Научная статья на тему 'НЕКОТОРЫЕ ВОПРОСЫ ПРИМЕНЕНИЯ НОРМ МЕЖДУНАРОДНОЙ ПОДСУДНОСТИ'

НЕКОТОРЫЕ ВОПРОСЫ ПРИМЕНЕНИЯ НОРМ МЕЖДУНАРОДНОЙ ПОДСУДНОСТИ Текст научной статьи по специальности «Право»

CC BY
171
28
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Review of law sciences
Область наук
Ключевые слова
международная подсудность / двусторонняя функциональность / суверенность / международное частное право / гражданское процессуальное право. / international jurisdiction / bilateral functionality / sovereignty / private international law / civil procedural law.

Аннотация научной статьи по праву, автор научной работы — Жахонгир Аллаёров

в данной статье исследованы некоторые вопросы, связанные с применением норм международного частного права. Применение норм национальной подсудности к нормам международного частного права не оправдывает себя с юридической точки зрения. Проанализированы нормы международного частного права и гражданского процессуального права, проблемы и пути их решения в данной области.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

SOME QUESTIONS OF APPLICATION OF THE RULES OF INTERNATIONAL JURISDICTION

This article examines some issues related to the application of private international law. Applying the rules of national jurisdiction to the rules of private international law does not justify itself from a legal point of view. The article analyzes the norms of private international law and civil procedure law, problems and ways to solve them in this area.

Текст научной работы на тему «НЕКОТОРЫЕ ВОПРОСЫ ПРИМЕНЕНИЯ НОРМ МЕЖДУНАРОДНОЙ ПОДСУДНОСТИ»

Review of law sciences

Q-------------- |

- Д^

Jahongir Allayorov,

Teacher of Customs Institute

SOME QUESTIONS OF APPLICATION OF THE RULES OF INTERNATIONAL

JURISDICTION

Аbstract: This article examines some issues related to the application of private international law. Applying the rules of national jurisdiction to the rules ofprivate international law does not justify itselffrom a legal point of view. The article analyzes the norms of private international law and civil procedure law, problems and ways to solve them in this area.

Keywords: international jurisdiction, bilateral functionality, sovereignty, private international law, civil procedural law.

Жахонгир Аллаёров,

преподаватель Таможенного института ГТК

НЕКОТОРЫЕ ВОПРОСЫ ПРИМЕНЕНИЯ НОРМ МЕЖДУНАРОДНОЙ

ПОДСУДНОСТИ

Аннотация: в данной статье исследованы некоторые вопросы, связанные с применением норм международного частного права. Применение норм национальной подсудности к нормам международного частного права не оправдывает себя с юридической точки зрения. Проанализированы нормы международного частного права и гражданского процессуального права, проблемы и пути их решения в данной области.

Ключевые слова: международная подсудность, двусторонняя функциональность, суверенность, международное частное право, гражданское процессуальное право.

Жахонгир Аллаёров,

Давлат божхона кумитаси Божхона институти укитувчиси

ХАЛЦАРО СУДЛОВЛИЛИККА ОИД ЦОИДАЛАР ЦУЛЛАШНИНГ АЙРИМ

МАСАЛАЛАРИ

Аннотация: мазкур мацолада халцаро судловга оид цоидалар цулланилишининг айрим масалалари урганилган булиб, халцаро судлов цоидалари учун миллий судловга тегишли цоидаларининг цулланилиши хуцуций жщатдан узини оцламаслиги, Узбекистон Республикаси Фуцаролик процессуал кодексининг халцаро судловга оид цоидаларини чет эл элементи билан мураккаблашган хусусий муносабатларда цулланилишидаги муаммо ва ечимлар та%лил цилинган.

Калит сузлар: халцаро судлов, икки томонлама функционаллик, суверенитет, халцаро хусусий %уцуц, фуцаролик процессуал %уцуци.

