CC BY
3This study makes a significant contribution to understanding the impact of the Tajik people on Chinese history and the Muslim world, enhancing comprehension of the processes of state formation and cultural exchange in Asia. The findings will be of value to historians, cultural scholars, and anyone interested in the interactions between various civilizations and their influence on the modern world.
Key words: Seyid Ajall Bukhari, family, Tajiks, China, statehood, history, culture, Muslim world, Tajik community, influence, historical figures.
Маълумот дар бораи муаллиф: Амиршоев Сиёвуш Нурмухаммадович - ходими хурди илмии шуъбаи таърихи кадим, аср^ои миёна ва нави Института таърих, бостоншиносй ва мар-думшиносии ба номи А. Дониши АМИТ. Сурога: 734025, Чумхурии Точикистон, кучаи ак. Рачабов^о, 7. E-mail: [email protected]
Information about the author: Amirshoev Siyovush Nurmuhammadovich - Junior Researcher of the Department of Ancient, Medieval and Modern History of the Institute of History, Archeology and Ethnography named after V.I. A. Donisha NANT. Adress: 734025, Republic of Tajikistan, Dushanbe,
st. ak. Radjabovs, 7. E-mail: [email protected] ♦-♦
УДК 94 (57) «16/17» (=222.8)
БАЪЗЕ МАСЪАЛА^ОИ ЗИРОАТКОРЙ ВА ШУГЛИ ^УНАРМАНДИИ ТОЧИКОН ДАР СИБИР (АСР^ОИ XVII - XVIII)
МУВДДИНОВ С. Р., Донишгохи славянии Россия ва Точикистон
Собит шудааст, ки огози муносибатх,ои тичоративу сиёсй миёни Аврупои Шаркй ва Осиёи Миёна х,ануз аз давра^ои кадим вучуд доштанд. Минбаъд ин муносибат^о пас аз сукути давлати мутамаркази точикон - давлати Сомониён (асрх,ои IX-X), дар хдйати дигар давлатх,ои гасбкор мах,з тавассути мардуми бумии ин минтака -точикон сурат гирифт. Ба вижа, дар муносибатх,ои тичоратии миёни Русия ва Осиёи Миёна дар асрх,ои XVI - XVIII бухориён - точикон сах,ми бузург доштанд. Онх,о дар ин давра яке аз аввалинх,о шуда, бо корвонх,ои тичоратй ба ша^рх,ои Русия, бахусус минтакаи Сибир, сафар намуда, на танх,о дар муносибатх,ои тичоратй, балки наздикшавии фархднгиву иттилоотй, густариши ислом, зироаткорй, ^унармандй, хочагидориву ша^рсозй ва гайрах,о сах,ми босазо гузоштаанд.
Х,ануз дар асрх,ои XIX ва ХХ муаллифони рус С. Шелехов, М. В. Флоринский, В. Б. Шостакович, К. В. Базилевич, П. Н. Бутсинский, П. М. Головачёв, Н. Васин, В. К. Андриевич, Г. Н. Потанин, С. Олферев, Г. Ф. Миллер, С. В. Бах-рушин, В. В. Бар-толд, Х. Зиёев, О. Н. Вилков, Ф. Т. Валеев, С. Н. Корусенко, Е. О. Полякова, П. Н. Бутсинский, Н. А. Томилова, О. Н. Вилкова, Д. Я. Резуна, Е. О. Поляковой, Г. Н. Потанина, С. Г. Скоблева, В. В. Куклина, М. Р. Хабибулина, мухдккикони хоричй А. Бартон, Э. Монахан, И. Г. Георги, Кристиан Ноаск ва гайрах,о дар асарх,ояшон мавкеи чугрофй, вазъи иктисодиву сиёсй, таркиби ах,олй, таърихи маскуншавии халкияту кабилах,ои мухталиф ба Сибир ва азхудкунии он ёдовар шуда, аз сукунати (бухориён) точикон низ маълумот меоранд. Ба масъалах,ои зикршуда, бахусус муно-
сибатхои дипломативу тичоратии давлатхои Осиёи Миёна бо Русия ва мавцеи бухо-рихо дар ин раванд олимони точик ба монанди Б. И. Искандаров, Н. Н. Неъматов, X. П. Пирумшоев, М. Б. Бобохонов, А. Мирбобоев, X- Шарипов, Н. Рахимов низ машгул гардидаанд [8,32].
Ба ацидаи олими рус Г.Ф. Миллер сукунати бухориён ба Сибир баъди соли 1570 шуруъ гардидааст [8,9]. Онхо ба ин чониб бо гуруххои калон, оилавй ва танхо куч бастанд. Одатан хангоми сукунат бухориён табааи русиро мегирифтанд. Онхо асо-сан дар Тоболск, Тюмен, Тара ва Томск маскун гардиданд. Дар муддати асри ХУ11 аз онхо табацаи махсуси - бухориён ба вучуд омада буд, ки он эътироф ва вирди забони чй хукуматдорон ва чй мардумон буд.
