CC BY
10исследован вопрос его научного и социального статуса, его достижений и нововведений, дана оценка научным исследованиям его бесценного наследия. В статье также приведены примечания, в которых изучены спорные вопросы изучаемой темы, исследованы мнения и убеждения ученых.
Ключевые слова: науки об арузе и рифме, Халил ибн Ахмад, лексикография, "Китаб-ул-айн", Фарахиди, грамматика, языкознание.
THE FOUNDER OF ARUZ SCIENCE AND LEXICOGRAPHY
The article under consideration dwells on the personality of the founder of Aruz science and lexicography done by Khalil ibn Ahmad Farahidi. In the first part of the article, designing on the premise of reliable sources, the author adduces Ahmad ibn Khalil s life depiction In his article the author provides new, unknown information concerned with his life, makes new assumptions beset with the life of an outstanding scientist. In the secondpart of the article, the author canvasses the issue dealing with his scientific and social status, his achievements and innovations, the scientific research of his priceless heritage being taken into account as well. The author adduces proceedings in which the controversial issues in reference to the topic explored, he investigates the opinions and beliefs of scientists.
Key words: sciences on Aruz and rhyme, Khalil ibn Ahmad, lexicography, Kitab-ul-Ain, Farahidi, grammar, linguistics.
Сведения об авторе:
Насриддинов Фахриддин Абдуманонович, доктор филологических наук, профессор кафедры языка и литературы Худжандского государственного университета им. академика Б. Гафурова. Тел: (91) 72915 03. E-mail: fahr79@mail. ru
About the author:
Nasriddinov Fakhriddin Abdumanonovich, Dr. of Philology, Professor of the department of language and literature under Khujand State University named after acad B. Gafurov. E-mail: fahr79@mail. ru; Tel: (91) 72915 03.
АНДЕШАХР ОИД БА ШАР^ОИТУРКИИ ДЕВОНИ ХО^А ХОФИЗ
Худойдодов А. О.
Доннишгуи давлатии омузгории Тоцикистон ба номи ба номи С. Айни
Газалиёти Хоча Хофиз дар замоне, ки пирохани умр дар бар дошт аз зодгохаш Шероз ва ватанаш Эрон берун рафта, кишвархои дуру наздик ва халкхои гуногунзабону хархелафархангро ба халкаи газали «Ба сархади эъчоз» (таъбири Мавлоно Ч,омй) расидаи худ гирифта буд.
Дар адабиёти точику форс, ки таърихи сехазорсола дорад жанри газал то замони зухури шоирони туркизабон аз чихати шаклу мазмун бар авчи аълои инкишоф расида, барои шоирони кавму халкхои туркй мавзуъ, маънй, мазмун, оханг ва образхои дурахшон пешкаш кард ва ин хама дар лирикаи адабиёти халкхои туркзабон ба таври барчаста ифода ёфтааст. Аз ин ру, доираи эътибор ва таъсири газали классикии точику форсро дар адабиёти халкхои туркигуй, ба вижа ба газалхои узбекй бештар бо назирагуй махдуд намудан кори носавоб аст. Хол он, ки накши газали точикию форсиро дар лирикаи адабиёти узбек, пеш аз хама дар газалсароии узбекй танхо дар шакли назирагуии шоирони узбек надониста ва ё нахисобида, онро дар мавзуъ, ситемаи образу бадеиёт ва чихатхои дигари ин жанр чустан, ёфтан ва дидан лозим аст.
Дар илми хофизшиносй кайхо ба субут расидааст, ки газалхои Х^офиз куллаи баландарини газалсароии адабиёти точику форс мебошад. Дар ин чо каромоте нест, зеро басухани хофизшиноси номвари точик А. Афсахзод: «Хофиз дар шакли газал ва мавзуи он таъгироти куллие ба вучуд наовардааст. Газалхои у хамоно аз хафт то чахордах байт буда, мисли газалхои Саъдиву Салмон ва Хочу авсофи маъшука, таърихи ошик, тасвири мухасанноти сурату сирати дилбар, шавки висол, лаззати дидор, шархи аёми хичрон, ранчи фирок барин мазмунхои баланду дилнишини ишкй, ситоиши хаёт ва зебой, васфи бахору хазон, богу бустон барин манзарахои дилрабои табиат ва амсоли инро тараннум кардааст» [1, с. 11].
