелю, ауыр к;аржылык; жардай, нашар ем1р суру сапасы т.б.) журектщ ишемиялык; ауруынык к;аут непзп факторларымен к;атар, этникалык; немесе географиялык; кон-текстке к;арамастан жт миокард инфарктнщ предикторы болып табылады [2].

6нд1р1стк салада макызды психоэлеуметтк фактор «жумыс орнын жоралтура к;орк;ы-ныш» болып табылады, бул онык кэаби жарамсыздыры туралы к;орытындыньщ алдын алу ушн жумысшылардык нак;ты денсаулыры-нык темендеу1 неганде жатуы мумюн [21].

Жумысшылардык жумыстан немесе ужымнан кетудщ алдын алу факторлары екбек жэне ем1р сапасынык тепе-текдИ, дардыларды дамыту мумюндИ, жумыс орнына к;анараттану-шылык; жэне менежмент сапасы болып табылады [31].

Кептеген зерттеулер жумыс берушшер мен жумысшылар арасындагы езара к;арым-к;атынастар, сондай-ак; екбек ужымдарындагы тулгааралык; к;арым-к;атынастар нерурлым макызды психоэлеуметтк енд1р1стк орта болып табылатынын керсегп [10,12].

бнеркэап кэапорын жумысшыларынык

денсаулырын сак;тау мен ныгайту саласындагы профилактиканык басым барыттарынык 61 р!:

- салауатты ем1р салтын к;алыптастыру бардарламаларын эз1рлеу жэне ¡ске асыру;

- профилактикалык; ¡с-шараларды жу-зеге асыру;

- аурулардык алдын алу жэне ерте анык;тау, онык ¡цлнде элеуметтк макызы бар аурулардык алдын алу жэне оларра к;арсы курес жеындеп ¡с-шараларды жузеге асыру;

- Казахстан Республикасы закнамасына сэйкес жумысшылар арасында кезекд1 медици-налык; бак;ылаулар журпзу, диспансерлк бак;ы-лаура алу;

- Казахстан Республикасы закнамасына сэйкес оларды ок;ыту жэне екбек ету про-цеанде азаматтардык ем1р1 мен денсаулырын сак;тау жеындеп ¡с-шараларды жузеге асыру.

Азаматтардык физикалык; жэне психикалык; денсаулырын сак;таура мен ныгайтура барытталран алдын алу ¡с-шараларын эз1рлеу мемлекеттк саясаттык басым барыттарынык 61 р! болып табылады.

Каз1рп такда жумыс беруцлнщ жумыс ерекшелктерт ескере отырып, екбек жардайлары н жак;сарту мен ецбекп к;оррауды жэне кэаби кау1п декгешн темендету бойынша нак;ты шаралар там1 жузеге асырылуда. "Шм екбек жардайларын жак;сарту женндеп ¡с-шараларды, сонык ¡шнде Екбект1 к;оррауды баск;ару жуйеанщ нэтижелерне непзделген, кэаби к;ау1п декгешн багалау, мЫдетп алдын алу жэне мерз1мдк медициналык; тексерулер журпзу, жумысшылар арасында екбек ету процеанщ цаутаз тэсшдер1 мен эдстерЫе ок;ыту («6нд1р1стк к;ау1паздк») жэне енд1р1сте зардап шеккендерге алрашк;ы кемек керсету эдктерЫ уйрету юредк Будан баск;а, екбек ужымдарында дене шынык;тыру мен спортты дамытура барытталран ¡с-шаралар журпзу де осылардык к;атарына юредк

Авторлар ужымы [8] тарапынан авто-маттандырылран жуйе турнде жумысшылардык денсаулыры уилн кэаби к;ау1птерд1 болжау мен баск;ару технологиясы эз1рлендк Авторлар алгаш рет енеркэаптк кэапорын жумысшыларынык денсаулыры уилн кэаптк к;ау1птерд1 баск;ару жэне мониторингтщ барда рла малы к; кешеын эз1рледк Бул екбек жардайларын жак;-сарту жэне сауык;тыру бойынша ¡с-шараларды жоспарлау, жалпы жэне кэаптк патологияны темендету уилн алдын алу ¡с-шараларын эз1рлеуге, жумысшылардык сырк;аттанушылы-рына, екбек жардайларына автоматтандырыл-ран бак;ылау мен мониторинг журпзуге мумюн-дк бередк