Пас аз он, ки ислом ба Сибири Гарбй рох кушод, ба ин чо акнун корвонхои осиёимиёнагй меомаданд. Ин далели он аст, ки хокимони хонигарихои Осиёи Миёна ба он эътимод доштанд, ки густариши ислом, на танхо ба барпокунии таъсири сиё-сии хеш, балки ба рушди тичорат таъсир мерасонад. Зеро, Сибир дар ин давра бозори фуруши молхои осиёимиёнагй хисоб меёфт [4,18]. Хатто дар натичаи маскуншавии бухориён ба Сибир муносибатхои молию пулии Сибир бо худуди аврупоии Россия тахким ёфта, мунтазам гардид [10,18-19].
Дар натичаи маскуншавии бухориён ба Сибир ва рушди муносибатхои молию пулй, робитахои ицтисодии Сибир бо худуди аврупоии давлати Россия бештар тахким ёфта, доимй гардидаанд [10,18-19].
Хамин тавр, сукунати бухориён дар Сибир на танхо аз нуцтаи назари рушди муносибатхои тичоратй бо давлатхои Осиёи Миёна, инчунин чун бунёдгарони шахрхо, зироаткорй, густариши хочагидорй ва хунармандй ва устодони кори худ бахо дода мешуданд.
Дар мацолаи мазкур мо танхо перомуни баъзе масъалаи зироаткорй ва шугли хунармандии точикон дар Сибир (асрхои XVII - XVIII вв.) таваццуф хохем кард.
Сараввал бояд хотирнишон сохт, ки дар мацолаи мазкур мо вожахои бухорой ва точикро мавриди истифода царор медихем. Далелхо тасдиц кардаанд, ки ин вожахо хаммаъно мебошанд ва як халц - халци точикро дар назар доранд. Ин масъала дар мацолаи «Дар бораи тавзехи вожахои «Бухорой» ва «тезик (точик) дар таърихниго-рии тоинцилобй, шуравй ва муосир нисбат ба маскуншавии точикон ба Сибир (ни-маи дуюми асри XVI - XVIII)» [9,162-174] мавриди баррасй царор гирифтааст.
Вожаи «точик», ки сараввал танхо мазмуни мардумшиносй дошт, тадричан номи табацаи чамъиятиро касб карда, ба шакли нави худ «точик», инчунин барои точирони эронитабор вирди забони хамагон гардид.
Хамин тавр, фишурдаи тавзехот ва маълумот нисбати ин масъала ба дастовар-даро ба инобат гирифта мо «бухориён»-ро «точикон» ном бурдем ва дар тахцицоти минбаъда низ вожахои точикон дар Сибир» -ро мавриди истифода царор медихем [9,173].
Тибци тахцицоти олимон С. М. Исхоцова ва Ф. Т. Валеев (асосан Ф. Т. Валиев аст - С. М), ки миёни ахолии Сибири Гарбй тахцицоти сахроии мардумшиносй гуза-ронида буданд, цайд менамоянд, ки мувофици ривоятхо ва ёддоштхои хонаводахои бухориёни Тараву Тоболск, гузаштагони онхо ба Сибир аз водии Зарафшон ва Аму-дарё маскун шудаанд.
Аз наклхои муйсафедон - бухориёни Сибир рочеъ ба ватани гузаштагонашон, ба гайр аз Бухоро, Хоразм, Хучанд, Шахристон, Панчакент, Уротеппа (холо Иста-равшан) ва номи дигар шахру дехотро, ки аз кадим точикон зиндагй мекарданд, бештар ба ёд меоранд. Минтакахои номбаршуда аз кадимулайём чойи зисти халкхои эронизабони бумй - сугдиён, хоразмиён - гузаштагони точикон буданд [7,32].
Муаллифон дар давоми ин чумла суханхои академик В. В. Бартолдро овардаанд, ки гуфта буд: «тибки маълумоти кадимтарин халкиятхои фархангии Осиёи Миёна -сугдиён дар Зарафшон ва хоразмиён дар поёноби дарёи Ому буданд, ки ба авлодони иронихо тааллук доштанд [3,1].
Фикри хешро такмил дода, онхо боз менависанд, ки «чизе, ки ба бухориён -точиконе, ки ба Сибир маскун шудаанд, хангоми пурсиш баъзеи онхо аз баромади «тачик» (точик) будани гузаштагонашон шаходат доданд.
Бухориён - точикон робитахои хешро дар сохахои хочагй ва истехсолй бо то-торхои Сибир баркарор намуданд. Точикон ва узбекон дар Сибир баъзе усулхои кор-карди замин, роххои сабзонидани гандум ва дигар навъхои полезиро густариш доданд. Онхо хамрохи худ ба Сибир маводи фарханги моддй (либос, хурока, асбобхои хона, зару зевар ва гайрахо) оварда, дар ин чо истехсоли чарм, колинбофй, заргарй ва кулолгарй ва дигар сохахои хунармандиро густариш доданд [7,32-33].
