CC BY
879
УДК 613.155
Е.Н. Сраубаев, С.Р. Жакенова, Н.У. Шинтаева, А.О. Даулетова, Б. Серик, Н.Ж. Ердесов
Караганды мемлекетт'к медицина университет'1, енбек гигиена, кэабi аурулар, балалар жэне
жасвстр'шдер гигиена кафедрасы
0НД1Р1СТ1К АЭРОЗОЛЬДЕР 0НД1Р1СПК ОРТАДА ЗИЯНДЬЩ ЖЭНЕ КДУШТ1 ФАКТОР РЕТ1НДЕ
вндiрiстiк аэрозольдар вндiрiстiк ортанын едэуiр тараган жагымсыз фактор болып табылады. Квлiкте, ауыл шаруашылытнда квптеген технологиялык процестер мен операциялар вндiрiстiк аэрозольдерд'н бвлiнуiмен катар жYредi. Онын эсерiне жyмыскерлердiн квб'1 ушырауы мYмкiн.
ТYйiндi свздер: жумыскерлер денсаулмы, вндiрiсmiк аэрозольдер, шан, кремний кос тоть^ы
Юркпе.
Эр тYрлi минеральдык, еамдттт, жасанды жэне синтетикалык ши^заттарды шы^ару, ендеу келемшщ Yздiксiз есуi, материалдардын жана тYрлерiн жасау т.б. катты материалдарды усактау процесстерiнiн каркындылыын кетерудi талап етт отыр, ол ез кезепмен, аэрозольдер отыннын алуандаfан келемiн жаfуынын (кемiрдi, мунайды, газды т.б.), жэне де енеркэсттт кэсiпорындарынын ауаfа шы^арыстарынын нэтижесiнде осы елдi мекендердiн атмосфералык ауасына тYсуде.
вндiрiстiк шан неfурлым кен тараfан кэсiптiк зияндылык болып, енеркэсттердщ эртYрлi салаларында енбек етушм кептеген жумысшылар онын эсерiне душар болып отыр. вндiрiстiк шан, ендiрiстiк ортанын жаfымсыз факторы ретiнде енеркэсттщ барлык салаларында жэне ауыл шаруашылыында кездесуiне байланысты, осы мэселе ете езект болып отыр.
К,азакстан жаедайында ендiрiстiк аэрозольдер кемiр шахталарында, казбаларды ашык шыfару ендiрiстерiнде, кара жэне тYстi металлургия кэсiпорындарында, энергетикалык кешендерЫде т.б. ен кеп тараfан кэсттш зияндылык болып отыр. Шаннын жттелук
Аэрозольдер - ол дисперстiк ортадан (непзЫде ауадан) жэне ауада калкымалы кYЙде болатын кептеген усак, катты жэне суйык белшектерден туратын дисперспк фазадан куралfан аэродисперстi жYЙелер. вндiрiстiк шан осындай каллойдык жYЙелердiн бiрi болып келедi. ТYзiлу механизмi бойынша аэрозольдер дезинтеграция аэрозольдерiне жэне конденсация аэрозольдерше белiнедi.
Дезинтеграция аэрозольдерi - олар катты заттарды унтактауда пайда болады (баскаша-унтактау аэрозольдерi деп атайды). Дисперстiк фаза белшекерiнiн формалары эркашанда дурыс (бiркелкi) болмайды, олардын елшемдерi эркилы-ультрамикроскоптiктен бастап елшемдерi айтарлыктай белшектерге дейш. Конденсация аэрозольдерi - олар балкытылfан заттардын буларынын конденсациясында пайда болfан аэрозольдер. Олардын белшектерiнiн формалары кебшесе домалак немесе дурыс кристаллдык тYPде болады. Металл буларын ауада салкындатуда металлдардын жэне олардын тотыктарынын конденсация аэрозольдерi пайда болды. Шы7 тегi бойынша шандар -органикалык, бейорганикалык жэне аралас деп ажыратылады. Органикалык шандар - табиfи жануарлык тект (сYЙек, жYн, терi) немесе еамдт тектi (аfаш, макта, зыfыр, ун,
Кант т.б.) жэне жасанды-пластмасса, резина, смолалар, бояулар жэне баска синтетикалык ешмдершщ шацдары. Бейорганикалык шацдар - минералдыц (кварцтiк, силикаттык асбестiк, цементпк, фарфорлык т.б.) жэне металлдык) мырыш кор«сын, сынап, темiр, марганец, хром т.б.) шандары.
