Научная статья на тему 'ФРАЗЕОЛОГИЗМЛАР ШАКЛЛАНИШИГА ДИАЛЕКТИЗМ, ВАРВАРИЗМ ВА ВУЛЬГАРИЗМЛАР ТАЪСИРИ'

ФРАЗЕОЛОГИЗМЛАР ШАКЛЛАНИШИГА ДИАЛЕКТИЗМ, ВАРВАРИЗМ ВА ВУЛЬГАРИЗМЛАР ТАЪСИРИ Текст научной статьи по специальности «Биологические науки»

CC BY
447
57
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Scientific progress
Область наук
Ключевые слова
фразеологизм / диалектизм / варваризм / вульгаризм / тил ва нутқ / жаргон / арго / макаронизм / phraseologism / dialecticism / barbarism / vulgarism / language and speech / jargon / argo / macaronism

Аннотация научной статьи по биологическим наукам, автор научной работы — Раьно Ибодуллоевна Зарипова

Дунё тилшунослигида оддий сўзлашув нутқига алоқадор фразеологик бирликларнинг ўзига хос хусусияти ва меъёрини ёритиш, тузилишига кўра таркибий моделларини аниқлашга доир тадқиқотлар кенг кўламда амалга оширилмоқда. Аммо оддий сўзлашув нутқида қўлланадиган фразеологизмларда жаргон, арго, диалектизм, вульгаризм, варваризм, макаронизмларнинг учраши, адабий тилда улардан фойдаланишда услубий чегараланиш, фразеологизмларга хос меъёрларнинг бузилиши билан боғлиқ муаммолар тилшуносликда ўзининг объектив ечимини кутаётган долзарб масалалардандир.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE EFFECT OF DIALECTICISM, BARBARISM AND VULGARISM ON THE FORMATION OF PHRASEOLOGIES

In world linguistics, studies are widely conducted to illuminate the specifics and norms of phraseological units associated with ordinary speech, to determine their structural model. However, the problems associated with jargon, argo, dialecticism, vulgarism, barbarism, the meeting of macaronisms, methodological restrictions in the use of the literary language, violation of the norms characteristic of phraseologism in linguistics are relevant, awaiting an objective solution.

Текст научной работы на тему «ФРАЗЕОЛОГИЗМЛАР ШАКЛЛАНИШИГА ДИАЛЕКТИЗМ, ВАРВАРИЗМ ВА ВУЛЬГАРИЗМЛАР ТАЪСИРИ»

ФРАЗЕОЛОГИЗМЛАР ШАКЛЛАНИШИГА ДИАЛЕКТИЗМ, ВАРВАРИЗМ

ВА ВУЛЬГАРИЗМЛАР ТАЪСИРИ

Раьно Ибодуллоевна Зарипова

Бухоро давлат университети «Гуманитар йуналишларда чет тили»

кафедраси доценти, PhD rano_zaripova2018@mail.ru

АННОТАЦИЯ

Дунё тилшунослигида оддий сузлашув нуткига алокадор фразеологик бирликларнинг узига хос хусусияти ва меъёрини ёритиш, тузилишига кура таркибий моделларини аниклашга доир тадкикотлар кенг куламда амалга оширилмокда. Аммо оддий сузлашув нуткида кулланадиган фразеологизмларда жаргон, арго, диалектизм, вульгаризм, варваризм, макаронизмларнинг учраши, адабий тилда улардан фойдаланишда услубий чегараланиш, фразеологизмларга хос меъёрларнинг бузилиши билан боглик муаммолар тилшуносликда узининг объектив ечимини кутаётган долзарб масалалардандир.

Калит сузлар: фразеологизм, диалектизм, варваризм, вульгаризм, тил ва нутк, жаргон, арго, макаронизм

THE EFFECT OF DIALECTICISM, BARBARISM AND VULGARISM ON THE

FORMATION OF PHRASEOLOGIES

ABSTRACT

In world linguistics, studies are widely conducted to illuminate the specifics and norms of phraseological units associated with ordinary speech, to determine their structural model. However, the problems associated with jargon, argo, dialecticism, vulgarism, barbarism, the meeting of macaronisms, methodological restrictions in the use of the literary language, violation of the norms characteristic of phraseologism in linguistics are relevant, awaiting an objective solution.