Зироаткорй. Аз руйи баъзе маълумот ашхоси аз Осиёи Миёна омада, дар худуди Сибир зироаткориро хануз дар давраи хукмронии Кучумхон огоз намуда буданд. Минбаъд онро дар давраи Давлати Москва такмил доданд. Дар Россияи ин давра, бештар ба тичорат мансубият доштани бухориёнро медонистанду халос. Бахусус, ба точирони бухорой дар Давлати Москва хаматарафа ахаммияти вижа дода, дар бисёр холатхо ба онхо кумаки хамачониба ва имтиёзхо пешбинй менамуданд. Давлати Москва ба фаъолияти точирон аз Осиёи Миёна пасихам хукм (грамота) бароварда, имтиёзхоро батадрич васеъ менамуд. Масалан, соли 1645 фармон дар бораи тичорати озоди онхо на танхо дар Сибир, инчунин дар дигар худудхои Россия, аз чумла дар ^азон, Астрахан, Архангелск ва шахрхои дигар содир гардид.
Тибки он ба хамаи хукуматдорони шахрхои номбаршуда фармон дода шуд, ки «бухориён дар шахрхо бояд тахти боздошт, фишор ва хеч гуна тахкир карор наги-ранд» [4,32-33]. Соли 1686 ин хукм аз чониби шох Алексей Михайлович тасдик гардид. Мувофики асноди тасдиккунанда аз 3 ноябри 1645 ва 17 сентябри 1687 бухориён худро «даъватшудаи Хукумати Москва» номида, дар худуди тамоми Россия хукуки тичорати бебочро доштанд. Онхо инчунин аз хизмати харбй ва дигар ухда-дорихо озод буданд. Ба онхо аз чумла, хукук ба гирифтани заминро доданд.
То ба тахт нишастани Михаил Фёдорович Романов, ки ба соли 1613 рост меояд - русхо дар Сибир чанд шахр: Тоболск, Тюмен, Пелим, Берёзов, Томскро доштанд. Аммо тибки навиштахои олимон ва далелхои онхо бухориёни Сибир хамчун табакаи этникй аз асри XVII арзи вучуд кардаанд. Албатта, ин ба як катор сабабхо вобастагй дошт, ки мухимаш муносибати хукуматдорон ба ахолии баромадашон аз худуди Осиёи Миёна буд. Боз сабаби дигар ин басичи зергуруххои маскуни (Тара, Тоболск, Тюмен, Томск) ва дар мачмуъ бухориёни Сибир буданд. Сараввал маскуншавии зичи онхо, ки ба доштани робитахои оилавию хешутаборй мусоидат намуд ва тавонист
дap хифзи aнъaнaвy cyннaтхoи фapхaнгй тaъcиp pacoнaд. Албатта, дap ин paвaнд ха-ëти иктиcoдии oнхo иcтиcнo нaбyд [8,42]. Бaxycyc зиpoaткopй, ахаммияти бaco кaлoн na^o кapд. Maхз дap ин paвaнд caхми бyxopиëн бaco хам нaзappac 6уд.
Сoлхoи 80-90-и acpи ХУ11 хркимияти махаллй дap Сибиp бyxopиëн, ки ба зиpo-aткopй мaшFyл буданд, pacмaн ба кайд г^ифт. Зaминхoе, ки тибки acнoди «aмo-натй» ë «ва^^вй» гиpифтa шуда буданд, бyxopиëн (точитои) буданд, ки дap за-минхoи хукуматии ба o^o пешкашшуда ба зиpoaткopй мaшFyл буданд. Ин беcaбaб набуд. ^^итон дap ватани бoбoиaшoн аз кадим мapдyми бумй ва зиpoaткop буданд. Po^y ycyлхoи кopкapди зaминpo медoниcтaнд. Дap кaдoм замин кaдoм навъи зиpo-aтpo кopидaн ва гиpифтaни хocили бaлaндpo аз гyзaштaгoни xеш меpoc гиpифтa буданд. Аз ин py, иcтифoдaи caмapaнoки замин ба o^o маълум буд.
Macana^ coли 1690 дap шaхpхoи Tapa - 34 oana ва Tюмен - 23 oилaи бyxopиëн ба зиpoaткopй мaшFyл буданд. Paкaмхoи зи^шуда тан^ ба мacкyнroххoе дaxл дo-paA, ки бyxopиëн шхиби замин буданд. Зaминхoеpo, ки ба тapики «aмoнaт» ва «давлатй» кopкapд мегapдидaнд, ба бyxopиëн тааллук дoштaнд. ^ли 1700 дap Tю-мен 56 oana ба зиpoaткopй мaшFyл буд. Tax,кимëбии мyнocибaтхoи Оcиëи Mиëнa ва Poccra, ба вижа cиëcaти пyштибoнй дoштaни Хукумати Poccия бoз хам бештap 6y-xopиëнpo ба Сиб^ чалб менамуд. Aгap coли 1734 дap aлoкaдopии (уезди) Tapa 329 бyxopй (аз oнхo 40 нaфap дap шaхp) ба хишб г^ифта шуда бoшaнд, nac coли 1763 шyмopaи oнхo дap дехoт ба 669 ва дap шaхp ба 105 нaфap pacидa буд. Х,амин coл дap Tюмен 602 нaфap, дap coли 1771 бoшaд 608 нaфap бyxopй зиндагй мекapдaнд [7,38].
