Научная статья на тему 'НЕМИС ТИЛИ ФРАЗЕОЛОГИЯСИДА ТЕРМИНОЛОГИК БЕТАРТИБЛИК МАСАЛАСИ'

НЕМИС ТИЛИ ФРАЗЕОЛОГИЯСИДА ТЕРМИНОЛОГИК БЕТАРТИБЛИК МАСАЛАСИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
47
13
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
фразеология / фразеолексема / фразема / фразеодидактика / фразеография / синсемантика / идиоматика / турғун бирикма. / phraseology / phrase-lexeme / phraseme / phraseology / phraseography / synsemantics / idiomatics / stable combination.

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Sh. Imyaminova

Ушбу мақола немис тили фразеологиясида “фразеологизм” тушунчаси атрофида терминлар қўлланилишида содир бўлган бетартиблик, унификациялаш, стандартлаштиришнинг узоқ йиллар ўз ечимини топмаган масалаларига бағишланган. Бу масалага илмий ва назарий қарашларини билдирган рус, немис, инглиз олимларнинг фикр-мулоҳазалари чуқур таҳлил қилинган. Шунингдек, фразеологизмларнинг морфологик, синтактик, семантик, прагматик, ситуатив жиҳатлари борасида фикр юритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE PROBLEM OF TERMINOLOGICAL CONFUSION IN GERMAN PHRASEOLOGY

This article is devoted to the problems of confusion, unification and standardization in the use of terms around the concept of "phraseologism" in German phraseology, which have not been resolved for many years. The opinions of Russian, German and English scientists, who expressed their scientific and theoretical views on this issue, are deeply analyzed. Morphological, syntactic, semantic, pragmatic, situational aspects of phraseological units are also considered.

Текст научной работы на тему «НЕМИС ТИЛИ ФРАЗЕОЛОГИЯСИДА ТЕРМИНОЛОГИК БЕТАРТИБЛИК МАСАЛАСИ»

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 5 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

НЕМИС ТИЛИ ФРАЗЕОЛОГИЯСИДА ТЕРМИНОЛОГИК БЕТАРТИБЛИК

МАСАЛАСИ Шухратхон Имяминова

УзМУ профессори https://doi.org/10.5281/zenodo.7016128

Аннотация. Ушбу мацола немис тили фразеологиясида "фразеологизм" тушунчаси атрофида терминлар цулланилишида содир булган бетартиблик, унификациялаш, стандартлаштиришнинг узоц йиллар уз ечимини топмаган масалаларига багишланган. Бу масалага илмий ва назарий царашларини билдирган рус, немис, инглиз олимларнинг фикр-муло^азалари чуцур та^лил цилинган. Шунингдек, фразеологизмларнинг морфологик, синтактик, семантик, прагматик, ситуатив жщатлари борасида фикр юритилган.

Калит сузлар: фразеология, фразеолексема, фразема, фразеодидактика, фразеография, синсемантика, идиоматика, тургун бирикма.

ПРОБЛЕМА ТЕРМИНОЛОГИЧЕСКОЙ ПУТАНИЦЫ В НЕМЕЦКОЙ

ФРАЗЕОЛОГИИ

Аннотация. Данная статья посвящена проблемам смешения, унификации и стандартизации в использовании терминов вокруг понятия «фразеологизм» в немецкой фразеологии, которые не решаются на протяжении многих лет. Глубоко проанализированы мнения российских, немецких и английских ученых, выразивших свои научно-теоретические взгляды по данному вопросу. Также рассматриваются морфологические, синтаксические, семантические, прагматические, ситуативные аспекты фразеологизмов.

Ключевые слова: фразеология, фразеолексема, фразема, фразеология, фразеография, синсемантика, идиоматика, устойчивое сочетание.