Халкаро судлов ананавий тарзда халкаро хусусий хукук; доирасида урганиб келинсада, мазкур институтнинг нормалари процессуал табиатга эга. Шундай экан ушбу нормалар процессуал хукукнинг турли институтлари ва нормалари билан узвий боглик хисобланади. Бизнинг фикримизча, ушбу процессуал богликклик халкаро судлов институтининг нормаларига моддий хукук нормаларидан кам булмаган холда таъсир курсатади.

Узбекистон Республикасининг Икктисодий процессуал кодекси [1] (кейинги уринларда ИПК деб юритилади) ва Фукаролик процессуал кодексини [2] (кейинги уринларда ФПК деб юритилади) урганиб чиккиш жараёнида "халкаро судлов" термини кулланилмаганини курамиз. ФПКнинг III булими "Фукаролик процессида чет эл фукаролари ва ташкилотларининг, фукаролиги булмаган шахсларнинг иштироки" деб номланган булса, ИПКнинг III булими "Чет эллик шахслар иштирокидаги ишларни юритиш" деб аталади.

ФПКда халкаро судлов коидалари ички судловга тегишли коидалар каби квалификация килинганини курамаиз. ФПК 361-моддасида "Чет эл фукаролари ва ташкилотлари, фукаролиги булмаган шахслар иштирок этаётган низолар, шунингдек лоакал биттаси чет элда яшаб турган тарафлар уртасидаги низолар буйича фукаролик ишлари Узбекистон Республикаси судларининг судловига тегишли булиши, агар Узбекистон Республикасининг халкаро шартномасида бошкача коида назарда тутилмаган булса, ушбу Кодекс билан белгиланади", деб курсатиб утилган.

Демак, фукаролик суди судловига тегишлиликни аникловчи коидалар халкаро судлов коидаларини хам белгиламокда. Бундай ёндашув худудий судловга оид нормаларга "икки томонлама функционаллик" берилишини англатади. Бу шуни билдирадики, агар судловга тегишлиликнинг умумий коидаларига кура иш аник бир судга тегишли булса, суд жойлашган давлат ушбу ишни куриб чикиш буйича халкаро компетенцияга, яъни халкаро судловга эга булади. Шунинг билан биргаликда, худудий судловга тегишлилик хам айнан шу коидалар билан белгиланади.

Бир караганда "икки томонлама функционаллик" кулай ечимга ухшайди: халкаро судловни белгилаш учун алохида коидалар ишлаб чикилмайди ёки камрок ишлаб чикаради. Худудуий судлов хам шу коидалар билан белгиланади. Процессуал воситалар хам иктисод килинади. Лекин хаммаси биз уйлаганчалик оддий эмас. Халкаро судлов коидаларини судловга тегишлилик коидалари билан тенглаштириш оркали процессуал конунчиликдаги судловга тегишлилик коидаларига таъсир курсатувчи холатлар халкаро судлов коидаларига хам таъсир этишига олиб келади. Натижада халкаро судловни белгиловчи нормалар судловга тегишлилик институтига буйсунишига сабаб булади. Бу уз навбатида салбий окибатларни келтириб чикаради. Ички судловга тегишли ва халкаро судлов коидалари уртасида ухшашликлар билан биргаликда сезиларли фарклар хам мавжуд.

"Икки томонлама функционаллик" модели Л. Лунц томонидан илгари сурилган доктрианал караш хисобланиб, давлатнинг уз худудида олий хокимятни амалга ошириши принципидан келиб чиккан эди. Халкаро судловни тартибга солиш учун "икки томонлама функционаллик" моделидан фойдаланиш олимлар орасида баъзи эътирозларга сабаб булган [3]. Масалан, Д. Аверин Л. Лунц томонидан халкаро судловни аниклашда худудий судловга

тегишли коидалар давлат суверенитети принципидан келиб чикиб кулланилганини танкид килади [4]. Бундан ташкари, фукаролик процессуал хукук нормаларининг конун аналогияси асосида кулланилиши баъзи саволларни келтириб чикарди. Н. Маришева конун аналогиясининг процессуал конунчиликдаги бушликларни тулдириш учун бундай усулда кулланилишига карши чикади [5]. Умуман олганда эса, худудий судлов коидалари асосида халкаро судловни белгилаш усули тулик рад этиб ташланмайди.