М. Г. Колосницыной жэне К. Э Леснев-ский кэапорындарда денсаулык;ты сак;тау барда рла мала ры на талдау журпзшдк Талдау нэтижеа бойынша жумысшылар денсаулыгы-ныц бузылуы экономикалык; шырындарра экеп сорэтыны анык;талды, олар келесщей шыгын-дар: медициналык; к;ызмет керсетуге жумсала-тын жорары шырын; ецбек енпмдшПнщ темен-деу1, уакытша енбекке жарамсыздык;тык ке-беки; презентеизмнщ салдары (шырарылатын еымнщ саны мен сапасыньщ темендеу1, жара-каттану); кадрлардык тураксыздыгы [11].

Денсаулык; сак;тау бардарламаларын баралау бойынша кептеген шетелдк зерттеу-лер керсеткендей, фирмалар, банктер, универ-ситеттер алдын-алу бардарламаларына инвестиция салудык экономикалык; артыкшылык;-тарын керсетп.

Каз1рп тацда кептеген отандык; жумыс берушшер, жумысшыларра тепн спорттык; сабактарга катысуга мумюндк береди компа-ниялар демалыс пен емделуге, жекшдкпен тамактануга жэне т.б. жолдамаларды жарты-лай немесе толырымен телеуд1 жолра к;ойып отыр. Алайда, бул саладары отандык; тэж1рибе эл1 толык; зерттелмеген.

к;аз1рп жардайда непзп куш-ж1гер салау-атты ем1р салтын (дене белсендтИн, дурыс тамактануды, куйзелкке тез1мдт1ю1, к;ау1паз м1нез-кулык;ты, темею шегуге жэне (немесе) алкогольге тэуелдткт1 ексеру) насихаттау же-ындеп ¡с-шараларра барытталуы тик. Бул к;ыз-меткерлердщ уакытша екбекке кабтетаздИнщ непзп себептер1 болып табылатын журек-к;ан тамырлары ауруларына, екпе ауруларына, суйек-булшык; ет жуйеане жэне жаракаттарга байланысты уакытша екбекке жарамсыздык; бойынша телемдерге жумсалатын шырындарды темендетуд1 камтамасыз етед1 [14].

Денсаулык;ты нырайту женшдеп барда рла мала р уш непзп нэтижеге кол жетюзуге барытталран [9]:

1. денсаулык; жардайын жаксарту (уа-кытша екбекке жарамсыздык; декгеш мен диспансерлк бакылау топтарынык курылым-дары бойынша, мерз1мдк медициналык; тексе-ру нэтижелер1 бойынша популяциялык денсаулык; индеканщ керсетюшн), (каркынды кер-сетюштер уакытша екбекке жарамсыздык; жардайларыньщ саны бойынша -100 жумыс-шыра шакканда жэне уакытша екбекке жарамсыздык; кундер'/н'щ саны бойынша 100 жумыс-шыра шакканда);

2. жумысшылардык екбекке жарамсыз-дыры кундерЫ темендету аркылы екбек ежмдшПн жоралтуды темендету;

3. элеуметпк кундылык (кадрлык мэсе-лелерд1 шешу, жумысшылардык моральдык жардайын сактау жэне т. б.).

Мундай бардарламалар басшылык принциптер1 тужырымдамаларынык туракты жуйеа ретЫде эрекет етед1, оларды колдану кэапорынга сыркаттанудык алдын алу жэне жумысшылардык денсаулырын нырайту жуйе-ан жетшд1руге, сондай-ак оларды екбект1 кор-рау, коршаган ортаны коргау жэне енеркэап-тк кау1паздк жуйелерЫе интеграциялаура мумюндк бередк Мысал ретЫде ХЭКД эз1рле-ген «Нелдк жаракаттану» тужырымдамасы непзЫен уш барытты камтып енд1р1стщ барлык декгейлернде жумысшылардык денсаулыры, каутаздИ жэне эл-аукатын б1ркт1редк Бул тужырымдама икемдшИмен ерекшеленед1 жэне кез келген жумыс орнында, кез келген кэапорында, элемнщ барлык; ек1рлернщ кез келген саласында алдын алудык накты шараларына бей1мделу1 мумюн. «Нелдк жаракаттану» тужырымдамасынык нега жет1 ережеден турады: [18]