THE PROBLEM OF TERMINOLOGICAL CONFUSION IN GERMAN

PHRASEOLOGY

Abstract. This article is devoted to the problems of confusion, unification and standardization in the use of terms around the concept of "phraseologism" in German phraseology, which have not been resolved for many years. The opinions of Russian, German and English scientists, who expressed their scientific and theoretical views on this issue, are deeply analyzed. Morphological, syntactic, semantic, pragmatic, situational aspects of phraseological units are also considered.

Keywords: phraseology, phrase-lexeme, phraseme, phraseology, phraseography, synsemantics, idiomatics, stable combination.

КИРИШ

Немис тилшунослигида фразеологияга оид тадкикот 1909 йилларда Ш.Баллининг стилистикага багишланган асари билан бошланган эди. Мана шундан бери 100 йилдан орти; вакт утди. Шунга карамасдан бугунги кунгача фразеологик феноменларнинг изох,и турлича ва фразеологияга оид терминологиянинг кулланиши, тушунчалари х,ам турлича акс этди. Шу сабабдан аввало, фразеологиянинг асосий тушунчаларига тухталиб утишимиз керак. Бу унчалик осон эмас, чунки К.Д.Пилц фикрига кура, 80-йилларнинг бошларида фразеологияда мингдан орти; махсус терминлар кулланилган [1]. Ун йил

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 5 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

олдингина тартибсизлик тугатилди ва шундан бери немис тили тадкикот доирасида ягона терминология пайдо булди. Барча тургун суз бирикмаларига вакиллик ва етакчилик киладиган фразеологизм, фраза, идиома каби терминлар мавжуд. Буларга синоним сифатида фразеологик бирлик термини кулланади.

ТАДЦЩОТ МАТЕРИАЛЛАРИ ВА МЕТОДОЛОГИЯСИ

Фразеологик бирикмаларининг ифодаланишини камраб олган тушунча немис тилшунослиги тадкикот доирасида фразеологизм деб номланади. Бирок терминларнинг стандартлаштириш жараёни тилшуносликда осон кечмади. Фразеологизм (Phraseologismus) терминининг кулланишига немис олими К.Д.Пилц карши чикди, чунки у —ismus суффиксига танкидий маъновий белги сифатида караган. Курт Гунтер эса фразеологизм тушунчасини рад этган булса, Элке Доналиес фразеология терминини инкор этди. Бирок ушбу термин умумий кулланила бошлангани сабабли, лингвистикада мустахкам урин эгаллаб колди.

Рус тилида фразеологизм термини (немис тилида идиома тушунчасига якин) фразеологик бирикманинг бош тушунчасини ифодалайди. Шу билан бирга фраза „Phrasem" сузи синоним сифатида олинган. Бу термин фонема, морфема, лексема, терминларига ухшаш тарзда тузилган ва 1964 йилдан бери киёсий фразеология тадкикотчиси И.И.Чернишева томонидан кулланилган. „Фразема" термини бош термин сифатида 1979 йилда 11та славян давлатларининг фразеолог тадкикотчилари бирлашган халкаро славянлар кумитасининг фразеология комиссияси томонидан кулланилган [2]. Ушбу кумитанинг раиси таникли серб фразеолог олими Иосиф Матезич булиб, у 1995 йилда Лангеншайдт нашриёти томонидан чоп этилган русча-немисча фразеологик лугатининг мухаррири булган. Э.Доналиес хам фразема тушунчасини асосий атама сифатида кабул килади [3]. Бугунги кунда фразема термини рус ва инглиз фразеологиясида жуда кам кулланаилади. Фразема термини кучли системали хусусиятга эга (фонемалар, морфемалар, лексемалар, матнлар) ва маънони хаддан ташкари ошириб юборишга мойил булиб, идиома, иборалардан ташкари барча терминларнинг хусусиятларига мос келмайди, яъни ушбу терминни нисбатан тор доирадаги фразеологияда янада самарали ишлатиш мумкин. Яна бир гурух олимлар Х,аралд Бургер, Дмитрий Доброволский, Петер Кун, Неал Норрикларнинг таъкидлашича, фразема фразеологиянинг тор сохаси (шу каторда коллакация ва иборалар учун бош тушунча) сифатида кулланилиши кенг тушунча булган терминлар учун бош тушунча сифатида четда туриши керак. Шунга карамасдан бутун бир лингвистик тор ёки кенг доирадаги соха учун бундан кейин тан олинган термин "фразеология"ни куллаш макбулдир. Юкорида номлари келтирилган олимлар "фразема" терминини мослашувчанлик фаолиятига ургу беради ва фразема халкаро термин сифатида англосаксонияликлар хам тушуниши учун мослашди.

