CC BY
8Из практики формирования законотворчества на государственном языке
ПЮ
H.A. ХАМЗИНА,
К,Р Зац шыгару институты Лингвистика орталыгыныц
ага гылыми цызметкерг
АЗАМАТТЬЩ КОДЕКСТЕ (ЕРЕКШЕ Б0Л1М) КЕЗДЕСЕТ1Н КЕЙБ1Р СТИЛЬД1К КЕМШ1Л1КТЕР
Мемлекетпк тш - бул ец алдымен белгш 6ip елдщ Конституциясыныц тiлi. Eлдегi анагурлым кеп халыхтыц тiлi мемлекеттiк тiл болып табы-лады. Сонымен хатар, елдеpдiц зацнама-
сында ресми мемлекетпк хужаттар езге тшдер-де де жариялануы тиiс деп белгшенген. Аталган меселе елiмiздiц зацнамасына хатысты [1].
Казахстан Республикасыныц зац шыгармашы-лыгында лингвистикалых сараптама жацадан гана холга алынып жатхан болса, Ресейде бул салада кептеген ецбектер шыгып улгерд1 БYгiнде сараптама жYpгiзуде олардыц тежipибесiн нsгiзге алганымыз хуантханмен, бул уахыт талабымен туындаган хажеттшк пе, не тшге деген санамыз-дыц жацадан гана оянуы ма деген хынжылыс тугызатыны да шындых.
Зац жобаларына лингвистикалых сараптама жYpгiзген кезде оныц холданылу аясын, термин-дер мен угымдар сездiктеpiн пайдалану хажет.
Лингвистикалых сараптама нетижелеpi Казахстан Республикасыныц зацнамасын жетiлдipу бойынша гылыми непзделген нахты усыныстар-ды езipлеуде пайдаланылуы тиiс. Эр сала бойынша терминдер бipiздiлiгiнiц сахталуын жiтi хада-галап, олардыц орынды не орынсыз холданылу-ын аныхтап бага беру сараптама нетижелершщ бipi болып табылады.
Hегiзгi зацдардыц бipi Казахстан Республикасыныц Азаматтых кодексiндегi (Ерекше белiм) толып жатхан кемшiлiктеp мен сейкегаздштер улттых зацнамамызда мемлекеттiк тiлдi сел хол-дау жетiспей тургандыгын бiлдipедi [2]. Ал бул дегенiцiз непзп меселе. Зац жобасын езipлеген кезде метш екi тiлде дайындалады, бipах мемле-кеттiк тiлдегi метiнiмiз орыс тiлiндегi метiнге сейкес келуi ттс. Бул айтылып та жYp. Аталган Ypдiстiц кеpiсiнше бой алуы бойынша жумыс жасауга талпыныс та жох. Барлыгы тек ездеpiнiц алдында турган хагаз бетiндегi жумысты езiнен етюзш, одан epi ысыру. 0здеpiн еуре-сарсанга сал-маса болганы. Tiл меселеш ер жерде там-тумдап кетеpiлеp, бipах ер мекемеде тiл мeселесiмен етюр айналысып жатхан адам жохтыц хасы.
Лауазымда отырган хызметкеpлеpдiц мемле-
кетпк тiлге деген шын жанашырлыгы болып, оны Yйpенем деген ыхыласы болмаса, оган он жыл тiлдi Yйpету сабагын еткiзсец де, санасына бгтпеш аных жене тiл мeселесi осы ^шнде хала беpедi де. Жарты жылда бip, жылына бip есеп беру кез-iнде еске TYсipiп, TYpтiп хойганы болмаса, басха хуанарлыхтай ештеме жох.
Теменде бiз аталган зацнамалых актi бойынша жумыс жасау барысында кездескен кейбip дурыс беpiлмеген сездеpдi, стильдiк хателеpдi келпрдш.
Алдымен «болуы мYмкiн» деген сездщ зацна-мада холданылуы бойынша шамалы тохталсах. «Болуы мYмкiн» деген тужырымды холдану ба-ламалы болып табылады, шешiм хабылдаган кезде болсын, ерекет еткен кезде болсын, жагдай-ды дел айхындамай бipнеше ыхтимал нусхалар-ды бiлдipедi, ал бул дегенщ сыбайлас жемхор-лыхпен хухых бузушылыхтардыц кеpiнiс табуы-на мYмкiндiктеp жасайды. Меселен:
620-бап. Жумыстыц орындалу мерз1мдер1
1. МердЬерлш шартта жумысты орындаудыц бастапхы жене TYпкi мерз1м1 керсетшед1 Тарап-тардыц арасындагы келiсiм бойынша шартта жумыстыц жекелеген кезецдершщ аяхталу меpзiмдеpi (аралых меpзiмдеpi) де кезделуi мумк1н.
2. Жумыс орындаудыц меpдiгеpлiк шартта кеpсетiлген бастапхы, TYпкi жене аралых меpзiмдеpi шартта кезделген жагдайлар мен тертш бойынша езгерт1^ мумкт.