Аралас шац турлерше металлургия кэсiпорынцарынца, химиялык жэне баска eндiрiстерiнде тYзiлушi шаццарцы жаткызацы. Олар ездершщ курамы бойынша араласты болып келедГ Мысалы: топырак шацы минералдык жэне органикалык компоненттерден турады, еамдт тектi шацныц курамында минералдык коспалардыц бeлшектерi болады, металладр мен коспаларды eндiру жэне ецдеу eндiрiстердегi шацныц курамында минералдык жэне металлдык коспалары болады. Дисперстiлiгi бойынша шацдарды былай ажыратады: ¥сак дисперстi жэне ультрамикроскопиялык (eлшемдерi 0,25 мкм дейiн);
Орташа дисперст немесе микроскопиялык (eлшемдерi 0,25 тен 10 мкм дейш); ^i дисперст (eлшемдерi 10 мкм жоfары). Шацдардыц дисперстiк дэрежесi оларыц курамында^ бeлшектердiн ауада eзiн калай устауын аныктайды. Шацныц тыныс алу органдарында усталып калуы мен оныц шшде таралуы шацныц дисперстiгiне байланысты. Бeлшектердiц eлшемi улfайfан сайын, олардыц тыныс алу органдарында усталып калуы мен оныц шшде таралуы шацныц дисперсттне байланысты. Мунда, алвеолаларда 5 мкм eлшемнен тeмен, эсiресе 1-2 мкм бeлшектер усталынып калады. Керiсiнше, жоfарfы тыныс жолдарында усталып калfан бeлшектердiц пайызы, олардыц eлшемдерi улfайfан сайын eсе тYседi. Klазiргi тацда гигиеналык турfыдан ец тиiмдiсi ретiнде Н.А. Фукстщ усынfан жiктемесi кабылданfан, ол азды-кeптi шамада аэрозольдердiн мацызды физикалык-химиялык ерекшелiктерiн ескерген. Н. А. Фукстщ терминологиясы бойынша на^з шанfа (тозанfа) дисперстiгiне байланыссыз, катты бeлшектердiц дезинтеграция аэрозольдерi жатады, ал тутшдерге катты дисперстi фазадаfы конденсация аэрозольдер жатады, ал тумандарfа - олардыц пайда болу тегше жэне дисперсшше байланыссыз, суйык дисперстiк фазадан барлык аэрозольдер жатуы керек (таби™ немесе жасанды су тумандары).
öндiрiстiк аэрозольдердiн физикалык-химиялык касиеттерк
öндiрiстiк шац, кeптеген бeлшектерден туратын жYЙе ретiнде, шац бeлшектерiнiн ауада eзiнiц калай кeрсетуiн, жэне де олардыц адам организмшдеп таfдарын,
олардын организмге эсерiн аныктаушы касиеттер жиынты^ымен сипатталады.
Шаннын химиялык курамы онын организмге типзетш эерiнiн жан-жакты^ын кeрсетедi. Пневмокониоздардын пайда болуына катысты, химиялык курамы бойынша каутт келетiн шандарына Кос тотыкты кремний шандары (эсiресе онын кристаллдык модификациясы) силикаттардын (эсэресе кремний к,ышк,ылынын), кeмiрдiн, баска металлдардын (аллюминий т.б.), практика жYзiнде, ерiтiлмейдi де тыныс алуында тыныс органдарынын терен бeлiмдерiнде турып Калып патологияларды тударыды, мунда манызды орынды екпелерде дэнекер тшшщ eсуi, яfни фиброздык езгерктердщ дамуы алады. Осы турfыннан неfурлым агрессивтiсi болып кристалданfан бос кремний диоскидЫщ (кварцтын) жэне баска модификацияда^ шаны саналады.
Фиброгендiк шандардын агрессивтiгi олардын еру КасиетЫе тiкеле байланыста болмайды. Мысалы аморфты кремнийдын ерiгiштiгi кварцка Караfанда биiк келедi, б^рак сон^ысынын фиброгендт белсендiгi едэуiр жоfары.
Байланfан кремний диоксида кептеген силикаттардын курамдык белт болып, б^рак олар силикоздарfа Караfанда едэуiр женiл eтедi. Шанда бос кос тотыкты кремний гап болfан сайын силикозбен сыркаттану ауырлыfы едэуiр eседi, сондыктан шаннын курамындаfы бос кремнеземнщ санын аныктау мiндеттi болып келедГ Шаннын дисперстi фазасындаfы дэл сол бос кос тотыкты кремнийдщ мeлшерiн ескерiп, жумыс бeлмесiндегi ауада^ шаннын куралатын мeлшерiнiн гигиеналык нормативi белгiленедi.