Олимлар томонидан кабул килинган терминнинг учинчиси идиомадир. У кучма маънолилик, тургунлик, куп сузлилик ва репродуктивлик каби асосий хусусиятларга эга булган фразеологизмларни англатади. Волфганг Флейшер ва Барбара Вотяк томонидан кулланилган фразеолексема термини идиома билан синоним хисобланган, аммо бугунги кунда у деярли учрамайди.

ТАДЦЩОТ НАТИЖАЛАРИ

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 5 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

^иска килиб айтганда, фразеология бир тизимда ёки гапда лексемаларнинг вазифасини бажара олдиган ва унинг маъноларини бера оладиган тургун бирикмалар хакидаги фандир. Фразеология бир томондан барча тургун бирикмаларнинг йигиндиси булса, бошка томондан у баркарор суз бирликларининг таълимотидир.

1975 йилдан бери фразеология тилшуносликнинг тармокларидан биридир. Охирги пайтларда у лексикологиянинг бир тармоги сифатида хам каралмокда. МУ^ОКАМА

Фразеологизмга ёндош термин сифатида идиома термини хам кузатилади. Идиоматика факатгина кучма маъноли, тургун, куп сузлилик, таъсирчан ва инсон хотирасида кайта ишланадиган сузни тадкик килади. Фразеология термини анаъанавий тарзда Россияда ва Шаркий Европада ва кисман француз тилидаги тадкикотларда кулланилса, идиоматика термини эса Гарбий Европада кулланиб келинган. Инглиззабон олимлар хам идиоматика ва идиомлар хакида турли назарий фикр-мулохазалар юритишади. Биз эса идиомаларни тилдаги хакикий фразеологизмлар деб уйлаймиз.

Х,аралд Бургернинг таъсири остида идиоматик термини пайдо булди. Бирок барча тургун суз бирикмалари хам идиоматик эмас. Бу шуни англатадики, фразеологиянинг таъсир доираси идиоматикага караганда кенгрокдир. Мустакил суз бирикмалари суз ясалиш ва лексик маъно жихатидан тадкик килинса, идиоматик суз бирикмалари аксинча, фразеологияда тадкик килинади.

Фразеография фразеологик лугатлардаги тургун суз бирикмаларини тасвирлайди ва уларнинг таркибини урганади. Бундан ташкари кейинги йилларда фразеодидактика тушунчаси хам пайдо булди. Фразеологизмларнинг классификациясида баъзи бир олимлар жумладан рус тилшуносларининг етакчиларидан бири булган Дмитрий Доброволский классфикациясида факат синтактик семантик жихатни уз ичига олган фразеологизмларни учратишимиз мумкин. Дмитрий Доброволский грамматик фраземалар хусусан богловчили ва богловчисиз фразеолексемалар хакида фикр юритган.

Шундай килиб, фразеологиянинг объекти тургун суз бирикмлардир. (хам фразеологизм ва идиомлар хам маколлар, хикматли сузлар, саломлашиш ва хайрлашиш шакллари).

Волфганг Флайшер бунга карши фикрда булган яъни барча стереотип занжирларни кушиб хисоблаганда фразеологиянинг тадкикот доираси факатгина соханинг кенглигини англатмайди. Шунинг учун Кристине Палм фразеологияни тор маънода (объектлари факат идиомалардан иборат булган, яъни бу шуни англатадики, идиоматик, морфосинтактик, лексик-семантик баркарор ва таъсирчанлик) ва кенг маънода (объектлари барча суз бирикмалари жумладан коллокациялар, маколлар, цитаталар, иктибослар ва кинеграммалар) ишлатилишини таъкидлайди.