1. Жумыс берушшердщ екбек кау1паз-дИ мен гигиенасы кагидаттарына бешмдшП;

2. 6нд1р1степ ыктимал каут фактор-ларын багалау жэне бакылау, сондай-ак; авариялык, авария алдындагы жэне жара кат-тану кауп1 бар жагдайларды багалау;

3. Накты максаттарды, накты эрекет-терд1 жэне тшмдшктщ белгшенген керсетюш-терЫ керсете отырып, багда рла мала рды эз1р-леу;

4. Закнама талаптарына сэйкес екбек каутаздИ мен гигиенасы жуйеан КУРУ (кэс1п-орындарда екбект1 коргауды жет1лд1ру);

5. 6нд1р1спк ортанык жумысшылар денсаулыгына эсер1н ескере отырып, жумыс орындарындагы екбек к;ау1паздИ мен гигиена-сын камтамасыз ету;

6. Кау1пс1зд1кт1 камтамасыз ету мак;-сатында жумысшылардык бш1ктш1пн арттыру (жумысшыларды жуйел1 даярлау мен узд1кс1з окытуга инвестиция салу, жан-жак;ты инструктаж);

7. Жумысшыларды екбеюч коргаудык барлык; мэселелерн шешуге ынталандыру (кадрларга инвестициялар, жазатайым жагдай-лардык алдын алу ушн сыйакы).

Багдарлама сырк;аттанушылык;тык алдын алу жэне кызметкерлердщ денсаулыгын ныгайтудык жаИандык; проблемаларын шешуге багытталган - жумыс орнындагы денсаулык;, каутаздк жэне эл-аук;атты камтамасыз ету.

Кез келген когамнык экономикалык; жэне материалдык; непз1 жумыс куш1н1к ен1м-

дшПне байланысты екенм айк;ындалып отыр. ДДС¥ букш элемдеп жумысшылардьщ физика-лык;, психологиялык; жэне элеуметпк денсау-лырын жэне эл-аук;атын к;амтамасыз етудщ улттык; стратегияларын эз1рлеуге 61рнеше рет шак;ырран [7]. 6л - аук;ат-бул денсаулык;, бак;ыт, жайлылык; жэне ем1р сапасына к;анарат-танудьщ субъективт1 жардайы. Психикалык; эл-аук;ат адамньщ эмоциялык; жэне психологиялык; эл-аук;атына к;атысты. Ол езн-ез1 багалау мен эрттестермен к;арым-к;атынас жасау жэне к;иындык;тарды жеку цабшетш, сондай-ак; элеуетп дамыту, ен1мд1 жэне шыгармашылык; жумыс ¡стеу, баск;а адамдармен берк жэне он к;арым-к;атынас жасау жэне к;огамдастык;к;а ез улеан к;осу к;абшет1н к;амтиды [26].

Кептеген авторлардьщ гпмршше, ал-дын алу ¡с-шараларыньщ бардарламалары енеркэап к;ызметкерлерндеп денсаулык; жаг-дайыньщ немесе аурулардьщ кез келген бузылуыньщ даму к;аупн азайтуга, енд1р1стщ зиянды факторлары эсерЫщ салдарын азайту-ра, аурулардьщ дамуыньщ алдын алуга немесе олардьщ ершу к;арк;ыныньщ бэсецдеуЫе багыт-талуы тию. Профилактика тек медициналык; шараларды (гигиеналык;, санитариялык;, емдк, алдын алу) рана емес, сондай-ак; улкен дэре-жеде к;ук;ык;тык; (ендрспк орта факторлары-ньщ за иды турде шектелт рук;сат етшген кон центра циясы мен декгейлер1, алгоритмдер мен нуск;аулык;тар) жэне экономикалык; сипат-тагы (жумыс берушшердщ жумыс орнындагы жагдайларды жаксартура к;аржылык; к;ызыру-шылыры, жк;мысшыларды элеуметпк к;амтама-сыз ету) шараларды к;амтуы тию [6, 23].