Key words: phraseologism, dialecticism, barbarism, vulgarism, language and speech, jargon, argo, macaronism

Фразеологик бирликлар миллий адабий тилнинг хам огзаки, хам ёзма шаклида; огзаки хам ёзма нуткда кенг кулланувчи тил ходисаларидир. Улар нуткнинг кайси шаклида кулланишидан катъий назар тилда узига хос нормага эгалиги куринади. Худди шу нормативлик уларнинг бир тилдан иккинчи тилга утишини кийинлаштиради.

SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 2 I ISSUE 4 I 2021

ISSN: 2181-1601

Узбек тилшунослигида фразеологизм, фразеологик бирлик, фразеологик ибора, фразеологик бирикма, тургун ибора, ибора сингари бир неча хил куринишдаги терминлар (атамалар) билан юритилиб келинаётган атамалар бир-бирига нисбатан синоним сифатида кулланилмокда [1]. Аммо уларни матал [2], баркарор бирикмалар [3] деб атовчилар хам бор. Бу лисоний ходисалар кандай аталишидан катъий назар тилшуносликдаги "Фразеология" булимининг асосий тадкикот предметини ташкил килади. Лингвистика илмида фразеологизмларни яхлит тизим сифатида текширувчи бу булим тилдамавжуд иборалар спецификаси билан таништиради.

Фразеологизмлар, одатда, икки ёки ундан ортик сузларнинг узаро бирикувидан ташкил топиши натижасида уларнинг куриниши суз бирикмаларига ухшайди. Хдтто шундай фразеологизмлар ва суз бирикмалари борки, уларни ибора ва бирикма холида фарклаш осон кечмайди. Масалан: "кул кутармок" бирикмаси бадантарбия жараёнида кулни юкорига кутармок маъносида ишлатилса, денотатив (уз) маъно англатади. Агар бир киши бошкани урмок учун кул кутарса, коннотатив (кучма) маъно билдириб келади.

Бундан англашиладики, суз бирикмалари денотатив, фразеологизмлар эса коннотатив хусусият касб этади хамда уларни контекстдан фарклашга тугри келади.

Демак, сузларнинг хар кандай бирикуви фразеологизм хисобланмайди. Улар тузилиши ва маъно-мазмуни жихатидан мураккаб, куп аспектли тил ходисаси булиб, муайян нормаси ва специфик белгилари мавжуд.

Иборалар шаклланишида азалдан халк тилининг урни ва роли катта. Аслида халк тилида яратилган иборалар аста-секин адабий тилга бадиий асарлар оркали кириб борган. Лекин улар орасида хали адабий тилга кириб бормаган ва хозиргача яратилган фразеологизмларнинг изохли лугатидан жой олмаганлари бор. Шулардан бири шева таъсирида шаклланган иборалардир. Масалан, халк тилида "кукдан туйган куррадай", "калапушни дол куйиб", "калласини йукотиб куймок", "калла пиширмок", "патаки пайтава булмок" сингари бир катор иборалар борки, уларни фразеологизмларнинг мавжуд изохли лугатларида кузатмаймиз.

Бу ибораларни шева таъсирида шаклланган дейишимизга уларнинг таркибида кулланган "курра", "калапуш", "калла" сузлари асос беради. Мазкур жумлалар купрок Бухоро шевасида учрайди.

"Калласини йукотиб куймок" ибораси яна "бошини йукотмок" куринишида узбек тилида, "потерять башку" шаклида рус тилида хам кулланади [4].

"Манга барибир" ибораси адабий тилимизда "менга барибир" куринишида кулланади. Умуман айтганда, нуткда ман ва мен хамда сан ва сен олмошлари шевада кулланиши жихатидан фарк килади.