всiмдiк жэне жануар тект кeптеген шандар (шeптердiн, мактанын, зь^ырдын, бидайдын, уннын, сабаннын, аfаштардын, эртYрлi тукымдарынын, эсiресе Караfайдын, жiбектiн„ жYннiн, терiнiн, кауырсындардын, канифольдын шандары) олардын курамында шаннын табиfатына тэне химиялык заттардын жэне саныраукулактар мен макроорганизмдердщ болуына байланысты манызды аллергендiк эсерш тигiзедi. Ерiгiш шандар тыныс алу жолдарында усталып, сiнедi де, Канfан тYсiп, сонынан олар химиялык курамына байланысты организмге эсерiн тигiзедi. Мысалы, кант шандары, кор^асыннын, мыстын, кадмийдын жэне баска металдардын шандары улык эсер бередi; кейбiр бейорганикалык жэне органикалык коспалардын шандары (хром, берилий, урсол) аллергиялардын жэне арнайы патологиялык ауыткуларды дамуына келтiредi. Аэрозольдiн дисперстiк фазасынын массасы (салмаfы). Калкымалы бeлшектердiн массасы-ауанын кeлемдiк бiрлiгiндегi олардын салмаfы-шаннын зиянды эсерiнiн Кауiптiгiн сипаттаушы негiзгi одрсеткш болып саналады. Klазiргi уакытты мына жаfдай толыfымен дэлелденген: ауанын ^лемдт бiрлiгiндегi шан бeлшектерiнiн мeлшерiн (санын) fана ескерiп, шанмен байланысты кэсттш аурулардын туу кауiптiк дэрежесiн аныктауfа болмайды. Гигиеналык баfалаудын бiрiншi жэне непзп шарты болып ауанын ^лемдт бiрлiгiндегi (1м3) онын салмаfын аныктау саналады, eйткенi дэл сол шаннын массасы тыныс алу органдарында патологиялык процесстердщ дамуына келтiредi. Ауадаfы шан бeлшектерiнiн мeлшерi (саны) канша болfанымен, б^рак егер олардын суммарлык салма^ (массасы) аз болса,
патологиялык процесс eрiс алмайды. Ауада^ шаннын салмаfы руксатталатын гигиеналык нормативтерден тeмен болса онын ешкандай зияндыы жок. Керiсiнше, жоfары салмакты концентрацияда^ тiптi «инертп» шаннын eзi зиянды болып келедк Сол себептен eндiрiстегi шанды гигиеналык баfалау негiзiне, профессор Е.В. Хухринамен ^лыми тужырымдалfан, ауанын шандануын аныктауда салмакты эдiс алы^ан. Шаннын электрлiк касиеттерi. Шан бeлшектерiнiн электрлiк зарядталуы диспергирленушi заттардын электрондык курылымына байланысты. Зарядтардын бeлшектердiн беттерЫде тYзiлуi олардын температураларынын eзгеруiндегi (пироэлектричество), жэне де оларды механикалык кысуда^ (пъезоэлектричество) кристаллдардын электрленуiмен байланыст.
Шамамен барлык шан бeлшектерi он немесе терк зарядталfан. Он жэне терiс зарядталfан бeлшектердiн саны шамамен бiрдей.
Шан, мен микрофлора. Суйык жэне ^ шаннын кeптеген тYрлерi тYрлi бактериялардын, паразиттер мен гельминттердiн тасымалдаушылары болып табылады. ТYЙiршiктiк шан сэулелi паразиттердщ тасымалдаушысы, олар актиномикозды туfызады. Микроаfзалардын кeптеген мeлшерi, сонын iшiнде стафилококктардын, стрептококктардын, iшек таякшаларынын жэне т.б. шан Курамында болады, ол паразиттерге негiзгi орта болады. Темекi шаны кeбiнесе зен саныраукулаfымен тукымдалады.
«вндiрiстiк ортанын зияндылыfы мен кауiптiлiгi, ауырлыfы мен ширы^уы факторларынын кeрсеткiштерi бойынша енбек шарттарын баfалау мен жiктеудiн гигиеналык критерийлерЬ» (КР ДСА 30.11.2000 ж бастап шыккан № 1.04.001.2000) ЖетекшЫпнде (эрi карай «ЖетекшЫк») «Жумыс аума^нын ауасында зиянды заттар курамын бакылау эдктемеа» келтiрiлген. Бул жетекшiлiк куралда химиялык, биологиялык табиfаты бар зиянды заттарды, жумыс аумаfынын ауасында нYктелердi iрiктеудiн фиброгендi эрекеттiлiгiнiн аэрозольдерi кезшде, аралыfында, жумыс аумаfынын ауасында кажетт мэлiметтердi алу максатымен Корытындыларды усынуды баfалау мен онын Yлгiсi, эрi онын жумыскерлердiн денсаулыfына эсер етуЫ баfалау, тыныс алу мYшелерiнiн жеке корfаушы куралдарды бeлу Кажеттiлiгiн орнатуfа санитарлык кадаfалау тэртiбi регламенттеледi. Шаннын организмге эсерГ
Шаннын негiзгi касиеттершщ бiрi болып оны eкпелердiн кэсттш ауруларын, он бiрiншi кезекте, пенвмокониоздарды тудыру кабiлетi саналады. Ен гап тараfан жэне ауыр eтетiн пневмокониоз болып силикоз саналады. Ол курамында бос костотыкты кремний бар шанды жуту нэтижеанде пайда болатын eкпелердiн шандын фиброзы. Ал силикатоз аурулары курамында кос тотыкты кремнийдын баска коспалармен байланfан кYЙде болатын силикат шандарынын эсерi жаfдайында жумыс ктеушл адамдарда пайда болады. Силикатоздардын шшде асбестоз, толькоз, цементоз, слюдалык пневмокониоз, каолиноз, оливиноз, нефелиноз, шыны талшыктары шанынын силикатозы сиякты тYрлерiн ажыратады.