Ба акидаи мухаккик Хypшед Зтеев шyмopaи бyxopиëн дap муддати 70 шл кам aфзoиш ëфт. У тaxмин мекунад, ки ин зaмoн ба Tюмен бyxopиëн кам мacкyн мешу-данд. Aммo шyмopaи oнхo аз хишби aфзoиши дoxилй нaзappac гapдид. Аз хама нyктaхoи ахрлинишини бyxopиëн Eмбaевcк, Typaевcк, Окяpcк, Hoвo - Шaбaбинcк, Кacкapинcк ва Maтëpcк буданд. Mинбaъд дap ин нуктахри aхoлинишин ба пyppaгй бyxopиëн cyкyнaт дoштaнд [7, 39]. Вoкеaн, oлимoн caхми бyxopиëнpo дap aзxyд-нaмoии зaминхoи Сибиp бaco хам бaмaвpид кайд кapдaaнд.
Tибки акидаи Г. H. Станин бyxopиëн ха^з aco^ зиpoaткopиpo дap Сибиpи Fapбй то хyкмpoнии давлати Pyc дap Сиб^ гyзoштa буданд [7,50]. В. И. Шунтов дap acapaш «Очеpкхo poчеъ ба тaъpиxи мycтaмликaдopй дap Сиб^ дap acpхoи XVI -XVII» [10] poчеъ зaминхoи бyxopиëн дap Сибиp мaълyмoти мухим меopaд.
Бapoи бoз хам ба ин мacъaлaхo aмиктap paвшaнй aндoxтaн, oнхo ба capчaшмaхoи мухимми бoйгoнихo мypoчиaт намудаанд. Яке аз мyхиммтapини oнхo «Китоби мaъмypии (дoзopй), минбаъд «Китoб») - и Tapa шли 1701» ба хишб меpaвaд, ки oли-мoн oнpo oмyxтa, тaвaccyти oн дaлелхoи xеле зиëди oмopиpo oвapдaaнд. Macaлaн, дap oн мaълyмoт дap бopaи 82 xoнaвoдa, ки 161 нaфap бyxopoй (6o нaзapдoшти ^да-тон ва бapoдapoн) - po ташкил медиханд oвapдa шyдaacт. Дap тaшpехи oн мaълyмoти зеpин caбт шудааст: 1) capдopи oилa; 2) дap ку^ таваллуд ëфтaacт; 3) пaдapи y дap Ry^o таваллуд шудааст; 4) фapзaндoн, бapoдapoн ва бapoдapзoдaхo; 5) микдopи хай-вoнoти xornrä; 6) шyмopaи тичopaт ва шиpкaтхoи хyнapмaндй 7) адади замин (то-paм, зaминхoи oзoд ва китъаи дapaв; 8) ^и вoкеии замин ва capхaди худуди oн ба oбъектхoи дигap; 9) хукуки шхибии замин;10) aндoзи мoлй аз замин. Ин тaшpех вo-бacтa ба хap нуктаи axoлинишин acт ва 6^ëp мacъaлaхopo paвшaн мекунад. Дap 0F0зи китoб мaълyмoт poчеъ ба шaхpи Tapa acт. Дap ин шaхp 11 xoнaвoдa замин
надоранд ва аз шугли «хизматй» зиндагй ба сар мебаранд. Сарварони хонаводахои дигар сохиби заминхои зиёд, на танхо вокеъ дар сохили чапи дарёи Иртиш (шахри Тара - дар сохили чап чойгир аст), инчунин дар сохили рост, ки дар поёну боло шахр дар масофаи дур чойгиранд, вокеъ мебошанд. Олимон тахмин кардаанд, ки дар асоси заминхои ба шахри Тара Абдурахмон Тохтин тааллук дошта, дехаи Казатово бунёд шудааст.
Абдурахмон Тохтин бо бародаронаш сохиби китъахои зиёди замин буданд. Инчунин зикр шудааст, ки фарзандони у Шагазан (шояд Шохгазан ва Шяхмет (Шохахмад) бошанд - С. М.) дар юрта (хонаи сиёх) алохида зиндагй мекардаанд. Барои он, ки заминхои зиёд дар ин худуд мавчуд буд ва онхоро шудгор намуда, зи-роат мекориданд. Инчунин дар хамгашти болои дарёи Тара низ онхо замин харида буданд [8,43-44].
Аз хамаи дехахое, ки хонаводахои бухориён ба кайд гирифта шудаанд, танхо дехаи Шиховхо (мумкин Шайховхо бошад - С. М.) 23 хонавода дошт. Сарвари 17-тои онхо китъаи замин доштанд. Холо ин деха Речапово (шояд Рачабовхо бошад -С. М.) ном дошта, дар сохили рости Иртиш чойгир аст ва кисми асосии нуктаи ахо-лишишини Междуречеро ташкил медихад.
Бояд кайд кард, ки заминхои асосй ба Бахмурат Речапов (шояд Бегмурод Рачабов бошад - С. М.) тааллук дошт. Он 144 десятин, аз чоряки замин ва китъаи дарави алаф ба 1 700 копен1- ро ташкил медод [9,45]. Гайр аз ин, тибки тафсири ин китоб ду дехае, ки то имруз аз Тара поёнтар, дар самти мачрои дарёи Иртиш вокеъ будаанд, ба Сеи-тово (шояд Саидовхо бошад - С. М.) ва Себеляковхо тааллук доштаанд. Дар дехаи «Аплатова» бошад, соли 1701 - 13 хонаводаи бухорихо ба кайд гирифта шуда буд, ки сарвари хафттои онхо заминдор буданд. Танхо бо истиснои хонаводаи Маменяк Кучуков, ки китъахои замини у дар Ош (сохили чапи Иртиш) вокеъ буданд. Инчунин ба бухорой Атихоча Оксаидов тибки ин китоб хуччатхо барои доштани замин дода шудаанд.. .[8,45-46].