Доналиес Пилцнинг фикрига нисбатан куйидагиларни ёзади: "фразеологик феноменлар билан шугулланган барча олимлар узларининг терминларини ишлатаверган". 1990 йилда Курт Гунтер меъёрий лугат булиши керак булган махсус фразеологик терминлар лугатини нашр этди. Шу сабабдан унинг учун эскирган куплаб фразеологик терминларни лугатга киритмади. Бу лугат фразеология билан шугулланувчи олимларнинг эхтиёжларини тулаконли кониктира олмади. Биринчидан, холис жамики мавжуд терминларни тушунтирадиган ва уларни бир-бири билан боглай оладиган фразеологияга оид бош лугат керак эди. Иккинчидан, Курт Гунтернинг лугатида руйхат тулик булмаган.

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 5 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

Учинчидан, Курт Гунтер томонидан олинган терминлар факатгина шартли равишда фразеологига оид булган. Туртинчидан хавола тизими мураккаб булган.

Х,анс Шеманн оммабоп терминлар талкин этилган фразеологик тартибсизликни узининг тадкикотларида коралайди чунки бу борада олиб борилаётган тадкикотларда анчагина чалкашликларга олиб келаётганлигини таъкидлайди.

Кейинги пайтларда немис тилида фразеологияга оид тадкикотларда пухта илмий асарларнинг яратилиши мухим бурилиш булди. Булар Х,арлд Бургернинг "Немис идиоматикаси", Х,.Якшеннинг хамкорлигида А.Бухофер, Х,.Бургер ва А.Сиалмнинг "Фразеология кулланмаси", В.Флайшернинг "Х,озирги немис тили фразеологияси" укув кулланмалари, Кристине Палмнинг "Фразеологияга кириш" укув куллланмаси, Х,аралд Бургер "Немис тили фразеологиясига оид мисоллар" кабилардир. Худди шу китоблар немис фразеологик терминларини бирлаштиришга олиб келди. Шуни таъкидлаш лозимки, бир талай олимлар узларининг назарияларига содик колишди ва уларни халигача куллаб келишмокда.

Фразеологизмларнинг узига хос хусусиятлари куйидагилардан иборат: -морфологик жихатдан; -синтактик жихатдан; -семантик жихдтдан; -прагматик жихатдан; -ситуатив жихатдан.

Фразеологизмларнинг морфологик хусусиятлари - бу "шаклий" хусусиятлардир. Фразеологизмнинг энг кузга ташланадиган хусусияти бу куп сузлиликдир.

Биринчи уринда фразеологик бирлик неча суздан иборат булиши керак деган савол тугилади. Биз саволга янада аниклик киритишимиз мумкин. Фразеологизмларнинг энг куйи чегараси ва юкори чегарасида нечта суз мавжуд? Жавоб оддий эмас, чунки бу ерда суз тушунчасининг изохини лексик муаммосини хал килиш лозим булади. Сузнинг аник изохи нима эканлигини хали билмаймиз. Шунинг учун хам фразеологизмдаги сузларнинг сонини хисоблаш муаммоси пайдо булади.

Фразеологизм доирасининг юкори чегараси муаммосини хал килиш осонрок. ^.Бургернинг фикрига кура, гап фразеологик бирикмаларининг юкори чегараси хисобланади. Бир нечта жумлаларни уз ичига олган кичик матнлар, гаплар, шеърлар, ибодатга, об-хаво ахборотига оид матнларда хам фразеолигик бирикмалар булиши мумкин. Агар улар нафакат инсонлар томонидан ёдланиб колмасдан, балки катта гурухларнинг тилидан жой олса, бутун авлодлар эшитса, фразеологизмлар билан таккосланадиган макомга эга булиши мумкин" (Бургер 2002, 392). Тургун суз бирикмаларининг пастки чегараси хакида гап кетганда, у бир суздан купрок сузлардан иборат булиши керак деб таъкидланади (Бургер 1998, 11). Аммо бу ерда куплаб ноаникликлар мавжуд.