Шан,нын, езшен баска, шандык патологиялардын дамуында бронх-екпе жYЙесiнiн аллергиялык реакцияларынын манызы да Yлкен. 0HflipicTiK шаннын e3i де аллерген болып астмоидты бронхит, бронхиальды астма, эозинофильдi инфильтрат сыркаттарын тудыруы мYмкiн. Ал баска жаfдайларда шан аллергиялык езгерктердщ аллергопневмониттiк дамуына тек ыкпал етедi. Пневмокониозардын ен жи кездесетiн аскынуы болып туберкулез саналады. Бул сыркатты кониотуберкулез деп, я^и пневмокониоздын туберкулез ауруынын эртYрлi формаларымен кабысуы (YЙлесуi) деп сипаттау керек. Пневмокониоздын пайда болу тепне байланысты силикотуберкулез, антрокотуберкулез, асбестотуберкулез,
сидеротуберкулез т.б. ажыратады. Туберкулезбен аскынуы эаресе силикозда жи кездеседi. Бул каниотуберкулез ете ауыр eтедi.
Жумыс бeлмелерiнде ауа курамында^ шандарды зерттеу жэне баfалау эд^с^.
Шанды бакылаудын таfайындалу не™ -жумыскерлердщ енбек жаfдайын гигиеналык баfалау жэне шанмен ^ресудщ тиiмдi эдiсiн аныктау болып табылады.
Корш^ан ортадаfы шан факторын окудаfы бiрiншi кезен болып тексерiлетiн eндiрiс аума^мен жалпы танысу болып табылады(мекеме тит, fимараты, жерасты eндiрiмдерi, ашык тау жумыстары, технологиялык процестщ сипаттамасы, бастапкы, аралык, сон^ы eндiрiс eнiмдерi, шан тYзiлу кeздерi, онын интенсивтiлiгi, туракты жумыс орныннын болуы, шан бeлшектерiнiц тYзiлу орны мен оларды жою, тYзiлген аэрозольдердщ алдын ала гарсеттген физико- химиялык мэлiметтерi жэне т.б). Бул бертген eнеркэсiптегi жумыс орнында^ ауа ортасынын шандануын окуда сандык жэне сапалык жоспар куру^а, накты зерттеу эдiсiн тандауfа, сонымен катар жумыскер аfзасына шан бeлшектерiнiц эсерЫ аныктауfа мYмкiндiк бередi.
Кэсторыннын ауа ортасынын шан факторларынын зерттеу жоспары жумыскердщ аfзасына шаннын накты эсершщ мэлiметтерiне сэйкес жYPгiзiлу керек. Ауа сынамасы жумыскердщ тыныс алу айма^нда жумыс орнында жYPгiзiлу керек. Егер белпленген жумыс орны болмаса, ауа сынамасы жумыскердщ жиi кезе1^ орын ауыстыратын орында алынады. Ауа ортасына шан бeлшектерi бiркелкi емес тускен кезде узак мерзiмдi хронометражды бакылау жYPгiзу керек, бул жаfдай шан, тYзiлудi жоспарлы зерттеу кезiнде ескеру кажет. Жумыс орындарында шандануды аныктауды тыныс алу аймаfында (еденнен 1,5 м бшкпкте) жYPгiзу кажет. Егер жумыс орны туракты болмаса, онда шандардын, концентрациясын eлшеудi ауысымнын 50% жоfары уакытында жумысшы болатын жумыс айма^нын, нYктелерiнде жYPгiзедi.
Ауа сынамасын алу кезе^нде мiндеттi тYPде алу жаедайы тiркеледi: жумыс орнынын ауа температурасы, атмосфералык кысым, орындалатын жумыстын, ^pï, желдету жYЙесiнщ жумысы, ауа тартудын, узактыfымен жылдамдыfын ескередi.
Шандануды аныктауда онын массасын (мг/м3) аныктайды жэне дисперстiгiне, яfни eлшемдерi эртYрлi шан бeлшектерiнщ пайыздык катынасына сипаттама бередi.
Шаннын сапалык сипаттамасынын бiрiншi кезектi химиялык курамын окытады, ол шан бeлшектерiнщ аfзаfа эсершщ сипаттамасын аныктайды. Шаннын сапасын сипаттайтын одрсетыштерге аэрозольдщ катты фазасынын дисперстiлiк курамы жатады,ол eлшенген жаfдайда ауа ортасында узак уакыт сакталатын жэне тыныс алу жолдарына терен eтетiн жоfары дисперстi бeлшектер (аса iрiлерге караfанда) болып табылады. Шаннын сандык сипаттамасы шан бeлшектерiнщ ауа бiрлiктерiнщ кeлемi массасына жэне санына (eлшенген жэне есептеу эд^с^) байланысты болады. Ауа ортасынын шандануынын есептеу эдiсiмен зерттеу сон,™ жылдары тэжiрибеде колданылмайды.
eндiрiстiк шанды гигиеналык баfалау максатында келеа негiзгi эдiстер колданылады: 1) ауа бiрлiгi кeлемiнде шан курамын eлшеп аныктау (гравиметрлiк эдiс). 2) шан бeлшектерiнщ дисперстiлiк курамын аныктау. 3) шан бeлшектерiнщ химиялык курамын аныктау (бос кремний оксидЫ аныктау).