Екбек процеанщ дэстурл1 факторлары-мен к;атар, жумысшылардьщ денсаулырына мынадай психоэлеумегпк енд1р1спк орта факторлар эсер етедк екбек урд1анщ жогары жуктемеа, лауазымдык; мндеттер1, тапсырма-ларды орындауда уак;ыт тапшылыры, жумыс барысына жеткшказ бак;ылау жасау, жумсал-ран куш-ж1гер мен сыйак;ы немесе орындала-тын жумыстан к;анараттану (жумыс талаптары мен жумыс ресурстары) арасындагы тепе-текдктщ бузылуы т. б.

Кол жет1мд1 рылыми эдебиеттерде екбек жардайларын кешенд1 багалау (психоэлеумегпк енд1р1спк ортаны ескере отырып) жэне олардьщ енеркэаптк кэапорын жумыс-шыларыньщ денсаулык; жардайымен езара байланысы мэселелер1 жеткшказ баяндалган.

Осылайша, отандык; жэне шетелдк эдебиеттерге шолу нэтижелер1 енеркэаптк кэапорын жумысшыларында екбек ету бары-сында пайда болатын ауруларыньщ даму пре-

дикторы болып табылатын психоэлеуметт'/к 9Hflip¡CTÍK факторлардьщ езектшИнщ артк;анын керсетедк

Сондада екбек жардайлары мен психоэлеумегпк eHflipicrk ортаньщ жумысшылар денсаулырына кешенд1 эсер ету мэселелер1 жеткткт1 зерттелмеген кушнде к;алып отыр, бул алдын алу бардарламаларын эз1рлеу кезнде ескеру к;ажет.

ЭДЕБИЕТ

1 Бухтияров И. В. Профессиональный стресс в свете реализации глобального плана действий по здоровью работающих /И. В. Бухтияров, В. В. Матюхин, М. Ю. Рубцов // Междунар. науч.-исслед. журн. - 2016. - №3 -С. 53-55.

2 Громова Е. А. Психосоциальные факторы риска сердечно-сосудистых заболеваний //Сиб. мед. журн. - Иркутск, 2012. - №2. -С. 22-29.

3 Даулетханова Ж. Д. Исследование механизма государственного регулирования социальной сферы Республики Казахстан // Экономический анализ: теория и практика. -2016. -№3. - С. 111-120.

4 Егорова Е. Г. Мотивация как социально-психологический фактор качества трудовой жизни //Известия Российского государственного педагогического университета им. А. И. Герцена. - 2007. - №45. - С. 363-366.

5 Жулина Е. Г. Теоритические подходы к содержанию качества трудовой жизни // Вестн. Саратовского государственного социально-экономического университета. - 2009. -№4. - С. 107-110.

6 Захаренков, В. В. Пути информационного взаимодействия учреждений здравоохранения и собственников предприятий в области охраны здоровья работающих /В. В. Захаренков, И. В. Виблая //Сиб. консилиум. - 2007. -№8. - С. 4-7.

7 Здоровье работающих: глобальный план действий на 2008 - 2017 гг. [Электронный ресурс] https://www.who.int/occupational_health/ WHO_health_assembly_ru_web.pdf

8 Ибраев С. А. Программный комплекс мониторинга профессионального риска здоровья работников /С. А. Ибраев, Ж. Ж. Жарылкасын, Е. Ж. Отаров и др. //Гигиена и санитария. - 2018. -Т. 97, №2. - С. 171-174.

9 Ибраев, С. А. Журпзушшер мен ма-шинистердщ екбектк ¡с-эрекеттерЫе хроно-метраждык; сипаттама /С. А. Ибраев, Е. Ж. Отаров, М. Г. Калишев //Медицина и экология. -2012. - №4. -С. 114-115.