Куйидаги матнда келтирилган "ходовой жой" ибораси макаронизм сифатида эътиборни тортади: "Асфальт йулкадан бир-икки карич баланд булгани боисми, "Туракулнинг тахти", дейди шериклари. Сабаби, "ходовой", гавжум жой. Утган хам, кетган хам бир нима ташлаб утади. "Туракул утганнинг урогини, кетганнинг кетмонини олибцолади", дейди шериклари хазил аралаш [5].

Ушбу матнда келтирилган "ходовой" сузи рус тилига мансуб булиб, узбек тилида узлашмаган. Узбек тилининг ёзма ва огзаки нутк шаклларида у учрамайди. Сабаби, бу суз рус тилидан узбек тилига утмагани учун янги маъно ва тушунчаларни ифодаламайди. Шунингдек, у узбек тилининг на имло, на изохли лугатларида кайд этилмаган.

Узбек тилида "ходовой" сузининг "харидоргир" ёки "харидорбоп" каби мукобиллари бор. Шундай булса-да, юкоридаги матнда у узининг русча куринишида кулланилган. Бундай лексик бирликлар тилшуносликда "макаронизм", яъни "ямок", "курок" сузлари деб аталади [6].

Айрим холатларда иборанинг макаронизм сифатида кетма-кет куллангани кузатилади. Масалан: "Судовольствием. Я его люблю, - дейди. Бажонидил. Мен бу кишини яхши кураман" [7; 101-б.]. (Таржимаси: "With great pleasure! I love this man!").

Ушбу мисоллардан шуни англаш мумкинки, макаронизмлар факат аслият матнлари учун хосдир. Таржима матнларида эса уларни саклаб колиб булмайди, йукотилади.

Куйидаги мисолда макаронизм ва иборанинг узаро синоним холатида ишлатилганига гувох булиш мумкин: "А ну-ка марш отсюда! - дея зални ларзага келтириб хайкирди шунда биров. -Цани, туёгингни шикцллатиб цолчи бу ердан! Х,ей сурбетлар, кимга айтиляпти, бул тез!" [7; 135-б].

"ТуёFингни шикиллат" ибораси, одатда, жунаб цол, кет буйрук феъллари урнида кулланади [8]. Юкоридаги матн таржима килингач, айтганимиздай, на унда макаронизм, на ушбу ибора сакланмаган: "Get out of here!" someone yelled. "Off with you! Go on, get out of here, who the hell do you think you two are?!"

Туёк хайвонга хос тана кисми булганлиги боис бу суз иштирокида шакллантирилган "туёгингни шикиллат" ибораси инсонга нисбатан кулланса, салбий мазмун касб этади. Шунингдек, "синфнинг думи" ибораси ёмон укийдиган, колок укувчи тавсифи учун ишлатилса, "кулоги динг" ибораси гап пойлайдиган, игво йигадиган кимсаларга нисбатан кулланади.

Умуман айтганда, хайвон ёки уларнинг тана кисмлари, жонзотларнинг хатти-харакатлари номлари кулланган иборалар шахс тавсифи учун кулланса, албатта, салбий мазмунга эга булади. Ит эмган, итдан тарцаган иборалари шундайлардан булиб, итга нисбатланувчи хакоратни билдиради. Масалан, "Бу

ёцца кел, ит эмган! - деди мингбоши, цизил кузларини ола-була цилиб. (М.Исмоилий, "Фаргона тонг отгунча") [9].

"Эшакдай ханграма" ибораси, одатда, ужар ва ахмок табиатли кимсаларнинг ноурин гапиришига шама килиш, киноя ва пичингни англатиш ёки уларни сукиш учун кулланади.

Баъзан фразеологизм таркибидаги вульгар сузнинг узгартириб ишлатилганига гувох булиш мумкин. Масалан: "Узок йиллардан буён биринчи марта уйига одам чакириши, бу ховлида бегона одам оёги ер искамаганига куп замонлар булган" [5; 17-б].