Ногуфта намонад, ки газалхои Хофиз аз газалхои дигарон бо се чихат фарк мекунанд:
а) аз чихати зaбoн рaвoнтaр;
б) аз чихати маънй жарфтар;
в) аз чихати хуоти адо ба тарзи бaëн зебагаранд.
Ин ce чихат аст, ки дeвoни Хофиз аз зaмoни зиндагии шoир диккати ахли caвoди Шарк ва Faрб, аз чумла кабилаву кавмхои тyркирo ба худ caхт кашид. Тaлaбаги ахли cавoди кавмхои туркй ба газали Хофиз тo ба дарачае рacидa буд, ки бехтарин ва пуррагарин шарху тавзехаг ба газали Хофиз махз дар хoфизшинocии турк ва аз чониби туркхо ба вучуд oмадааcт.
«Фолнома»-и Myллo Хутейни Дидoлй (c. 1577) ба зaбoни туркй, «Шархи Сурурй» (c. 1559), «Шархи Шамъй » (c.1574) ва «Шархи Судй» (c. 1595), ки хар ce низ ба зaбoни туркй cyрaт гирифта, ба ^ф^шиш^ дар oлaми туркхо тaкoнe бахшид ва ба хoфизшинocй дар oлaми фoрcхo низ бeтaъcир нaмoнд.
Сабаби ба дeвoни Хофиз ру oвaрдaн ва шарх навиштани ахли адаби туркро пажухишгарон хар хел мaънидoд кардаанд, вале мo ба мушохидаву андешахои дoнишмaнди точик A.Нacриддинoв хамфикрем. Вай нaвиштaacт, ки «Сабабхои ба тафшри aшъoри Хофиз пaрдoхтaни мyфaccирoни кaлoми бaдeъирo ба тaFЙираги зaминaхoи тафаккури бадеъии ахди шoир, кухан гаштани як кжм вoжaю таркибаг, аз иcтeъмoл хорич шудани кжме аз тимcoлаги бадей ва нихoят барoи мaърифaтгaрoни гайри ачам [туркхо-A.X.] намафхум будани биcëр маънию маглабха чустучу 6ояд кард» [4, c.61].
Ба назари мо, боз як caбaби ниëзмaндии ахли адаби халкхои туркизабон ба шарху тавзехи девони Хофиз дар он acт, ки охангхои ирфонй ва истилохаги ахли ирфон, ки caрoпoи газали Хофизро фаро гирифтaacт, барояшон номафхум метофт.
Aз caрcyхaни ба «Шархи Судй» навиштаи донишманди бузурги Эрон Саид Нaфиcй бармеояд, ки шарххои туркии девони Хофиз назар ба шарххои фoрcии хамин девон эътибор ва шухрати бештар пайдо кардааст. Чунончи, y аз тaвcифи шархи Судй навиштааст: «Тардиде нест, ки шархи Хофиз токунун таълиф кардаанд» [5, c. 12].
Ва хофизшинош номдори Эрон Kpc™ Faнй аз ин хycyc афзудааст: «Нycхaи Судй яке аз бехтарин ва caхeхтaрин нycхa аст» [3, c. 417].
Инро хам бояд ба вижа кайд намуд, ки нaхycтин шархи туркии девони Хофиз на шархи Судй, балки шархи Сурурй хишб мeëбaд.
Сурурй [Mycлихиддин Mycтaфo ибни Шаъбон, вафагаш 1562] донишманди мумгози забонхои фoрcй ва арабй буда, ин ду адабиетро низ ба таври аъло медонист. Далели аввалу охир аз истеъдоди нодири забондонии y хамин аст, ки «Гулистон»-и Саъдиро ба арабй, девони Хофизро ба туркй ва дафтари панчуми «Macнaвии Maънaвй» -ро ба форш шарх навиштааст.
Як нycхaи пурраи шархи Сурурй, ки шомили ду чилд ааг дар ганчинаи дacтнaвиcхoи ИШ ба номи Берунии AИ Узбекистон (зери раками 11109 ва 9497) нигахдорй мешавад ва мавриди иcгифoдaи мо карор гирифтaacт.