Кейбiр жаfдайда арнайы жобаларды колданады, мысалы желдетюш ауа алмасудан ауа сынамасын алу шан уста^ш курыл^лардын т^мдЫпн баfалау Yшiн колданады.
Шан, бакылау к,уралдарын шартты турде шанжина^штар (шаннын сынамасын алу курыл^сы) жэне шан^лшепштер (ауадаfы шан концентрациясын eлшеу курыл^лары, физикалык денелердщ болуымен байланысты шандардын, тYзiлуi, мысалы электрлiк eрiс, жарык а^мынын кeрiнiсi немесе жутылуы жэне т.б,шан,нын, бiрлiктер кeлемiнде индекстi жэне эквивалентт массасынын дозасы шамасы). Жумыс айма^нда^ ауанын шандануына бакылау эдiстерi мен куралдары кeптеген, оларды ею топка бiрiктiруге болады: I) Ттелей эдiстерi - шаннын, сынамаларын алу куралында дисперстiк фазаны бeлiп алу ^зу, электро жэне термопреципитация, e^^m шектiру аркылы), сонынан шаннын салма^н (массасын) eлшеу эдiстерi; Жанама эдiстерi (дисперстiк фазаны бeлiп алмай) шаннын, массалык концентрациясын аныктауfа мYмкiн бередк Жанама бакылауда мына эдiстер колданылады: радиациялык-оптикалык (eлшенген бeлшектермен ортадан фазаны бeлусiз жарыкты жутуы); радиоизотоптык(ауа шандануын жутылу дэрежесiне байланысты eлщеу), электрлт немесе электрондык (шан бeлшектерiн датчикке тускен электрлiк импульстiн бeлшектерiн есептеу непзЫде eлшеу); депреометрлiк (шаннын фильтрленген санына байланысты фильтрдщ карсылыfын аныктау); пьезометрлт (турып калfан шаннын санына байланысты пьезоэлектрлт пластинанын жиiлiгiнiц тербелiсiн аныктау) жэне т.б.
Кезендiк бакылау курыл^лары (6îp реттiк eлшеулер) келеа талаптарды орындау кажет: eлшеудiн жоfары дэлдiлiгi; сынама алу узактыfы жэне сынаманын жоfары кeрсеткiшi; массасы 6 кг аспау керек.Осы куралдардаfы шандануды eлшеу тiкелей эдiспен шанды ею жэне одан да кeп фракцияfа бeлу аркылы, кейiнгi бeлшектердiн (SiO2 жэне т.б.) заттык курамын аныктаумен жYPгiзедi. Казiргi уакытта ауа шандануынын жанама тYPде eлшеу тYрлерiн колданатын тенденцияны отырып жасайды (радиобаткыштын басты негiзiмен. Мысалы, «Прима-01» концентратометр. (1 сурет)
1 сурет - «Прима» шац концентрациясы массасын елшеушл
Шан, елшеушi куралдар жуйесшщ автоматталfан eKi TYpi бар: автоматты шац жинаfыштаp жэне автоматты шац елшеуштер. Осы куралдардыц жумысы ауаны танудыц жанама эдiстepiндe нeгiздeлiп, осы эдктердщ кeмшiлiктepi мен жeтiстiктepiнe сYЙeнiп шацдану дeнгeйiн елшeудiн Yздiксiз децгежмен корытылып, ауысымына (аптасына) орта концентрациялардыц аныкталуына себеп болып, eнбeктiн гигиеналык шарттарын баfалап, шацмен KYpeс жумысыныц утымтылыfын баfалауfа мYмкiндiк бepeдi. öндipiстiк шацныц зиянды эсepiнiн профилактикасы. Казакстанда шацмен байланысты кэсiптiк сыркаттарды алдын алу мeмлeкeттiк мiндeт болып, жалпы халык шаpуашылыfына жэне енepкэсiптiн жеке салаларына катысты кeшeндi шараларды колданумен жYPгiзiлeдi. Тап осы аталfан зацдылык,, технологиялык, гигиеналык жэне мдеу-профилактикалык шараларды кeшeндi колданудыц аркасында енepкэсiптiн кептеген салаларында ецбек жаfдайын жаксарту, ауадаа^ шацныц концентрациясын азайту жэне шацдык тeктi кэсiптiк сыркаттанудыц дeнгeйiн темендету бойынша мацызды жeтiстiктepгe кол жетп.