10 Измеров Н. Ф. Методология выявле-

ния и профилактики заболеваний связанных с работой /Н. Ф. Измеров, Э. И. Денисов, Л. В. Прокопенко //Медицина труда и пром. Экология. - 2010. - №9. - С. 1-7.

11 Колосницына, М. Г. Политика здоровья на российских предприятиях: опыт эмпирического анализа /М. Г. Колосницына, К. Э. Лесневский //Мотивация и оплата труда. -2012. - №4. -С. 282-291.

12 Любченко П. Н. Профилактика и купирование профессионального стресса //Клиническая медицина - 2007. - №9. - С. 22-27.

13 Нефедьева Е. И. Методологические предпосылки исследования качества жизни населения в сфере занятости //Известия Иркутской государственной экономической академии. - 2011. - №5. - С. 203-207.

14 Оранская И. И., Показатели адаптации и качества жизни у рабочих криолитового производства //Здоровье и образование в XXI веке. - 2011. - №4. - С. 375-377.

15 Перфильева М. Б. Методика оценки мотивационных факторов организаций, влияющих на профессиональную само актуализацию работника //Известия Российского государственного педагогического университета им. А. И. Герцена. - 2010. - №136. - С. 5-13.

16 Погосова Н. В. Психосоциальные аспекты в кардиологической реабилитации: от теории к практике: консенсусный документ секции по кардиологической реабилитации Европейской ассоциации по кардиоваскулярной профилактике и реабилитации Европейского общества кардиологов /Н. В. Погосова, Н. Saner, S. S. Pedersen //Кардиология. - 2015. - №10. - С. 96-106.

17 Послание Президента Республики Казахстан H.A. Назарбаева Народу Казахстана «Стратегия «Казахстан-2050»: Новый политический курс состоявшегося государства», Астана, 14 декабря 2012 года.

18 Семь «золотых правил» производства с нулевым травматизмом и с безопасными условиями труда: Рук. для работодателей и менеджеров [Электронный ресурс]. ISSA, 2017 -Режим доступа: http://visionzero.global/sites/ default/files/2017-ll/5-Vision_zero_Guide-Web.pdf

19 CT PK ISO 45001 Системы менеджмента охраны здоровья и безопасности труда -требования и руководство по применению.

20 Степанов Е. Г. Проблемы медицины труда на предприятиях малого и среднего предпринимательства /Е. Г. Степанов, Р. М. Фасиков //Медицина труда и пром. экология. -2008. - №5. - С. 24-27.

21 Такаев Р. М. Условия труда и психосоциальные факторы у работников современного стекольного производства /Р. М. Такаев, Е. Г. Степанов, Н. С. Кондрова //Экология человека. - 2011. - №4. - С. 9-16.

22 Шегирбаева К. Б. Социологический опрос мнения работающего населения карагандинской области о факторах, влияющих на состояние здоровья //Актуальные проблемы гуманитарных и естественных наук. - 2010. -№12. - С. 337-338.

23 Amirov N. Kh. Working conditions and professional risk for operational personnel of energy facilities /IN. Kh. Amirov, N. E. Ilyukhin, M. N. Ru-sin //Gigiena i Sanitaria. - 2013. -V. 2. - P. 39-42.

24 Balaram Bora, Quality of Work Life-An Overview //Management Today. - 2015. - V. 5. -P. 184-191.

25 Ebert D. D. Internet- and mobile-based stress management for employees with adherence-focused guidance: efficacy and mechanism of change /D. D. Ebert, D. Lehr, E. Heber //Scandinavian Journal Work, Environment and Health - 2016. - V. 42. - P. 382-394.

26 Healthy workplaces: a model for action: for employers, workers, policy-makers and practitioners [Electronic resource]. Geneva, WHO, 2010 - Режим доступа: https://www.who.int/ occupational_health/publications/

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

hea lthy_workplaces_model_action. pdf

27 Healthy workplaces: improving employee mental and physical health and wellbeing [Electronic resource]: quality standard. London: NICE, 2017. URL: https://www.nice.org.uk/ guidance/qsl47

28 Leka S. Psychosocial risk management: calamity or opportunity? //J. Occupational Medicine - 2016. - V. 66. - P. 89-91.