Судловга тегишлиликнинг умумий коидалари кандай холларда кайси турдаги ишлар муаййан худуддаги судларга тегишли эканлигини аниклабгина колмайди. Бир суд тармоги доирасида суд органининг компетенциясини тартибга солиш узаро боглик булган бир неча бошка масалаларни хал килишни талаб этади. Масалан:

a) судловга тегишлилик коидаларини нотугри куллаган холда берилган даъво аризалари буйича суднинг кандай харакатларни амалга ошириши;

b) ишни куриш жараёнида суд узининг компетенцияга эга эмаслигини аниклаганда амалга оширадиган харакатлари;

c) судловга тегишлилик коидаларига асосан тугри кабул килинган иш турли сабабларга кура суднинг ваколатига тегишли булмай колганда суднинг харакатлари;

d) бир турдаги иш бошка судда параллел курилаётганда ёки хорижий давлат судининг карори мавжуд булганда суднинг харакатлари каби масалалар.

Халкаро судловни тартибга солиш судловга тегишлиликнинг умумий коидаларига буйсуниши турли хил карама-каршиликларни вужудга келтириши, юкорида келтирилган масалаларни турдош ва худудий судловга тегишлилик коидалари билан хал килиб булса-да, халкаро судловни тартибга солиш учун умумий коидалар жавоб бермайди.

Халкаро судлов нормалари тегишли худуддаги суднинг компетенциясини аникламайди, у бирор давлат суд хокимятининг юрисдикциясини белгилаб беради. Бунда, аввало, давлатнинг маълум иш буйича халкаро компетенцияси аникланади, кейин тааллуклилигига кура суд хокимиятига тегишли экани белгиланади ва охирида турдош хамда худудий судловга тегишлилик аникланади. Х,озирги кунда ФПКда белгиланган коида буйича халкаро судлов судловга тааллуклилик белгилангандан сунг аникланмокда, айни бир вактда халкаро судлов коидалари судловга тегишлиликнинг умумий коидаларига буйсунади.

Албатта, бундай тартиб фанда халкаро судлов тугрисидаги карашларга зид хисобланади. Бизнинг фикримизча, судловга тегишлиликнинг умумий коидалари билан халкаро судловни аниклаш мантикан нотугридир. Узбекистон Республикаси Фукаролик процессуал кодексида белгиланган худудий ва турдош судловга тегишлиликнинг умумий коидалари халкаро судлов нормаларининг максад ва вазифаларига мос келишини тахлил килсак.

Судловга тегишлиликка оид умумий коидага кура, жавобгар доимий яшайдиган ёки жойлашган жойдаги суд низони куриб чикишга компетент хисобланади. Ушбу коидани халкаро судловга хам куллаш мумкин. Бундай ёндашув купгина унверсалликка эга булиб, давлатларнинг худудий судловга тегишлилигини ва халкаро судлов эканлигини аниклашда куллаш мумкин. Чунки "actor sequitur forum rei" (даъвогар жавобгарнинг судига боради) принципи худудий судловга тегишлиликка хам халкаро судловга хам бир хилда татбик килинади.

Узбекистон Республикаси Фукаролик процессуал кодекси 34-моддаси биринчи кисмида "яшаш жойи номаълум булган жавобгарга нисбатан даъволар унинг мол-мулки

турган жойдаги ёки унинг маълум булган сунгги яшаган жойидаги судга такдим этилиши мумкин"лиги курсатиб утилган. Агар шахс Узбекистон Республикаси худудидан чет элда доимий яшаш учун чикиб кетган булса, жавобгар кучиб кетгандан кейинги вужудга келган низолар Узбекистон Республикаси судлари судловига тегишли булиши бир канча бахсли хисобланади. Бизнинг фикримизча, низо жавобгарнинг Узбекистон Республикасида яшаган даврида вужудга келган муносабатлардан келиб чиккандагина, Узбекистон Республикаси судларининг судловига тегишли булиши лозим.