Технологиялык жэне санитарлык-техникалык шаралары. Технологиялык шаралар ец мацызды, шeшушi шаралар болып келед^ олар шацныц куралу сeбeптepiн жоюына баfытталfан. Мысалы, отка тезiмдi буйымдарды жасауда шикiзатты усактау мен унтактаудыц ылfалды эдiсiн колдану шацныц пайда болуын мYлдeм болдырмайды. Тау-кец енеркэсйнде гпурларды буpfылау жумыстарын сумен шаюды колданып бipгe жYPгiзсe, ауаныц шацдануы жэне пневмокониоздармен сыркаттануы KYpт темeндeйдi.
Егер шац тудыр^ш технологиялык пpоцeсстepдi шацсыз процесстерге ауыстыру мYмкiндiгi болмаса шац шыfаpушы материалдарды унтактау, тиеу, тасу жэне буып-тую пpоцeсстepнi кeшeндi механикаланлырып (дистаниялык) алыстык басшылык жасау Kондыpfылаpын колдану жолы шацмен KYpeстi жYPгiзудiн басты ба^ггтарыныц бipi болып кeлeдi. Мундай жаедайларда тек шац шыfаpу KYpт темендеме
fана, жумысшылардыц шац шыfаpу орындарында болу Kажeттiгi болмайды.
Пайда болfан шацдарды басу бойынша ерекше роль суды колдануына бepiлeдi, эсipeсe бул эдк кур^ак пpоцeсстepдi ылfалды процесстерге ауыстыру, жэне де шацныц ауаfа тусу орнында шамалы суландыру максатымен колданылады. Кемipдi байытуда, керамикаларды жасауда т.б. ь^алды эдiстepдi колдану ауаныц шацдануын оныц pуксатталfан мелшepiнe дейш темeндeтiп, пневмокониоз ауруларыныц пайда болу каутттн болдырмайды.
Ауадаfы калдык шацдармен курес жуpгiзудe басты роль ттелей шац шыfаpушы кезiнe жакын утымды орналаскан жepгiлiктi сыртка шыfаpушы вентиляциясына бepiлeдi. öндipiстiк шацныц зиянды эсер етушщ алдын алу. Казакстанда кэаби шац ауруларын ескерту мeмлeкeттiк мшдет болып табылады жэне шаралар кешеымен жузеге асырылады: енepкэсiптiн эр жeлiсiнe колданбалы, жалпы эpi жеке зацды, техникалык, гигиеналык жэне емдеу-сауыктыру шараларын кeшeндi колдану ецбек жаедайыныц жаксаруына, шацды ауа курамында концентрациялардыц жэне енеркэсттщ кептеген салаларында кэаби аурулар децгейшщ темeндeуiнe мумкiндiк бередГ
Шац жаfдайында ецбек peгламeнтi бойынша зацды акттер.
Шацныц эрекет етушщ шараларын регламенттейтш нeгiзгi занды-ноpмативтi акттер № 1.01.00194, «0неркэап объeктiлepiн жобалауfа аpналfан санитариялык нормалар мен ережелер», № 1.01.00294 «Технологиялык пpоцeсстepдi уйымдастыpуfа байланысты санитариялык ережелер жэне ендipiстiк жабдыктаpfа койылатын гигиеналык талаптар» сонымен катар № 1.02.011-94 «Шeктi аралык концентрациялар» болып табылады. Шацныц зиянды эсер етушщ алдын алу жуйесшщ непзше ШРЕК кажет. Осы ноpмалаpfа сэйкес, ендipiстiк шацныц туpлepiнe байланысты жумыс жайларыныц ауасында аралыкты мумкiндi концентрациялардыц келeмi оpнатылfан. Осы ШРЕК келeмдepi пневмокониоздармен жэне шац ту^рында^ баска да кэсiби аурулармен сыркаттанушылыктыц кеп
жыл^1 талдаулары негiзiнде, eндiрiстщ тYрлi саласындаfы енбек жаедайымен тыfыз байланыста, шаннын патогендi эрекетi негiзiнде шуfыл зерттеу мэлiметтерiнiн турfысында бекiтiлген. ШРЕК бул тiзiмi жYЙелi тYPде толыктырылып, eндiрiстiк аэрозольдердщ гигиеналык баfасы тeнiрегiндегi жана ^лыми мэлiметтерге сэйкес тYзетiледi.