29 Nixon A. E. Can work make you sick? A meta-analysis of the relationships between job stressors and physical symptoms /А. E. Nixon, J. J. Mazzola, J. Bauer //Work and Stress. - 2011. -V. 25, - P. 1-22.

30 Pikhart H. Relationship between Psychosocial Risk Factors and Health Outcomes of Chronic Diseases: a review of the evidence for cancer and cardiovascular diseases /Н. Pikhart, J. Pikhartova //Health Evidence Network Synthesis Report. - Copenhagen: WHO Regional Office for Europe, 2015. - 29 p.

31 Winter E. Psychosocial factors associated with intention to leave and job satisfaction. Baseline data of the «Well-being indicator» [Electronic resource] /Е. Winter De, Tan C., E. Praet //INCOSE 2016, Mode of access: http:// www.employability21.com/sites/default/files/

OS11 %20-%2020160915-%20Са noli пе%20Та п% 20and%20Eva%20De%20Winter%20II.pdf REFERENCES

1. Bukhtiyarov I. V. Professional'nyy stress v svete realizatsii global'nogo plana deystviy po zdorov'yu rabotayushchikh /I. V. Bukhtiyarov, V. V. Matyukhin, M. Yu. Rubtsov //Mezhdunar. nauch.-issled. zhurn. - 2016. - №3 - S. 53-55.

2. Gromova E. A. Psikhosotsial'nye faktory riska serdechno-sosudistykh zabolevaniy //Sib. med. zhurn. - Irkutsk, 2012. - №2. - S. 22-29.

3. Dauletkhanova Zh. D. Issledovanie mek-hanizma gosudarstvennogo regulirovaniya sotsi-al'noy sfery Respubliki Kazakhstan //Ekonomi-cheskiy analiz: teoriya i praktika. - 2016. - №3. -S. 111-120.

4. Egorova E. G. Motivatsiya kak sotsial'no -psikhologicheskiy faktor kachestva trudovoy zhiz-ni //Izvestiya Rossiyskogo gosudarstvennogo ped-agogicheskogo universiteta im. A. I. Gertsena. -2007. - №45. - S. 363-366.

5. Zhulina E. G. Teoriticheskie podkhody k soderzhaniyu kachestva trudovoy zhizni //Vestn. Saratovskogo gosudarstvennogo sotsial'no-ekonomicheskogo universiteta. - 2009. - №4. -S. 107-110.

6. Zakharenkov, V. V. Puti informatsion-nogo vzaimodeystviya uchrezhdeniy zdra-vookhraneniya i sobstvennikov predpriyatiy v ob-lasti okhrany zdorov'ya rabotayushchikh /V. V. Zakharenkov, I. V. Viblaya //Sib. konsilium. -2007. - №8. - S. 4-7.

7. Zdorov'e rabotayushchikh: global'nyy plan deystviy na 2008 - 2017 gg. [Elektronnyy resu rs] https : //www. who. i nt/occu pationa Lhealth/ WHO_health_assembly_ru_web.pdf

8. Ibraev S. A. Programmnyy kompleks monitoringa professional'подо riska zdorov'ya rabotnikov /S. A. Ibraev, Zh. Zh. Zharylkasyn, E. Zh. Otarov i dr. //Gigiena i sanitariya. - 2018. -T. 97, №2. - S. 171-174.

9. Ibraev, S. A. Zhyrgizushiler men mashi-nisterdiH eiibektik is-areketterine khronometrazh-dyK; sipattama /S. A. Ibraev, E. Zh. Otarov, M. G. Kalishev //Meditsina i ekologiya. - 2012. - №4. -S. 114-115.

10. Izmerov N. F. Metodologiya vy-yavleniya i profilaktiki zabolevaniy svyazannykh s rabotoy /N. F. Izmerov, E. I. Denisov, L. V. Pro-kopenko //Meditsina truda i prom. Ekologiya. -2010. - №9. - S. 1-7.

11. Kolosnitsyna, M. G. Politika zdorov'ya na rossiyskikh predpriyatiyakh: opyt em-piricheskogo analiza /М. G. Kolosnitsyna, К. E. Lesnevskiy //Motivatsiya i opiata truda. - 2012. -№4.-S. 282-291.