Маълум мешавад, ки онхо заминхои хосилхези сохили дарёхоро интихоб намуда, дар онхо кабл аз хама гандум, ки (талабот ба он хеле зиёд буд), чав, арзан, зироати обчакорй машгул буданд. Бухориён вокеан устоди зироаткорй буда, барои хосил захмати зиёд мекашидаанд. Барои он, ки хосили баланд ба даст оранд, шояд тухмихоро аз ватани бобой оварда буданд. Мехнати халоли онхо ба он оварда ра-сондаанд, ки сарвати онхо руз ба руз зиёд шуда, ба заминдорхои калони Сибир таб-дил ёфтанд. Бояд тахмин кард, ки шояд хариду фуруши зироат низ ба онхо тааллук дошт.
Мухаккик С. Н. Корусенко ба асари пажухишгар С. В. Бахрушин «Сибир ва Осиёи Миёна дар асрхои XVI ва XVII» [2,208] ки диккати асосй ба робитахои тичоративу сиёсии Осиёи Миёна бо минтакахои Сибир медихад, ишора карда мена-висад, ки «баъзе бухорихо сарватмандони хеле калон буданд» [8,13]. Инчунин, у аз китоби С. В. Бахрушин иктибоси зеринро меорад: «Баробари тичорат ва хунармандй бухориён каме ба зироаткорй низ машгул буданд. Сараввал онхо дар заминхое кор мекарданд, ки хариду фуруш намешуданд. Гайр аз ин, онхо ба дехахои тотарнишин мукимй шуда, «аз руйи самимият бо онхо хотирбинй мекарданд.».
1 Тарами коху алаф, ки дар сари заминхо нигох дошта мешаванд.
28
«Aммo, меaфзoяд С. В. Бaxpyшин, аллакай coли 1620 дap миëни бyxopиëни мукимишудаи aлoкaдopихo (yездхo) гypyххoе пaйдo шуданд, ки зaминдopoни му-cтaкил шуданд.. .Бyxopиëн аз мacoхaти xypди замин cap кapдa, китъaхoи зaминpo ва-cеъ намуда, дap Сибиp ба зaминдopoни кaлoн табдил меëфтaнд. Бyxopиëн на тaнхo «замини илoвaгиpo шyдгop ва аз нав кишт мекapдaнд», балки пopчaхoи замине, ки тoтopхo ба oнхo дoдa буданд, акнун ба иxтиëpи xyд гиpифтa, бaтaдpич 6o «зaминхoи X0Cилнoк, aмoнaтй ва бapoи дapaв мyнocиб» хaмpoх мекapдaнд.
Tибки бapyйxaтгиpии шли 1699 зaминхoе, ки бyxopиëни Tюмен аз pycхo ги-pифтa буданд, дap oнхo захмат кашида, кopдoнй нишoн дoдaнд ва ба муваффаки-ятхoи нaзappac нoил гapдидaнд. Mинбaъд ин зaминхopo дap ин aлoкaдopй ба иxтиëpи xyд дapoвapдaнд» [8,13-14].
Бyxopиëн дap Tюмен хам ба зиpoaткopй мaшFyл буданд. Аз мaълyмoти coли 1787 бapмеoяд, ки дap юpтaи Кaзapoвcк ду xoчaгии бyxopoй хap яке «дap caхpo 6o деcятин замини кopaм» дoштaнд. Myхoчиp Maмacaид (шoяд Myхaммaдcaид, С. M.) тибки мaълyмoти мaъмypй coли 1682 «5 деcятин замини кopaм», шли 1685 бyxopoии дигap - 7 деcятин дap caхpo ва зaминхoи аз pycхo ба гapaв г^ифта» дoштaнд [7,54].
Дap хoлaтхoи дигap зaминхoи мyштapaки бyxopиëнy тoтopхo caбт шyдaacт. Аз ин мумкин аст xyлoca кapд, ки бyxopиëн бapoбapи зaминхoи xеш, зaминхoи ë дех^^ни мyхoчиpшyдaи pyc ë дигap зaминдopoнpo xapидopй мекapдaнд ë ба ^opa мегиpифтaнд. Дap ин xycyc мухаккик В. И. Шyнкoв низ менавжад. Бo гуфтаи y, дap acpи XVII мaъмypият аз ^ниби мyхoчиpoн poххoи acocии гиpифтaни китъaхoи замин ва хyччaтгyзopии oнхopo муайян намуда буд. Aммo, бoяд хoлaтхoи зеpин pиoя мегapдид: замин ба мyхoчиp дap шapoите дoдa мешуд, ки oн бoяд oзoд бoшaнд, вале xyчaини дигap нaдoштa бoшaд. Лекин дap чoйхoе, ки aхoлй зич ва зaxиpaи зaминхoи иcтифoдa нашуда зиëд бoшaд, xapидy фypyш ва ба ^opa дoдaн и^зат дoдa мешавад [11, 87].