ШРЕК кeлемдерi шаннын,, онын курамындаfы кремнездiн, силикаттардын жэне баска да коспалардын курамына байланысты eлшеулi кeрсеткiштерде орнатылfан. Бул галем eлшеулi бiрлiктермен-ауанын 1 м3 (мг/м3) миллиграммда белгiленген, барлык шаннын максималды концентрациясы болып табылады. Енбек зандылы^ына сэйкес жумыс iстеушiлерге алдын-ала жэне аралык медициналык тексерiстердi eткiзу мiндеттi болып табылады. Шан эреке™ен байланысты жумыстарfа шанды кэаби ауруларды жылдамдататын тулfаларды босатуfа руксат етiлмейдi, немесе eндiрiстiк шан непзшде тез таралатын аурулар. Осыдан баска, енбек зандылы™ бойынша жер астында жумыс iстейтiн кызметкерлерге кыскартылfан 6 саfаттык жумыс KYнi орнатылfан, зейнеткерлт 50 жас болып табылады. Осы жентдттер шанмен катынас жасау уакытын кыскартады. 20 жастан жас адамдар шахталар мен кен орындарына жумыс ктеуге кабылданбайды, себебi пневмокониоздар тез пайда болады жэне жас адамдарда ауырлау eтедi.
Шан^а тап болатын жумыскерлердщ аралык медициналык тексерiстерi аурулардын алдын-алып, ертерек ескертуге мiндеттi болып табылады. Сонымен катар, жумыс ктеуштердщ денсаулык жаfдайына динамикалык бакылау жасау орнатылады. Осы тексерiстер кэсiби жарамдылыкты, енбекке жарамдылык сауалдарын мерзiмiнде шешт, шан кэсiбi жумыскерлерiне жумыска рационалды орналасуfа мYмкiндiк бередi. Тексерiске терапевт, рентгенолог, ^рсе^ши-ер бойынша-отоларинголог пен фтизиатр мамандары катысады.
Жиналfан шанды жинау ылfалды эдктермен бiрге, ауаfа шан конуын болдырмайтын арнайы механизмдермен де камтамасыз еттедГ
Ауанын калдыкты ластануымен KYресте, шан жиналатын кeзде тиiмдi турfыда орнатылfан жергiлiктi желдету, манызды орын алады. Шанмен KYресетiн желдету оны эрекетке косу мен бакылауын уйымдастыруда мукияттылыкты талап етедi.
Таулы eнеркэсiптерде шанмен ^ресудщ радикалды эдiстерi мeлшерiне кeмiр мен руда eндiрудiн ашык эдiсi жатады, осы негiзде кэсiби аурулар проблемаларынын кeбiсi шешiледi.
Кeмiр eндiруде, оны алдын ала ылfалдау манызды рeл аткарады, ол комбайндарда ылfалды eндiрумен катар шандануды бiрнеше рет тeмендетуге мYмкiндiк бередi. Шанмен ^ресудщ тYрлi эдiстерiн 6îp уакытта колдану, кешендi тYPде шансыздандыру fана тау eнеркэсiбiнде шанмен KYресудiн табысына экеледк Жеке профилактикалык шаралар.
Шанмен ^ресудщ радикалды эдiстерiнен баска, зиянды эсер етушщ алдын-алуда тыныс алу мYшелерiнщ жеке Kорfаушы куралдары манызды орын алады-респираторлар мен таза ауаны берушi тYрлi шлемдер колданылады. Респираторларды колдану жумыс орындарындаfы ауа курамында кез-келген шан
концентрациясыны руксат етiлген шамалардан жоfарлауы усынылады. Накты жаfдайларfа респираторлардын сэйкес келетЫ ^pi алынады. Казiргi уакытта тeменде кeрсетiлген респираторлар кен тYPде колданылады: «Лепесток», мысалы, ШБ-1 «Лепесток» тазарту мYмкiндiгi eте жаксы, тыныс алуfа кедергi жасамайтын жэне аз салмакты респиратор. Таза ауаны беретЫ скафандр-шлемдершщ iшiнен жумыскерлердi шаннан кор^аудын баска мYмкiндiктерi болмаfанда, «Пескоструйщиктер» шлемдерi жаксы колданылады. Респираторлары бар арнайы курылысты шлемдер шан коспасынан тек тыныс алу мYшелерiн fана емес, сонымен катар бетт де
(электрдэнекерлеушiлер/тазартушылар жэне т.б.) кор^ау Yшiн колданылады.