Дастлаб иккала суз автосемантиканинг таркибий сузлари ёки улардан бири минимал фразеологизмда синсемантик функционал суз булиши мумкинлиги таърисида булиши мумин. Бу холатда хал килувчи ^.Бургернинг карори булди: "Менинг фикримча, карор кабул килиш учун макбул аник, бошка мезонлар мавжуд эмаслиги сабабли, мен хар бир тургун бирликни фразеология учун иккита суздан иборат деб хисоблайман" (Бургер 2002, 393). Шунинг учун бугунги кунда барча имкониятдан фойдаланиш мумкин:

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 5 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

фразеологизм факат синсемантикадан, битта синсемантикадан ва битта таркибий суздан, иккита синсемантикадан ва битта таркибий суздан ва нихоят факат автосемантикадан иборат булиши мумкин.

Фразеологизмларнинг пастки чегарасида, фраземадан фойдаланиш тугри ёки тугри эмаслиги хакида хам савол тугилади. Фразема ибораси остида факат "жумлага тенг" богланишлар очик / очик хат ёки факат "жумлага лойик" булиши мумкин? Биринчиси синтагмалар (от ва сифат суз бирикмалари), яъни иккинчиси тулик жумлага (феълли иборалар) тенг булиши мумкин. Х,айнц Хелмут Лугер учун иборалар "камида иккита суздан иборат булган лугавий бирликдир, бу оркали суз факат мустакил маънога эга булган лексемаларни англатади" (Лугер 1999, 9). Унинг учун "иборалар" сузга ва жумлага тенгдир. Гертруд Гресиано учун лексемалар хам синсемантика булиши мумкин. Волфганг Флайшер учун комбинацияланган таркибий суз / асосий элемент + функционал суз (1997, 83), Лотар Лемницер (1997, 89) ва Барбара Вотяк (Вотяк 1999, 52) учун хам мавжуд.

Яна бир муаммо - фразеологизмларнинг "ноёб таркибий кисмлари", масалан, Frank und Frau, gang und gabe каби таркибий кисмлар тургундир. Уларни фразеологизм булиши мумкин булган аник курсатмалар десак муболага булмайди.

Мухокама килинадиган яна бир муаммо бор. ^андай килиб коммуникатив/прагматик формулаларни тартиблаш керак. Масалан, Tschüss! Feierabend! Servus! Немис фразеологларидан баъзилари масалан, Л.Д. Пилц уларни фразеологик бирликлар деб билади, бошка олимлар эса бундай фикрдан анча йирок. Биз Л.Д. Пилц фикрига кушиламиз, чунки улар нафакат табриклаш ёки хайрлашиш формулалари, балки харбий буйруклар Halt!, Feier!, Abtreten!, Deckung! ва хоказоларни хам фразеологизмлар деб тушунади. Аслида фикр мантикий булиши мумкин, масалан, мураббийларнинг ургатилган хайвонларига нисбатан куллайдиган буйрук охангидаги сузлар (Halt!, Fass! ва хоказо) мухим булмаган рол уйнайди. Одамлар ва хайвонлар уртасидаги алока, уларга техник иборалар сифатида каралиши, техник лугатлар руйхатига киритилиши керакми? Ёки уларни сохавий фразеологизмлар сифатида каралиб сохавий лугатларга киритишимиз керакми каби саволлар пайдо булиши мумкин. ХУЛОСА

Хулоса килиб айтганда, "фразеологизмларнинг энг кузга ташланадиган хусусияти" (Фалеска 1995, 166) - куп сузлилик - мутлак эмас, балки нисбий мезон эканлигидир.

REFERENCES

1. Pilz K.D. Phraseologie. Redensartenforschung. Stuttgart, Metzler, 1981.

2. Matesi^ Iosif. Zum Terminus und zur Definition der „phraseologischen Einheit". Julius Groos Verlag, Heidelberg, 1983, S. 5.