12. Lyubchenko P. N. Profilaktika i kupi-rovanie professional'nogo stressa //Klinicheskaya meditsina - 2007. - №9. - S. 22-27.

13. Nefed'eva E. I. Metodologicheskie predposylki issledovaniya kachestva zhizni nasele-niya v sfere zanyatosti //Izvestiya Irkutskoy gosu-darstvennoy ekonomicheskoy akademii. - 2011. -№5. - S. 203-207.

14. Oranskaya 1.1., Pokazateli adaptatsii i kachestva zhizni u rabochikh kriolitovogo pro-izvodstva //Zdorov'e i obrazovanie v XXI veke. -2011. - №4.-S. 375-377.

15. Perfil'eva M. B. Metodika otsenki mo-tivatsionnykh faktorov organizatsiy, vliyayush-chikh na professional'nuyu samo aktualizatsiyu rabotnika //Izvestiya Rossiyskogo gosudarstvennogo pedagogicheskogo universiteta im. A. I. Gertsena. - 2010. - №136. - S. 5-13.

16. Pogosova N. V. Psikhosotsial'nye aspekty v kardiologicheskoy reabilitatsii: ot teorii k praktike: konsensusnyy dokument sektsii po kardiologicheskoy reabilitatsii Evropeyskoy as-sotsiatsii po kardiovaskulyarnoy profilaktike i reabilitatsii Evropeyskogo obshchestva kardiologov / N. V. Pogosova, H. Saner, S. S. Pedersen // Kardiologiya. - 2015. - №10. - S. 96-106.

17. Poslanie Prezidenta Respubliki Kazakhstan N.A. Nazarbaeva Narodu Kazakhstana «Strategiya «Kazakhstan-2050»: Novyy politich-eskiy kurs sostoyavshegosya gosudarstva», Astana, 14 dekabrya 2012 goda.

18. Sem' «zolotykh pravil» proizvodstva с nulevym travmatizmom i s bezopasnymi usloviyami truda: Ruk. dlya rabotodateley i menedzherov [Elektronnyy resurs]. ISSA, 2017 - Rezhim dostu-pa: http://visionzero.global/sites/default/files/2017 -ll/5-Vision_zero_Guide-Web.pdf

19. ST RK ISO 45001 Sistemy menedzh-menta okhrany zdorov'ya i bezopasnosti truda -trebovaniya i rukovodstvo po primeneniyu.

20. Stepanov E. G. Problemy meditsiny truda na predpriyatiyakh ma logo i srednego pred-prinimatel'stva /Е. G. Stepanov, R. M. Fasikov // Meditsina truda i prom, ekologiya. - 2008. - №5. -S. 24-27.

21. Takaev R. M. Usloviya truda i psikhosotsial'nye faktory u rabotnikov sovremennogo stekol'nogo proizvodstva /R. M. Takaev, E. G. Stepanov, N. S. Kondrova //Ekologiya cheloveka. -2011. - №4. - S. 9-16.

22. Shegirbaeva К. B. Sotsiologicheskiy opros mneniya rabotayushchego naseleniya kara-gandinskoy oblasti o faktorakh, vliyayushchikh na sostoyanie zdorov'ya //Aktual'nye problemy gumanitarnykh i estestvennykh nauk. - 2010. -№12. - S. 337-338.

23. Amirov N. Kh. Working conditions and professional risk for operational personnel of energy facilities /IN. Kh. Amirov, N. E. Ilyukhin, M. N. Rusin //Gigiena i Sanitaria. - 2013. - V. 2. - P. 39-42.

24. Balaram Bora, Quality of Work Life-An Overview //Management Today. - 2015. - V. 5. - P. 184-191.

25. Ebert D. D. Internet- and mobile-based stress management for employees with adherence-focused guidance: efficacy and mechanism of change /D. D. Ebert, D. Lehr, E. Heber //Scandinavian Journal Work, Environment and Health - 2016. - V. 42. - P. 382-394.