Узбекистон Республикаси Фукаролик процессуал кодекси 34-моддаси иккинчи кисмига кура, Узбекистон Республикасида яшаш жойига эга булмаган жавобгарга нисбатан даъволар Узбекистон Республикасида унинг мол-мулки турган жойдаги ёки маълум булган сунгги яшаш жойидаги судга такдим этилиши мумкин. Фукаролик хукукий муносабатларда жавобгарликнинг турлари ичида мулкий жавобгарлик етакчи уринни эгаллайди. Мулкнинг Узбекистон Республикаси худудида булиши суд карори ижро этилишини осонлаштиради. Бирок бунда даъвонинг бахоси Узбекистон Республикасида жойлашган мол-мулкнинг киймати доирасида берилиши лозим. Агарда даъво бахоси мол-мулк кийматидан юкори булса, суд карори ижроси кийинлашиши мумкин.

Узбекистон Республикаси Фукаролик процессуал кодекси 34-моддаси учинчи кисмида эса "алимент ундириш тугрисидаги, оталикни белгилаш хакидаги ва майиб булганлик ёки согликка бошкача тарзда шикаст етганлик ёхуд бокувчисининг улими натижасида курилган зарар урнини коплаш тугрисидаги даъволар даъвогар томонидан узи яшаб турган жойдаги судга хам такдим этилиши мумкин"лиги курсатиб утилган. Ушбу норма асосида халкаро судловни белгилаш унчалик хам тугри хисобланмайди. Бу коида бир давлат доирасидаги низоларда "кучсиз тараф" манфаатларини химоя килиш учун кулай булса-да, бундай турдаги низоларнинг халкаро судловлилигини белгилаётганда судловга тегишлиликнинг умумий коидаси кулланиши лозим.

Шу модданинг туккизинчи кисмида "кучсиз тараф" манфаатларини химоя килишга каратилган норма белгиланган булиб, унга кура "фукаронинг мехнат, пенсия ва уй-жойга доир хукукларини тиклаш, мол-мулкни ёки унинг кийматини кайтариб бериш, гайриконуний хукм килиш, гайриконуний равишда жиноий жавобгарликка тортиш, эхтиёт чораси сифатида гайриконуний камокка олиш ёхуд хибсга олиш тарзида гайриконуний маъмурий жазо куллаш натижасида етказилган зарарнинг урнини коплаш тугрисидаги даъволар даъвогарнинг яшаш жойидаги судга хам такдим этилиши мумкин".

Халкаро судловни аниклаш жараёнида кучсиз тараф манфаатларини кузлаш канчалик тугри булади? Мисол учун, мехнат муносабатларида, иш жойи хорижий давлат булган холда даъвогар ходимнинг доимий яшаш жойи Узбекистон Республикаси булгани учунгина ушбу низони куриб чикишга Узбекистон Республикаси судлари судловига тегишли булиши бахсли хисобланади. Ушбу холатда низоли муносабатнинг даъвогарнинг доимий яшаш жойидан бошка Узбекистон Республикаси билан алокаси мавжуд булмайди.

Уй-жойга доир хукукларни тиклаш билан боглик муносабатларда давлат судларининг халкаро судловга эга булиши бахсли хисобланади. Узбекистон Республикаси Уй-жой кодекси 9-моддасига кура, фукароларнинг доимий яшашига мулжалланган, белгиланган санитария, ёнгинга карши, техник талабларга жавоб берадиган, шунингдек белгиланган тартибда махсус уйлар (ётокхоналар, вактинчалик уй-жой фонди уйлари, ногиронлар, фахрийлар, ёлгиз кариялар учун интернат-уйлар, шунингдек болалар уйлари ва бошка махсус максадли уйлар) сифатида фойдаланишга мулжалланган жойлар турар жой деб

хисобланади, шунингдек турар жой кучмас мулк хисобланади. Турли давлатларнинг халкаро фукаролик процессида кучмас мулкка оид даъволар мулк жойлашган давлат судлари судловига тегишили хисобланади. Агар мулк бошка давлат худудида жойлашган булса, ушбу мулкдан келиб чикадиган низолар Узбекистан Республикаси судларининг судловига тегишли булмайди.