Як хycycияти чолиби шархи Сурурй дар он аст, ки вай аввалан вазни тамоми газалхо ва дигар кигъахои шеъри Хофизро муайян намуда, cипac ба бозгуй маънои онхо мепардозад. Сурурй acocaн эхтиëчи хонандаи туркизабонро ба назар гирифта, атеаран ба бaëни чyзъиëти таркибу ифодахо ва маъниву матлабро ба мадди аввал мегузорад. As чумла аз байги зерини газали Хофиз:
Сщни бустон зйвцбйхшу cy^6amu ёрон хуш acm,
Ba^mu гул хуш бод, K-a3 eaü ea^mu мййхорон хуш acm.
Mиcрaи аввалро чунин шарх додааст:
«Сахни бустон» ба маънои майдон аст ва мубтадоест, ба «бустон» музоф acт, «завкбахш» -таркиби вacфиcт ва хабари мубтадост, «Сухбат» низ мyбтaдocг ва музофи «ëрoн», «хуш acт» хабари он. Ва ин чумлаи маътуфия аст ба чумлаи аввал. Maънoи мдораъ он acт, ки caхни бустон завкбахш ва cyхбaти ëрoн хуш мебошад. Myрoд аз caхни «бустон» хонакох acгмyрoд аз «ëрoн», «acхoби тарикат» [Тарчумаи тахтуллафз].
A.Нacриддинoв ин устуби шархи тавзехи Суруриро «Тахкики филологии ycyлхoи тaъcири ирфонии ашъори Хофиз» [4, c. 63] номидааст.
nac аз чанд coл MyCT^o Дарвеш (тaхaллycaш Шамъй) ва маъруф аст, ба Maвлoнo Шамъй шархи дигареро ба девони Хофиз дар Туркия (coли 1573) ба забони туркй анчом дод. Maвлoнo
Шамъй [вафоташ 1593] шоpеxи зaxмaткaш ва донандаи барчастаи зaбонy aдaбиëти форсй бyдaacт. Вай ба чуз шapxи девони Хофиз боз «Шapxи «Панднома» ва шapxи «Maнтик-yт-тaйp»-и Аттоp,шapxи <<Искандарнома»-и Низомй шapxи «Гулистон» ва «Бустон»-и Саъдй, шapxи «Сaбxaт-yл-aбpоp» ва «Бaxоpиcтон» -и Maвлоно Чомй, шapxи «Macнaвии Maънaвй» -и Чалолиддини Румиро ба забони туркй навишта бо xaмин аз як чониб барои пешрафти aдaбиëти турк, ба вижа афкори бадеии он кори бузургеро анчом дода бошад, аз тарафи дигар, образ ва ормож,ои классикони aдaбиëти точику форс офарида ва пеш бурдаро ба олами адаби туркй ворид сохта, ба^ри боз xaм густариш ëфтaни онxо заминаи мусоид фapоxaм овардааст. Боз инро xaм афзуд, ки дар таърихи пайванда,ои адабии халкяои эронй бо халкяои туркй Maвлоно Шамъй макоми шоиста пайдо намудааст.
Нусха^ои шapxи Maвлоно Шамъй ба девони Хофиз нисбатан каманд. Як нусха дар китобхонаи Донишгоxи Анкара, як нусха дар институти дacтнaвиcxои Шаркии АИ миллии Озарбойчон ба номи Фузулй ва як нусхаи каламии он та^ти шумораи 446 дар ганчинаи дacтнaвиcxои Институти ховаршиносии АИ Узбекистан ба номи ХСулаймон нигоxдоpй мешавад, ки мо аз он истифода бурдем.
Шapxи Шамъй бар ашъори Хофиз бо пешгуфтори форсй OFOЗ ëфтa, минбаъд ба туркй анчом меëбaд. Шояд ба чиxaти xaмин мукаддима бошад, ки нусхашиносони узбек ба иштибоx pоx дода, ин китоби бузурги шомили 892-сак.ифаи туркиро батамом асари форсй, xиcобидa онро дар радифи acapxои форсй тавсиф кардаанд. Хатто муаллифи acap-Maвлоно Шамъиро xaм нашинохтаанд [6, с. S1].