621-бап. Жумыстыц багасы
2. Жумыстыц багасы смета жасау жолымен белгiленуi мумкт.
Жумыстыц багасы (смета) шамамен алынган немесе турлаулы болуы мумкт.
622-бап. Меpдiгеpдiц Yнемi
2. МердЬерлш шартта меpдiгеp алган Yнемдi тараптар арасында белу кезделуi мумкт.
624-бап. ¥стап халу хухыгы
2. Тапсырысшыныц осы кодекстiц 630-бабын-да кезделген меpзiм шегiнде байхаган кемшiлiктеpдi жою женiндегi шыгындарды жабу Yшiн меpдiгеpге тиесiлi сыйахыныц бip белтн
122 7 № 2 (22) 2011 г. Вестник Института законодательства Республики Казахстан
устап ^алуы шартта кезделу1 мумкт.
630-бап. Тапсырысшыныц орындалган жумы-сты ^абылдауы
5. ...
Зац актшершде немесе шартта негурлым уза^ мерз1мдер (кепшдш мерз1мдер) белгшену1 мумк1н.
632-бап. Жумыстыц сапасы
Мерд1гер белгшенген мшдетп талаптармен салыстырганда, сапага ^ойылатын негурлым жогары талаптарга сай келетш жумысты орындау мшдетш шарт бойынша езше алуы мумкт.
635-бап. Мерд1гердщ жумыс сапасыныц ттсп дережеде болмауы ушш жауапкершшп
4. Шартта белгш1 б1р кемшшштер1 ушш мерд1герд1 жауаптылыщтан босату кезделу1 мумк1н.
645-бап. Жумысты мерд1гердщ материалынан орындау
Шартта сейкес материалды мерд1гер кредитке, оныц шшде тапсырысшыныц материалга а^ыны белш-белш телеу1 талабымен беру1 мумк1н.
^аза^ тш бШмшщ ережелерше сейкес «мумкш» сез1 непз1 модаль сездерге жатады, оныц шшде болжамдыщ магынаны беред! Модаль сездер адамныц ез1 айтпа^шы болып отыр-ган ойына ^алай ^арайтынын, кез^арасын, ^андай птр1 барлыгын бшд1ред1 [3].
Сонымен ^атар, осы кодексте: «408-бап. Са-тушыныц тауар беру жвнтдег( мшдеттер1» деп бершген. Т. Жануза^овтыц «^аза^ тшшщ тусшд1рме сездтнде»: «Жетндеп» сездщ бала-масы ретшде «жайында», «туралы» деген сездерд1 берген [4]. Ал енд1 осыдан мынадай ^оры-тынды шыгаруга болады, ягни егер бул сездщ ба-ламасы «туралы» деген сез болса, сатушыныц тауар туралы мшдеттер1 ^алай болады. Бул сез кебше женд1 женшз ^олданыла беред! Магына-сын ашып та турган жо^. ^улагымыз теселш, санамызга сщген. «Бойынша» деген сезд1 алса^ орынды болар ед!
Сонымен ^атар «Оперативное управление» деген сездердщ аудармасы 406, 931-баптарда «жедел басцару» деп, ал 412, 501, 510, 559, 715, 885-баптарда «оралымды басцару» деп бершген. Б1ра^ барлыгы тек бас^аруга ^атысты гана айтылган. «Оралымды» деген сезге то^талатын болса^, жогарыда керсетшген Т. Жануза^овтыц «^аза^ тшшщ тусшд1рме сездтнде»: «Оралымды - 1. Эрга кец, икемд! 2. 1ске, енерге бетм, шебер», ал «жедел» сезш: «1. Тез, жылдам, шап-шац. 2. Тыгыз, асыгыс» деп бершген. Керш отыр-
ганымыздай оралымды сез1 орыс тшшдеп «оперативное» деген сездщ аудармасы ретшде алын-ган, б1ра^ магынасы сейкес келмейд!
629-баптыц 2-тармагы былайша бершген:
«2. Мерд1герлш шарт бойынша жумысты орындау тапсырысшыныц 1с-ерекетшщ немесе ^ателштершщ салдарынан мумкш болмаган жаг-дайларда мерд1гер жумыстыц орындалган белтн ескере отырып, езше белгшенген баганы телетш алу ^у^ыгын са^тайды.» (бул ^олданыстагы ре-дакциясы)
Бул сейлемд1 былайша берсе тусшжп болар едк
Тапсырысшыныц 1с-эрекет1 немесе цателЫтерШц салдарынан мерд1герл1к шарт бойынша жумысты орындау мумкт болмаган жагдайларда, мерд1гер жумыстыц орындалган бвлтн ескере отырып, оган белгшенген баганы твлетт алу цуцыгын са^тап ^алады.
Орысша метшде кездесетш «сохраняет» деген сездщ аудармасын 622, 629, 1004, 1034, 1057-баптарда «сацтайды», 631, 866, 940-баптарда «сацтап цалады», 878-бапта «сацталады» деп алынган.