Халк тилида бу ибора аслида оёги ер искамаган куринишида эмас, балки кети ер искамаган шаклида учрайди. Муаллиф "кети" сузини вульгар суз билиб, уни "оёги" сузига алмаштириш оркали вульгар оттенкани сундиришни кузда тутган.

"Опангизни биласиз-а? -деди Акобиров Фарходга синовчан тикилиб. - Бу ерларниям сугориб юрибди, жалаб" [7; 34-б.]. Ушбу контекстда "Бу ерларниям сугориб юрибди" ибораси аслида максадга номувофик кулланилган. Унинг фразеологик бирлик эканини бирданига англаш кийин. Агар ундаги "опа" ва "жалаб" вульгар сузига диккат каратилмаса, табиийки, матн нотугри тушунилади. Жумланинг мазмуни укувчига тулик англашилмайди ва уни чалгитади. Чунки "cyF0pM0K" сузининг аслида туртта уз ва кучма маънолари мавжуд. Биринчиси - экин майдонларини, усимликларни сув билан таъминламок, сув куймок; иккинчиси - сув бермок, сув ичирмок; учинчиси - "билан" сузи иштирокида, яъни нима биландир, масалан, кучма маънода мехр билан ёки гамхурлик билан тарбияни сингдирмок; туртинчиси - техник сохада тобламок (пулатни сугормоц) деганидир. СуFорувчи, cyF0pM0K сузлари экин-тикинга ёки мол-холларга сув берувчи кишига нисбатан ишлатилади.

Келтирилган матнда эса у ибора булиб, аёл кишининг енгилтабиатлиги, бузуклигини англатиш учун кулланилган. Умуман айтганда, бундай тарзда ишлатилган фразеологизмларнинг маъносини, уларнинг нима максадга каратилганлигини аник билиб олиш учун уша контекстни бир неча марта такрорлаб укишга тугри келади, ана ушандагина масаланинг асл мохиятига тушуниб етса булади.

Демак, фразеологизмларнинг кимга карата ишлатилаётганига, кайси маънода кулланаётганига жиддий эътибор каратиш лозим. Бунда, албатта, ибора билан ёнма-ён кулланаётган сузларнинг урни ва ахамияти хам бекиёсдир.

REFERENCES

1. Турсунов У., Мухторов Ж., Рахматуллаев Ш. Хрзирги узбек адабий тили. Морфология. Лексикология. - Т.: Укитувчи, 1965. - Б.133-135

SCIENTIFIC PROGRESS VOLUME 2 I ISSUE 4 I 2021

ISSN: 2181-1601

2. Хдкимов М. Ёзувчи ва халк тили. - Т.: Фан, 1971. - Б.16-19.

3. Nurmonov A., Sobirov A., Yusupova Sh. Hozirgi o'zbek adabiy tili. Akadrmik liseyning 2-bosqich talabalari uchun darslik. - T.: Ilm ziyo, 2010. - B.80.

4. Кунин А.В. Англо-русский фразеологический словарь. - М.: Русский язык, 1984. - С.31.

5. Рахимжонов Нуъмон. Жимжит жолалар [Матн]: кисса, эсселар, замонавий эртаклар, дилбитиклар, масъул мухаррир ва сузбоши муаллифи Х.Дустмухаммад. - Т.: "O'zbekiston" НМИУ, 2016. - Б. 14.

6. Маматов А.Э. Хрзирги замон узбек адабий тилида лексик ва фразеологик норма муаммолари: Филол. фанлари док-ри.... дисс. - Т., 1991. - Б.257.

7. Аъзам Эркин. Шовкин: роман, кисса, хикоялар - Т.: O'zbekiston, 2011. - Б.101.

8. Узбек тилининг изохли лугати. Беш жилдлик. 4-жилд. - Т.: "Узбекистон миллий энциклопедияси" Давлат илмий нашриёти, 2008. - Б.188.

9. Узбек тилининг изохли лугати. Беш жилдлик. 2-жилд. - Т.: "Узбекистон миллий энциклопедияси" Давлат илмий нашриёти, 2006. - Б.280.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.