Maвлоно Шамъй дарпешгуфтори форсии шapxи туркии девони Хофиз сабаби ба ин кор даст заданашро чунин зикр кардааст <<...Баъдан ин бандаи камина, яъне Шамъии поймоли Fyлyм ва шикастаи xyмyм, ки аз даври замон ошyфтaxол ва парешонкол будам, ки тарики каноат ихтиëp карда, дар гушае нишаста бyдaм.Ногоx яке аз бузургтарини ча^он ва каримтарини замон, ки орифи даврон, воxиди олaмиëн, фариди чак,он буд.ба шapx навиштан Хофизро амр кард.Ин бандаи калилулбизоат xapчaнд, ки ба сад забони ачз ба кусури хеш эътироф кардам, макбул наяфтод. Окибатуламр ба амри шарифи он бузургтарини бузургон ба шapx кардани он шуруъ кардам ва умед медорам, ки xap кас, аз ин шapx мустафид гардад, шоpеx ва боисшударо аз дуои хайр фаромуш накунад » [4, с.бЗ].
Шapxи Шамъии девони Хофиз чанд вижагии хоса дорад ва му^имтаринашон ин^оанд:
1. Шамъй мисли дигарон як байт ë як Faзaли томи Хофизро шapx надода, балки як мисраи онро иктибос мегирад ва онро дар aлоxидaгй шapx меди^ад.
2. Эxтиëчи хонандаи туркро (на форсро) ба назар гирифта, xapaкaти калимотро мегузорад, ки он барои хонандаи форс xaм хидмати фаровон хоxaд кард.
3. Шамъй дар шapxи мазкур ба тафсилоти матлаб кариб, ки эътибор намеди^ад ва аксаран шapxy тaвзеxи y бaëноти дар наср овардаи матлаби Хофизро мемонад.
4. Биcëp чолиб аст, ки Шамъй зимни шapxy тaвзеx Faзaли Хофизро дар xaмбacтaгй ба ашъори Саъдй, Низомй, Чалолиддини Румй, Чомй шapx меди^ад. Хатто дар тафсири мaтлaбxои чудогона аз Faзaлxои худи Хофиз xaм далел меоварад.
5. Ба назари мо, Шамъй аз нахустин шоpеxонеcт, ки осори адабй, яъне Faзaли шоирро чудо-чудо дар баркандагй не, балки бо назардошти кулли эчодиëти адиб тафсир медшдд ва бо сухани А.Насриддинов y «Дар тафсири матлаб тарики эъчозро пеш гирифтааст» [4, с.64].
Барои мисол аз Faзaли машдури «Дарахти дустй биншон, ки коми дил ба бор орад»-и Хофиз байти панчумро гирифта:
Базары умр хоуэй дил, вагарна ин чаман уар сол
Чу насрин сад гул орад бору чун булбул уазор орад1.
Mиcpaи дуюмро чунин шapx додааст: «Mонaнди насрин сад гули раъно ва монанди булбул xaзоp орад ва дар лафзи «xaзоp» санъати ш,ом чой дорад» [7, в.349] .
1MncpaH иктибос овардаи Шамъй чунин аст: Чу насрин сад гули раънову чун булбул xaзоp орад,
Дере нагузашта шархи сеюми туркй бар девони Хофиз аз чониби Судии Буснавй [вафоташ 1598] ба вучуд оварда шуд. Судй аслан аз туркхои Босни ё Буснаи Югославия буда, аксари умрашро дар Истамбул гузаронида, дар даргохи Иброхимпошшо вазифаи муаллимиро адо кардааст.
Як нуктаро бояд кайд намуд, ки шурухоти Сурурй ва Шамъй барои таълифи шархи Судй заминаи хубе мухайё намудааст.
Шархи Судй бар девони Х^офиз, ки аз чомеътарин ва мухимтарин шархи туркии девони Хофиз аст, соли 1250-хичрй дар Миср бо тасхехи Ахмад Афандй [се чилд] ва соли 1288 х. дар Истамбул [ду чилд] ба туркй аз чоп баромад.
Бояд таъкид кард, ки Судй ба чуз девони Хофиз ба «Бустон» ва «Гулистон» -и Саъдй, «Маснавии Маънавй»- и Мавлонои Румй низ шарх навишта, донишманди барчастаи забону адабиёти форсй будани худро ба субут расонд.