Бyxopиëн шyдгopи зaминpo бештap кapдa, xoчaгихopo вacеъ менамуданд. Дap шyдгopи замин хaйвoнoти гyнoгyнpo иcтифoдa мебypдaнд.
Hигaхдopии хaйвoни кaлoни шoxдop бapoи шyдгop дap миëни бyxopиëн якxелa набуд. Дap юpтaи Eмбaевcк бyxopoй 6o нoми Сyлaймoн 6 acn, 12 cap чopвoи кaлoни шoxдop ва 5 деcятин замини кopaм дoшт [6,54]. Дap юpтaи Typaевхo бyxopoии дигap 30 acn, 20 cap чopвoи кaлoни шoxдop, 6 гycфaнд, 7 деcятин замини кopaм 8 деcятин замини кopaм нашуда дoшт. Xoчaгихoи дигapи бyxopoиëн (54 адад) 2,3,4,5 ва зиëдa аз oн acn ва чopвoи кaлoни шoxдop дoштaнд [4,2].
Х,амин тaвp, бyxopoиëн на тaнхo миëни мapдyми Сиб^, балки Poccия 6o кopдo-ниву тaшaббycкopй ва кабл аз хама пoквичдoнй нoм бapoвapдa, хамчун зиpoaткo-poни мoхиp шинoxтa шуда буданд.
Хунармандй Х,yнapмaндй низ яке аз шyFлхoи acocии бyxopиëни мacкyншyдa ба хишб меpaфт. Дap ин фашлият низ oнхo дap Сибиp аз aввaлинхo буданд. Аз ин ^ocr, ки аллакай дap нимаи дуюми acpи XVII дap як ^TOp шaхpхoи Сибиp, иcтехcoлoти хyнapмaндй ба poх мoндa шуд, ки coзмoндихaндaгoни oнхo бyxopиëн буданд.
Х,ангоми маотуншавй на хамаи бyxopиëн дap Сиб^ ба тичopaт мaшFyл rap-диданд. Ба Faйp аз тичopaт o^o ба зиpoaткopй, чopвoдopй, кocибй, oхaнгapй, чapм-гapй, ^raxpo^ маъдан, бoфaндaгй ва дypедгapй мaшFyл шуданд. Охиcтa-oхиcтa дap
худуди Сибир корхонахои чармгарй, бофандагй, охангарй ва дуредгарй пайдо гар-диданд, ки бунёдгузори асосии онхо бухориёни маскуншуда буданд.
Бояд кайд кард, ки нахустин охангарони касбй дар Сибир махз бухориён буданд. Аммо тибки баъзе маълумоти дигар, тахти унвони охангар - тоторхо низ ёд меша-ванд. Шояд хамон тотори охангар бухорой аст. Зеро, баъзе муаллифон бухориёне, ки миёни тоторхо мукимй шуда, бо онхо муносибатхои хонаводагй барпо карда буданд, тотор мегуфтанд.
Аз хама хунари густаришёфта барои маскуншудагони Осиёи Миёна ба Сибир, ин чармгарй буд. Тибки акидаи мухаккикони тоинкилобй ва баъзе олимони шуравй, онхо ба истехсоли чарм дар Сибири Гарбй асос гузоштанд. Тибки гуфтахои мухаккикони зикршуда ва маводи то ба мо расидаи асри XVII, фаъолияти чармга-риро дар Сибир махз бухориён густариш додаанд [5,47].
Барои ин шугл онхо чойхои махсусро интихоб намуда истехсолотро ба рох ме-монданд. Шояд канори роххои корвонгузар, чойхои муносиби интикол ва хариду фуруши махсулотро меписандиданд.
Масалан, баъзе аз бухориён махсус ба канорахои Тюмен кучида, ба истехсоли чарм машгул гардиданд. Мухаккик Г. Т. Бокиев [1] ин фикрро такмил дода, навишта-аст, ки «чармгариро дар Сибир бухориён огоз намуда буданд. Онхо махсулоти чар-миро асосан ба хотири фуруш истехсол мекарданд» [1,38].
Муаллифи дигар В. К. Андриевич менависад, соли 1645 баъзе бухорихо дар канорахои Тюмен ба истехсоли чармгарй машгул буданд [7,178]. Тибки маълумоти но-пурра соли 1709 аз Тюмен барои Тоболск бухорой Ашметов «аз корхонахои чармга-рии худ 170 чарми хироми сурху сиёх», соли 1714 бухории дигар аз «корхонаи худ» 226 адад хамин гуна чарм интикол дода буданд. Хамин тавр, маълумот дар солхои 1710,1711,1712,1713,1716,1721 ва 1731 ба кайд гирифта шудаанд. Гайр аз ин миёни бухориён точирони калоне буданд, ки тамоми истехсолоти чармгариро зери дасти зуд гирифта буданд. Точир Ш. Ашменов ба гумруки шахри Тюмен хабар дод, ки соли 1747 «дар корхонаи хунармандии оилавии худ» 781 адад чарми сурху сиёх истехсол кардааст. Аз маълумоти мавчуда бармеояд, ки точирони бухорой истехсоли чармро ба монополия табдил дода, бухориёни каториро он чо кор мефармуданд. Хукумати махаллии Тюмен соли 1785 кайд кардаанд, ки бисёрихо «аз чумлаи бухориён сарватманд шугли истехсоли чарм доранд [6,48].