Сонымен «сацтайды», «сацталады», «сацтап цалады» деген сездердщ метш бойынша ^олда-нылуын б1р ретке келт1руд1 ^ажет етед!
931-баптыц 3-тармагыныц екшш1 сейлемк
«Мундай жагдайларда жогары цауттшк квз1 келт1рген зиян уш1н ондай квзд1 зацга цайшы иеленушыер жауап беред1.»
«Ответственность за вред, причиненный источником повышенной опасности, в таких случаях несут лица, противоправно завладевшие источником.»
Бул сейлемд1 былайша ^ураса: «Мундай жагдайларда жогары цауттшк квз1 келт1рген зиян уш1н зацга цайшы турде квзд1 иеленген тулгалар жауап беред1.».
695-бап. Жалпы пайдаланыстагы келшпен та-сымалдау
1. Коммерциялыц уйым жузеге асыратын тасымалдау, егер зац акт1лер1нен, взге нормативт1к цуцыцтыц актшрден немесе осы уйымга берыген лицензиядан (патенттен) бул уйым жолаушыларды, жуктерд1 жэне (немесе) тецдеме жукт1 кез келген азаматтыц немесе зацды тулганыц втшш1 бойынша тасы-малдауды жузеге асыруга м1ндетт1 екен1 ту-ындайтын болса, жалпы пайдаланыстагы квл1кпен тасымалдау болып танылады.
Бул жерде «езге» деген сездщ алдындагы упр артьщ. Орыс тшшдеп метшде ^ойылган упрдщ ^аза^ тшшдеп метшшде ^ойылудыц ^ажеттшт
Из практики формирования законотворчества на государственном языке
шл
жох жене хазах тш зацдылыгына багынбайды да. Бул сейлемд1 дурыс угыну ушш былайша берген жен болар.
1. Егер зац акт.1лер1нен, взге нормативтЫ цуцыцтыц акт1лерден немесе осы уйымга берыген лицензиядан (патенттен) кез келген азаматтыц немесе зацды тулганыц вт1н1ш1 бойынша бул уйым жолаушыларды, жуктерд1 жэне (немесе) тецдеме жукт1 тасымалдауды жузеге асыруга м1ндетт1 екен1 туындайтын болса, коммерциялыц уйым жузеге асыратын тасымалдау жалпы пайдаланудагы квл1кпен тасымалдау болып танылады.
Дел осы баптьщ атауы мен 1, 2-тармахтарын-да жене 697-баптыц 2-тармагында «пайдаланыс-тагы» деген сез холданылган. Казах тшшде мундай сез жох, «пайдаланудагы» деген сез бар ерине, бiрах «пайдаланыс» деген сездщ холданы-луы сауатсыз хурылган сейлемдi керсетедi.
«2. Жалпы пайдаланыстагы келшпен тасы-
малдау шарты жария шарт болып табылады (осы Кодекстщ 387-бабы).»
697-бапта «взимается» деген сездщ аударма-сын «твленедг» деп, ал 705-баптыц 3-тармагы-ныц 3) тармахшасында оныц аудармасын «алы-натын» деп берген.
«697-бап. Юре ахысы
1. Егер зац актшершде езгеше кезделмесе, жуктерд^ жолаушыларды жене тецдеме жуки тасымалдау ушш тараптардыц кел^мшде белгшенген ахы твленедг.»
«Отчуждение» деген сездщ аудармасын толы-гымен метiн бойынша бiр ер тyрлi «берiлу» «беру», «иелiктен айыру» деп холданган.
Бул хателiктердi тузетш, оныц дурыс холда-нылуын юм хадагалауы тиiс? Егер Yкiметте меселен, «акт» сезiнiц аудармасын «кесiм» деп, ал Парламентте «акт» деп алып жатса, термин-дердiц бiрiздiлiгiн сахтаган кезде, хай органныц хужаттарын улпге алуымыз керек.
Пайдаланылган эдебиеттер
1. http://ru.wikipedia.org/wiki (4.03.2011)
2. Казахстан Республикасыныц 1999 жылгы 1 шшдедеп Азаматтых кодексi (27.02.2011).
3. Караев М. Казах тiлi. - А.: Ана тш, 1993. - 88 б.
4. Жанузахов Т. Казах тшнщ тyсiндiрме сездiгi. - А.: Дайк-Пресс, 2008. - 287, 312 бб.
*****
MaK/xnada зaц wodanapuH aydapy Kesinde Ka3aK cesdepwfy Maeunacu oszepin, 6acia cesdty opnunda Kondanun Kememin mycmapu, dypuc KypunMaaan ceuneMdepden Mucan Kenmipimen.
B cmambe npueedenu npuMepu U3 nenpaeunhno cocmaenennux npednowenuu, Komopue o6pa3oeanucb e censu c meM, umo eo epeMH nepeeodoe 3aKononpoeKmoe neKomopue KasaxcKue cnoea mepniom ceou cMucn.
The article gives examples of improperly formatted proposals, which were formed due to the fact that during the translate of bills some Kazakh words lose their meanings.