Шархи Судй аз маъруфтарин ва маргубтарин китоби хофизшиносии олам, бавижа Эрони Бузург, Кафкоз, Русия ва Аврупо гардидааст. Тарчумаи форсии «Шархи Судй»-и бар Хофиз бо кушиши бону Исмат Сатторзода анчом пазируфта, дар чахор чилд [ч. 1-3 солхои 1962-66] ва чилди охир [1983] дар Техрон ба табъ расида, дар хофизшиносии Эрон ва хоричи он гулгула барангехт.
Аз руи пажухиши эроншиноси бузургианглис Э.Браун соли 1824 Брокгауз газалиёти Хофизро бо шархи 80 газали аввали девон аз шархи Судй дар Лейпсиг ба табъ расонидааст. Тарчумаи пурраи девони Хофиз, ки ба калами Розенберг мансуб аст ва тарчумаи инглисии он ки кори Вилберфурс Кларк мебошад, дар асоси шархи Судй сурат гирифтаанд [2, с.403-404].
Соли 1958 Элизабета Бёлке шархи Судиро дар мукоиса бо нашри Мухаммади Казвинй ва Косим Ганй, хамчунин як нусхаи нафиси китобхонаи Айё Суфия [зери раками 3945] дар Кёлнба табъ расонид. [79, с.64]. Мутаассифона, ин пажухишгар аз нашри туркии «Девон»-и Хофиз, ки соли 1944 дар Истамбул ба нашр расидаву онро алломаи Туркия -Абдулбокй Гулпинарлй аз руи матни дастнависи кадимтарини китобхонаи Айё Суфия [китобати соли 813-814 [1410-1413]ба туркй тарчума ва тавзех дода буд, бехабар мондааст.
Аз руи хулосаи аксари хофизшиносон шархи Судй ба хофизшиносй такони чиддй дод. Судй дар шархи худ баандешахои ирфонии Хофиз чандон кордор нашуд. Баръакс, ба он кушид, ки газали Хофизро аз мавкеъи чахоншиносии дунявй маърифат ва тафсир намояд. Эроншиноси бузург Х. Эте хамин чихати кори Судиро писандида, онро кори мумтоз мехисобад: «Вай танхо шорехест, ки шоирро аз назари башарй мебинад ва ашъорашро тахтулалфоз таъбиру ташрех мекунад» [9, с. 187] .
Мутаассифона, ховаршинос Г.Галимова «Шархи Судиро» бар хилофи ХЭте ва пажухишгарони дигар маънидоди суфиёна хондааст: «...Дар ин асар ба тарзи анъанавй ашъори Хофиз аз нуктаи назари талаботи тасаввуфй шарх ёфтааст» [8, с. 7].
Акнун беихтиёр саволе пеш меояд, ки шархи Судй ва дигар шарххои туркй, ки «тавассути онхо накди классикии форсу точик ва турк хеле пеш рафт» [4, с.66] ба Хоразм расида, мавриди истикболу истифодаи ахли адаби Хоразм шуда буд ё не?
Гап дар сари он аст, ки хар се шархи туркй дар Туркия (на Хоразм) дар чихил соли нимаи дуюми асри ХУ1ба вучуд омадааст. Умри Хофизи Хоразмй зиёда аз як аср пештар, яъне дар нимаи аввали асри ХУба охир расидааст. Аз ин се шархи туркй бохабар ва истифода бурданаш амри гайривокеьй буд.
Аммо як андешаи нируманд моро ба хулосаерахнамун месозад, ки агар шурухоти туркии ашъори Хофиз пештар вучуд намедошт, дар давоми камтар аз чихил сол шарххои бисёр чолиб ва оламшумули се адиби турк ба майдон намеомад, пас маълум мегардад, ки шархнависй бар девони Хофиз ва дигар шуарои бузурги эронй дар Туркия собикаи тулонй доштааст.
ПАЙНАВИШТ
1. .Афсахзод А. Хофизи Шерозй / Ч,амъияти «Дониш»-и РСС Точикистон.- Душанбе, 1971.-31 с.
2. Браун Э. Таърихи адабиёти Эрон.- Техрон, 1960.
3. Косим Ганй. Бахс дар осору афкор ва ахволи Хофиз.- Техрон, 1321.-1326.
4. Насриддинов А. Шурухоти туркии девони Хофиз//Изв.АН Тадж.ССР. Сер.: Востоковедение, история,
филология.- 1990.- №3.- с. 61-68.