26. Healthy workplaces: a model for action: for employers, workers, policy-makers and practitioners [Electronic resource]. Geneva, WHO, 2010 - Rezhim dostupa: https://www.who.int/ occupational_health/publications/

hea lthy_workplaces_model_action. pdf

27. Healthy workplaces: improving employee mental and physical health and wellbeing [Electronic resource]: quality standard. London: NICE, 2017. URL: https://www.nice.org.uk/ guidance/qsl47

28. Leka S. Psychosocial risk management: calamity or opportunity? //J. Occupational Medicine - 2016. - V. 66. - P. 89-91.

29. Nixon A. E. Can work make you sick? A meta-analysis of the relationships between job stressors and physical symptoms /А. E. Nixon, J. J. Mazzola, J. Bauer //Work and Stress. - 2011. -V. 25, - P. 1-22.

30. Pikhart H. Relationship between Psychosocial Risk Factors and Health Outcomes of Chronic Diseases: a review of the evidence for cancer and cardiovascular diseases /Н. Pikhart, J. Pikhartova //Health Evidence Network Synthesis Report. - Copenhagen: WHO Regional Office for Europe, 2015. - 29 p.

31. Winter E. Psychosocial factors associated with intention to leave and job satisfaction. Baseline data of the «Well-being indicator» [Electronic resource] /Е. Winter De, Tan C., E. Praet //INCOSE 2016, Mode of access: http:// www.employability21.com/sites/default/files/ OS11 %20-%2020160915-%20Ca roli ne%20Ta n% 20and%20Eva%20De%20Winter%20II.pdf

Поступила 17.10.2020 г.

S. A. Ibrayev1, Zh. Zh. Zharylkasyn1, Ye. Zh. OtaroCh. U. Ismaitov2 PSYCHOSOCIAL ASPECTS OF OCCUPATIONAL RISKS INDUSTRIAL WORKERS Karaganda medical university (Karaganda, Kazakhstan);

2Karaganda regional branch of RSE «Republican Scientific Research Institute of Labor Protection» of the Ministry of Labor and Social Protection of the Population of the Republic of Kazakhstan (Karaganda, Kazakhstan)

The working population is regarded as an economically significant basis of the state, being an important core for the innovative and industrial development of the country. The psychosocial work environment consists of a culture of work organization, as well as the relationships of people, their spiritual values, beliefs and daily activities in the enterprise. Together, these factors affect the mental and physical condition of workers. Factors that can cause emotional or mental stress are often referred to as stress factors. In this regard, there is a need to study the psychosocial working environment as a component of healthy jobs. Objective: to study the psychosocial production environment for the management of occupational risks in the workplace.

Key words: psychosocial production environment, quality of working life, health, safety, well-being production

factors

С. А. Ибраев, Ж. Ж. Жарылкасын, Е. Ж. Отаров, Ч. У. Исмаилов

ПСИХОСОЦИАЛЬНЫЕ АСПЕКТЫ ОЦЕНКИ ПРОФЕССИОНАЛЬНЫХ РИСКОВ РАБОТНИКОВ ПРОМЫШЛЕННЫХ ПРЕДПРИЯТИЙ

карагандинский медицинский университет (Караганда, Казахстан');

2Карагандинский региональный филиал РТП «Республиканский научно-исследовательский институт охраны труда» Министерства труда и социальной защиты населения Республики Казахстан (Караганда, Казахстан)

Работающее население расценивается как экономически значимая основа государства, являясь важным стержнем для инновационного и индустриального развития страны. Психосоциальная производственная среда состоит из культуры организации труда, а также взаимоотношений людей, их духовных ценностей, убеждений и ежедневной деятельности на предприятии. В совокупности эти факторы воздействуют на психическое и физическое состояние работников. Факторы, способные вызвать эмоциональный или психический стресс, часто называют факторами стресса. В связи с этим возникает необходимость изучения психосоциальной производственной среды как составляющего элемента здоровых рабочих мест. В представленной статье изучена психосоциальная производственная среда для управления профессиональными рисками на производстве.

Ключевые слова: психосоциальная производственная среда, качество трудовой жизни, здоровье, безопасность, благополучие производственные факторы

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.