Бухориён ва оилахои онхо инчунин ба хунархои колинбофй, либосдузй машгул гардида, махсулоти хешро кабл аз хама барои эхтиёчоти хона равона намуда, инчунин барои фуруш ба бозор мебароварданд. Дар ин амал макоми занхои чирадасти бухорой калон буд. Ин занхои вокеан хунарманд бо чирадастиашон дар ин чо ном бароварда буданд.
Як сайёхи хоричй, ки солхои 60 - уми асри XVII ба Тоболск ташриф оварда буд, навиштааст, ки «занхои бухорой дар хонахои худ болои колини сурх нишаста, ба бофтан ва духтани шохй, инчунин тиллову нукра машгул мегардиданд. Онхо барои худ ва хамсаронашон либос медузанд ва аслан ба хизмати хайётон эхтиёч надоранд» [7,50].
Рочеъ ба ин навъи хунари дастй, инчунин соли 1785 дар хуччатхои суди умуми-давлати Тюмен ёдрас мешавад, ки «занхои бухориён ба хунархои дастй машгул гардида, ресмон мересанд, барои эхтиёчоти худ аз карбос ва босма мохут мебофанд.
Хатто бисёрии онхо хеле мохир буда, мекушанд аз хама гуна матоъ бо дастонашон чизе офаранд ва хамзамон корхои хонаро низ сари вакт анчом диханд» [7,50]. Ин анъана аз назари мо ба ин чо аз гахвораи асримиёнагии фарханги точикон - Бухоро омадааст. Точикон хануз аз даврони бостон ба хунармандй машгул буданд. Хатто дар самтхои Рохи Абрешим ин анъанаро густариш дода буданд.
Тавре ки маълум аст, дар даврони хукмронии нахустдавлати муттамаркази точикон - давлати Сомониён (асрхои 1Х-Х) дар Бухоро олимони барчаста, аз чумла, заминшиносу маъданшиносон зиндагй мекарданд. Шухрати онхо берун аз марзи ин давлат рафта буд. Маълум мешавад, ки онхо амали хешро ба насли минбаъда мерос гузоштаанд. Аз ин ру, дар асрхои минбаъда пас аз сукути давлати пуркудрати Сомо-ниён низ авлодони онхо бо донишу малакаи хеш кори онхоро давом доданд.
«Миёни бухориён ва тошкандиён одамоне буданд, ки корхои кухканиро ме-фахмиданд. Хануз соли 1665 шох Алексей Михайлович дар фармони худ ба хуку-матдорони Тоболск маслихат дода буд, ки барои чустучуйи конхои мис бухориёнро низ чалб намоянд. Хатто дар асри XVIII марди бухорой бо номи Ашир дар Сибири Гарбй кони чинси маъданиро кашф кард, ки минбаъд он бо номи аширит (курсив аз мо) ёд мешуд. Мисоли дигар. Миёнахои асри XVIII бухороии дигар бо номи Олим Шайхов аз чониби хукуматдорони махаллй «барои чустучуйи конхои тилло ва нукра ба самти сархадй фиристода шуда буд» [7,50].
Хамин тарик, бухориён дар асрхои XVI - XVIII яке аз нахустинхо шуда, ба Си-бир омада ба тичорат, зироаткорй ва хунармандй машгул гардида буданд. Ба ин фар-монхои хукуматдорони Россия, Китоби маъмурии (дозорй) маълумоти дакик дода-анд. Онхо бахусус ба косибй, охангарй, чармгарй, истихрочи маъдан, бофандагй, ду-редгарй машгул гардида, корхонахои истехсолй бунёд сохтаанд. Занхои чирадасти бухорой ба хунархои колинбофй, либосдузй машгул буданд.
АДАБИЁТ
1. Бакиева Г. Т. Община у татар Зауралья XVIII-начала XX в. Дис. канд. ист. наук. - Екатеринбург, 1998. - 269 с.
2. Бахрушин С. В. Сибирь и Средняя Азия в XVI и XVII вв.//Науч.тр. -М.: Изд-во АН СССР, 1959. - Т.1. М. -С.208.
3. Бартольд В. В. История культурной жизни Туркестана. -Л., 1927. - С.1.
4. Боярщинова З.Я. К вопросу о развитии русского земледелия в Томском уезде в ХУЛ в.//Во-просы географии Сибири. - Томск, 1951. - Сб.2. - С.137. С.2.
5. Зияев Х. Средняя Азия и Сибирь (вторая половина XVI - XIX вв.). - Ташкент, 1964. - 49 с.
6. Зияев Х. Узбеки в Сибири (XVII-ХIX вв.). - Ташкент: Фан, 1968. - 73 с.
7. С.М. Исакова, Ф. Т. Валеев. Таджикский компонент в народно-разговроном языке западносибирских татар//Советская тюркология. - Баку, 1978. - № 4. июль-август. - С.31-39.