Терi кабаттарын шаннан кор^ау Yшiн ты^ыз (малескиндi) матадан (комбинезондар, бас к^м мен колfаптар) тiгiлген шаннан кор^аушы арнайы киiмдердi, сонымен катар арнайы аяк киiмдердi колданады. Шан^а карсы жеке кор^аушы куралдарды жаппай пайдалануда санитарлык-турмыстык бeлмелерде осы эдiстердi камту бойынша курылfылар болу кажет. Медициналык-сауыктыру шаралары. Жоfарыда кeрсетiлген шан кэсттершде жумыс iстеушiлерге алдын-ала кезендiк медициналык тексерктер мен динамикалык бакылау жYPгiзуге фотарияларда ультракYлгiн сэуле берушi шаралар кен танылды, олар аfза реактивтЫпнщ нормалануы мен жалпы карсы туру ^рсе^ш^^ eсуiне карай eкпелерде пневмокониотикалык дамуды элсiздетiп, пайда болуын тежейдГ Кeптеген шахталар мен кэсiпорындарда ультра^лпн сэуле берушi фотариялар турмыстык комбинаттар мен санитарлык-турмыстык бeлмелер жYЙесiнде бар. Ультра^лпн сэулеленудiн тиiмдiлiгi эксперименталды жумыстарда да кeрсетiлдi. Баска, пайдалы алдын-алу шарасы ретiнде сiлтiлi ингаляцияларды (кeмiркышкыл калий ерiтiндiсiнiн 1%) колдану болып табылады. Жумыскерлерге бакылау жасау, сонымен катар эксперименталды мэлiметтер сiлтiлi ингаляциялардын пневмокониозды дамуынын баяулыfын кeрсеттi. Осыдан баска, жыпылыкта^ш эпителийдiн кeмегiмен аталык без аркылы шаннын шыfуымен фильтрлеу мYмкiншiлiгiн жаксартып, жоfарfы тыныс алу мYшелерiнiц аталык безiн санкциялайды. Тыныс алу жатты^улары, арнайы шипажайларда болу, жYЙелi тYPде спортпен шуfылдану (суда жYзу, шанfылы спорт), тыныс алудын функциясын жаксартады, эрi пневмокониоздын алдын-алуfа жол бередi. Клиникалык жэне экперименталды зерттеулер силикокауiптi шан эрекетiнiн жаедайынан акуыз алмасуын жаксарту Yшiн тамакка метиониндi косу аркылы емдэм сактау силикотикалык процесстi тежейдi. Осындай эсер етудщ механизмi ферменттi жэне гормонды жYЙелердiн белсендiлiгiмен байланысты. Пневмокониоздардын, шан бронхип^ мен шанмен байланысты баска да аурулардын алдын-алу yui^ непзп баfыт eндiрiстiк процесстердi шансыздандыру мен шан концентрацияларын мYмкiндi денгей
концентрацияларына дейiн тeмендету максатымен шанfа карсы шараларды колдану болып табылады. Емдеу-сауыктыру шараларына алдын-алу жэне кезецдiк медициналык байкаулар, жумыс iстеушiлердiн денсаулык жаедайына бакылау жасау кiредi. Шан
эpeкeттiлiгi непзшде жумыска кабылдау ушiн карсы журек-тамыр жуйeсiнiн, кездiн, тepiнiн созылмалы
керсетЫмдер екпе тубepкулeзi, тыныс алу мушелершщ, аурулары болып табылады.
Список литературы
1 Хасенова К.М., Байсалов С.Ш., Есенбаева П.А. и соавт. Экологическая ситуация и состояние здоровья населения г. Кентау Южно-Казахстанской области. // Астана медициналык журналы. -№ 4. - 2003. - специальный выпуск. - С. 26-27
2 Каримов М.А.,. Доскеева Р.А, Бирюков А.И., Баймухамедова. М.Х. Изучение возможностей связи онкологических заболеваний населения Западно-Казахстанского региона и Кокшетауской области с загрязнением окружающей среды физическими и химическими канцерогенами. // Астана медициналык журналы. - №4. - 2003.- С. 123-125.
3 Белоног А.А., Байдурин С.А., Дарменов О.К., Бекенова Ф.К. Экологическая ситуация и заболеваемость в северном регионе Республики Казахстан. // Астана медициналык журналы. - № 4. - 2003.- С. 12-14
4 Казымбет П.К., Бектаева Р.Р., Байдурин С.А. и соавт. Скрининговые исследования состояния здоровья населения экологически неблагополучных районов Северного Казахстана // Астана медициналык журналы. - № 4. - 2003. - С. 42.
Е.Н. Сраубаев, С.Р. Жакенова, Н.У. Шинтаева, А.О. Даулетова, Б. Серик, Н.Ж. Ердесов ПРОИЗВОДСТВЕННЫЕ АЭРОЗОЛИ КАК ОПАСНЫЙ И ВРЕДНЫЙ ФАКТОР ПРОИЗВОДСТВЕННОЙ СРЕДЫ
Резюме: Промышленные аэрозоли являются наиболее распространенным неблагоприятным фактором производственной среды. Многочисленные технологические процессы и операции в промышленности, на транспорте, в сельском хозяйстве сопровождаются образованием и выделением промышленных аэрозолей, воздействию которых могут подвергаться большие контингенты работающих.
Ключевые слова: здоровье работающих, промышленные аэрозоли, пыль, диоксид кремния.
Y.N. Sraubayev, S.R. Zhakenova, N.U. Shintaeva, A.O. Dauletova, B.Serik, N.J. Erdesov INDUSTRIAL AEROSOLS AS DANGEROUS AND HARMFUL FACTORS OF ENVIRONMENT
Resume: Industrial aerosols are the most common adverse factor in the production environment. Numerous processes and operations in industry, transport, agriculture, accompanied by the formation and evolution of industrial aerosols, the effects of which may be subject to large numbers of employees. Keywords: health workers, industrial aerosols, dust, silica.