"Гайриконуний хукм килиш, гайриконуний равишда жиноий жавобгарликка тортиш, эхтиёт чораси сифатида гайриконуний камокка олиш ёхуд хибсга олиш тарзида гайриконуний маъмурий жазо куллаш натижасида етказилган зарарнинг урнини коплаш тугрисидаги даъволар" буйича халкаро судловни урнатиб булмайди. Ушбу масала давлат суверенитети билан боглик булиб, бир давлат суди бошка давлат органларига мажбурият юклолмайди. Бошкача килиб айтганда, "тенглар тенглар устидан хукмрон булолмайди" (par in parem non habet imperium)\6]. Агар даъвогарга чет давлат органининг оммавий хукукий муносабатлар билан боглик ноконуний харакатлари натижасида зарар етказилган булса, бундай низолар буйича Узбекистон Республикаси судларининг халкаро судлов макоми урнатилиши мумкин эмас. Пенсия таъминоти билан боглик муносабатлардан келиб чикадиган низоларга хам юкоридаги асос буйича халкаро судловни белгилаб булмайди. Пенсия таъминоти давлатнинг ижтимоий химоя сиёсатининг бир кисми булиб, узининг хусусиятига кура оммавий хукукий муносабатларга якин туради.

Юкоридагилардан келиб чикиб шуни хулоса килишимиз мумкинки, Узбекистон Республикаси Фукаролик процессуал кодексининг халкаро судловг а багишланган 361-моддасини тегишли равишда узгартириб, чет эл элементи билан мураккаблашган ишларни куриб чикишдаги халкаро судловни белгилашда "икки томонлама функционаллик" принципидан воз кечиш, халкаро судловнинг алохида коидаларини ишлаб чикиш зарур. Халкаро судловнинг алохида коидалари чет эл элементи билан мураккаблашган муносабатларни тартибга солувчи миллий конунчилик нормаларидаги карама-каршиликларни бартараф этишга, чет эллик жисмоний ва юридик шахсларнинг хукук ва манфаатларини Узбекистон Республикасида химоя килиш кафолатларини оширишга, Узбекистон Республикаси судларининг карорлари чет элда тан олиниши ва ижро этилишига, Узбекистондаги инвестицион мухитнинг яхшиланиши ва жахон хамжамиятига интеграциялашувни тезлатишга олиб келади. Шунинг билан биргаликда, чет эл давлат суди ва арбитраж карорлари Узбекистон Республикасида тан олиниши ва ижро этилишининг осонлашишига хамда халкаро савдо алокаларининг жадал ривожига туртки беради.

Review of law sciences References:

1. O'zbekiston Respublikasi Iqtisodiy protsessual kodeksi (Qonun hujjatlari ma'lumotlari milliy bazasi, 25.01.2018 y., 02/18/IPK/0623-son).

2. O'zbekiston Respublikasi Fuqarolik protsessual kodeksi (Qonun hujjatlari ma'lumotlari milliy bazasi, 23.01.2018 y., 02/18/FPK/0612-son).

3. Vasilchikova N.A. Proizvodstvo po delam s uchastiyem inostrannix lits v rossiyskix sudax: teoriya i praktika.: dis. d-ra yurid. Nauk / N.A.Vasilchikova. - SPb, 2003. s. 147.

4. Averin D.D. Podsudnost del, voznikayushix iz grajdanskix pravootnosheniy mejdunarodnogo grajdanskogo oborota / D.D.Averin // Vestnik MGU. Seriya 12. Pravo. -M., 1975. - № 1. - s. 4.

5. Marisheva N.I. Novoye regulirovaniye mejdunarodnoy podsudnosti/ N.I.Marisheva// Trudi NII Sovetskogo zakonodatelstva, Vip. 12. Problemi sovershenstvovaniya sovetskogo zakonodatelstva. - M., 1978. s. 163.

6. https://www.oxfordreference.com/view/10.1093/oi/authority.20110803100306400. Veb sayt. Ingliz tilida. Murojaat qilingan sana: 25.04.2020 y.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.