8. Корусенко С.Н. Сибирские Бухарцы в начале XVIII века/Отв.ред д.и.н., профессор Н. А. Томилов. - Омск, 2011. - 347 с.
9. Мухидинов С. Р., Ортиков А. А. Дар бораи тавзехи вожахои «бухорой» ва «тезик» (точик) дар таърихнигории тоинкилобй, шуравй ва муосир нисбати маскуншавии точикон ба Сибир (ни-маи дуюми асри XVI - XViny/Учёные записки (серия гуманитарных наук). Научный журнал. -Душанбе: РТСУ, 2022. - № 3. - Сах. 162-174.
10. Чулошников А. Торговля Московского государства с Средней Азией в XVI-XVII вв.//Ма-териалы по истории Узбекской, Таджикской и Туркменской ССР. Часть 1.Торговля с Московским Государством и международное положение Средней Азии в XVI-XVII вв. Труды историко
- археографического Институт востоковедения. - Л., 1932. - С.18-19.
11. Шунков В.И.Очерки по истории коллонизации Сибири в XVII-начале XVIII веков. -М. -Л., 1946. -С.87.
БАЪЗЕ МАСЪАЛА^ОИ ШУГЛИ ХУНАРМАНДЙ ВА ЗИРОАТКОРИИ ТОЧИКОН ДАР СИБИР (АСР^ОИ XVII - XVIII)
Дар маколаи мазкур баъзе масъалаи зироаткорй ва шугли хунармандии точикон дар асрхои XVII - XVIII дар Сибир мавриди тахдилу баррасй карор гирифта, кайд мегардад, ки точирони бухорой дар ин давра ба минтакаи Сибир омада, ба муносибатхои тичоратй, шугли зироаткорй, хунармандй хочагидорй машгул гардидаанд.
«Китоби маъмурии (дозорй) дар хусуси бухориёни зироаткор маълумоти дакик додааст. Онхо дар заминхояшон гандум, чав, арзан ва зироати полезй мекоридаанд.
Бухориён инчунин дар ин давра дар як катор шахрхои Сибир ба хунармандй косибй, охан-гарй, чармгарй, истихрочи маъдан, бофандагй, дуредгарй машгул гардидаанд. Занхои чирадасти бухорой ба хунархои колинбофй, либосдузй ва гайрахо шугл доштаанд.
Калидвожахо: Маскуншавй, бухориён, тоцикон, Сибир, Осиёи Миёна, зироаткорй, хунармандй, шугл, тоцир, давлати Москва, имтиёщо, истеусолоти чармгарй, цолинбофй, оуангарй.
НЕКОТОРЫЕ ВОПРОСЫ ЗЕМЛЕДЕЛИЯ И РЕМЕСЛЕННОГО ХОЗЯЙСТВА ТАДЖИКОВ В СИБИРИ (XVII - XVIII ВВ.)
В данной статье рассматриваются некоторые вопросы земледелия и ремесленного хозяйства таджиков в Сибири (XVII - XVIII вв.), отмечается, что бухарцы в этот период, приезжая в Сибирь занялись торговлей, земледелием, ремесленным хозяйством.
«Дозорная книга» приводила ценные сведения о земледельчской деятельности бухарцев в Сибири. Они выращивали пшеницу, ячмень, просо и занимались бахчеводством.
Бухарцы также в ряде городов Сибири занимались различными ремеслами и промыслами: кожевенным промыслом, кузнечным делом, ткачеством и горнорудным производством. Умелые бухарские женщины занимались ковроткачеством и шитьём одежды.
Ключевые слова: бухарцы, таджики, заселение, Сибирь, Средняя Азия, ремесло, занятие, купец, Московское государство, льготы, кожевенное производство, кузнечное дело, ткачество.
SOME ISSUES OF AGRICULTURE AND HANDICRAFT ECONOMY OF TAJIKS IN SIBERIA (XVII - XVIII CENTURIES)
This article discusses some issues of agriculture and handicraft economy of Tajiks in Siberia (XVII
- XVIII centuries), it is noted that the Bukhara people in this period, coming to Siberia, were engaged in trade, agriculture, crafts and economy.
The Patrol Book provides valuable information about the agricultural activities of the Bukharians in Siberia. They grew wheat, barley, millet and were engaged in melon growing.
Bukharians also in a number of Siberian cities were engaged in various crafts and crafts: leather craft, blacksmithing, weaving and mining. Skillful Bukhara women were engaged in carpet weaving and sewing clothes.
Key words: Bukharans, Tajiks, settlements, Siberia, Central Asia, craft, occupation, merchant, Muscovy, benefits, leather production, blacksmithing, weaving.
Маълумот дар бораи муаллиф: Мухидинов Сайдалй Рачабович - профессори кафедраи таърихи умумй ва миллии Донишгохи Русияву Точикистон (славянй), E-mail: raja1956 @mail.ru, тел. (+992 37) 227-47-56; (+992) 93-521-92-74.
Information about the author: Mukhidinov Saydali Radzhabovich - Professor of the Department of General and National History of the Russian-Tajik (Slavonic) University, E - mail: [email protected], tel. (+992 37) 227-47-56; (+992) 93-521-92-74.