5. Нафисй Саид. Шархи Судй бар Хофиз / Аз туркй ба форсй тарчумаи Исмати Сатторзода.- Техрон, 1342.- Ч,илди
1: Мукаддима
6. Собрание восточных рукописей Академии наук Узбекской ССР/ / Инст-т востоковедения им. Абу Райхана
Беруни.- Ташкент: Фан, 1987.- Т. 11-445 с.
7. Шархи Шамъй бар девони Хофиз.- Ганчинаи институти дастхатхои ба номи Х. Сулаймонй АИ Узбекистан, №
446.
8. Хофизи Шерозй. Чихилу се газал /Бо сарсухан ва кушиши. Г. Галимова- Душанбе: Ирфон,1971.-159 с.
9. Эте Х. Таърихи адабиёти форсй.-Техрон, 1337.
НЕКОТОРЫЕ СООБРАЖЕНИЕ ОБ ТУРЕЦКИХ КОММЕНТАРИЯХ ДИВАНА ХАФИЗА
Данная статья посвящена изучением турецких комментариях дивана Хафиза, которые были переведены и написаны в разные времени со стороны Дидоли, Сурури, Шамъи и Суди в Турции. В статье анализируется причины и влияния газели Хафиза на турецких язык.
Ключевые слова: комментария, турецких, Дидоли, Шамъи,Сурури, Суди, образ, газел, лирика, литература, диван, ритм, значение.
SOME THOUGHTS REGARDING THE TURKISH COMMENTS OF HOFIZ'S DEVON
This article is dedicated to the study of the Turkish comments of Hafiz 's devon which were translated and written in different periods by Didoly, Surury, Shami and Sudy in Turkey. The reasons and influence of Hafiz's ghazel into tyrkish are analyzed as well as
Keywords: comments, Turkish, Didoly, Surury, Shami, Sudy, image, ghazel,lyrics, literature, divan, rhythm, meaning.
Сведение об авторе:
Худойдодов Аъзам Овлододович-доктор филологических наук, профессор кафедры теории и истории литературы Таджикского государственного педагогического университета им. С. Айни. Тел.: (+992) 919328220. E-mail: [email protected]
About the author:
Khudoidodov Azam Ovlododovich - Doctor of Philological Scienves, Professor in the Department of Theory and History of Literature, Tajik Sate Pedagogical University named after Sadriddin Aini.Tel.: [+992] 919328220. E-mail: [email protected]
МАОРИФПАРВАРЙ ВА ТАВЛИДИ МАТБУОТИ ТОЧДК
Боциев X
Донишгоуи давлатии омузгории Тоцикистон ба номи С. Айни
«Царидаи хар миллат забони гуёи хамон миллат аст ва миллате, ки царида надорад, гуё забон надорад ва холи одами безабон хам ба хама кас маълум аст».
Мирзо Сироц. Сухан гуфтан // «Бухорои шариф», №19,1912, 2-юми апрел
Таърих дар хама давра хаводисеро ба миён меорад, ки боиси тараккию пешравии чомеаи инсонй мегардад.
Дар ибтидои асри ХХ дар аморати Бухоро чунин як ходисае ба вукуъ пайваст, ки сабабгори бедории чашми мулку чашми миллати точик гардида, дар замираш шарорахои худогохию худшиносии миллиро ба алангахо бадал намуд. Ин ходиса тавлиди матбуоти точик буд. Дар сахифаи таърих санаи тавлиди матбуоти точик, рузи якшанбеи 11-уми марти соли 1912 бо хуруфи тиллой човидонй сабт ёфтааст. Матбуоти точик дар замоне арзи хастй намуд, ки аморати Бухоро дар гирдоби тахаввулоти азиме карор дошту аз чониби Гарб, аз нуристони Русияи инкилобй ба равзанахои «дувоздах дарвозаи Бухоро» ва атрофу акнофи он шаъшапошй карда, шуури мардуми Осиёи Марказиро равшан менамуд.
Ибтидои асри ХХ мохиятан давраи инкилоб буд. Ин айём дар хаёти мардуми Осиёи Марказй, хусусан барои сокинони аморати Бухоро, як давраи бедории куллй буд. Зеро инкилоби соли 1905 мусулмонони Русияро якбора ба шур овард ва дар атрофу акнофи он бо номхои гуногун ба забонхои