3. Donalies Elke. Idiom, Phraseologismus oder Phrasem? In Zeitschrift für Germanistische Linguistik 22/1994, S. 334.

4. Burger Harald. Phraseologie eine Einführung am Beispiel des Deutschen. Berlin, Erich Schmidt Verlag, 1998.

5. Fleischer Wolfgang. Phraseologie der deutschen Gegenwartssprache. Leipzig, 1982.

6. Kühn Peter. Die Beschreibung von Routinenformeln im allgemeinen einsprachigen Wörterbuch. Berlin, de Gruyter, 2989, S.830.

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 5 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

7. Komilova, N. (2022). GENDERED LEXICON OF ENGLISH LANGUAGE. Science and innovation, 1(B4), 192-194.

8. Abdilkadimovna, K. N. (2022). THEORETICAL ANALYSIS OF GENDER RELATED WORDS IN ENGLISH LANGUAGE. YOUTH, SCIENCE, EDUCATION: TOPICAL ISSUES, ACHIEVEMENTS AND INNOVATIONS, 1(2), 179-182.

9. Azamatovna, B. S., & Salijanovna, I. S. (2020). Classification of could words in german and uzbek. PalArch's Journal of Archaeology of Egypt/Egyptology, 17(6), 7333-7339.

10. Bekmuratova, S. A. (2019). GRAMMATIC FEATURES OF DOUBLE WORDS IN GERMAN AND UZBEK LANGUAGES. Scientific Bulletin of Namangan State University, 1(5), 248-252.

11. Бекмуратова, Ш. A. (2019). НЕКОТОРЫЕ ФРАЗЕОЛОГИЗМЫ В УЗБЕКСКОМ И НЕМЕЦКОМ ЯЗЫКАХ. Мировая наука, (3), 105-107.

12. Gafurov, B. Z. (2021). Study of advertising texts in Russian on the topic of medical terminology. International Journal of Progressive Sciences and Technologies (IJPSAT).-Indonesia, 26(1), 586-590.

13. Gafurov, B. Z. (2020). ANALYSIS OF THE RELATIONSHIP OF MEDICAL TERMINOLOGY WITH SEGMENT PHONOSTYLISTICS OF THE NOUN IN RUSSIAN, UZBEK AND ENGLISH LANGUAGES. Theoretical & Applied Science, (1), 464-466.

14. Shodiyeva, G., & Ismatova, S. (2022). O'ZBEK TILSHUNOSLIGIDA SO'Z TURKUMLARI MASALASI. Eurasian Journal of Academic Research, 2(7), 103-105.

15. qizi Shodieva, G. N., & Dusmatov, H. H. (2022, July). RINCIPLES OF DIVISION OF WORD CATAGORIES IN UZBEK LANGUAGE. In INTERNATIONAL CONFERENCES ON LEARNING AND TEACHING (Vol. 1, No. 11, pp. 38-43).

16. Shodiyeva, G. N. K., & Dustmatov, H. (2022). CLASSIFICATION OF WORDS IN UZBEK AND ENGLISH: IN THE EXAMPLE OF VERBS. Central Asian Academic Journal of Scientific Research, 2(4), 234-237.

17. Aliyeva, N. (2021). СТРУКТУРНО-СЕМАНТИЧЕСКИЕ ОСОБЕННОСТИ ФРАЗЕМ В АНГЛИЙСКОМ, РУССКОМ И УЗБЕКСКОМ ЯЗЫКАХ. Журнал иностранных языков и лингвистики, 3(8).

18. Aliyeva, N. (2021). ИЗОМОРФИЗМ АНГЛИЙСКИХ КОЛЛОКАЦИЙ И ФРАЗЕМ РУССКОГО И УЗБЕКСКОГО ЯЗЫКОВ С УЧЕТОМ ПЕРЕХОДНОСТИ ЗНАЧЕНИЯ. Журнал иностранных языков и лингвистики, 2(2).

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.