CC BY
5изучение, жизнь.
METHOD OF EXPRESSING SOCIAL CONTRADICTIONS IN THE "BADEYUSSANOYE" SHAMSUDDIN SHOKHIN
Shamsuddin Shokhin one of those educators half of the second XIX century, which reflected the contradiction with the state structure of the Emirate of Bukhara and social injustice portrayed in his works. The emergence of "Badeyussanoye" (Artistic literature) simultaneously with the "Novodirulvakoe" ("Rare events ") was a new thinking in the literature. Unlike other of his associates names the story is written in a special style, where Shohin fruitfully drawn to the artistic means of expression and art of word creation. In this article, the author shows the methods and style in the description of the events of life uses "Badeyussanoye", what puts all the possibilities of artistic expression in the depiction of the socio-political situation of the nineteenth century the talent and skill of Shamsuddin Shokhin in the description of the political clashes and the events of life. According to the author, this work is written at the end of the writer's life and it really shows the problems of society. The article describes the method of expression of the social contradictions in the "Badeyussanoye "
Shamsuddin Shokhin According to the author, this work is written at the end of the writer's life and it really depicts the social problems ofBukhara society.
Keywords: educator, Emir, contradiction, anthology, information, quotes, reality, critics, courage, publication, researcher, study, description, environment, intellectual, lack of society, text, complex, philosophical, time, courage, information, study, life.
Сведения об авторе:
Олимова Хосият Хакимовна - 1971 г.р., к.ф.н, докто., доцент рант Таджикского государственного института языков имени Сотима Улугзода. Адрес: 734019, г. Душанбе ул. Мухаммадиева 17/6, тел: [992 37] 917160791, элпочта: hosiyat.olimova@mail.ru
About the autor:
Olimova Khosiyat Hakmovna - born in 1971, Ph.D., associate professor, doctoral student of the Tajik State Institute of Languages named after Sotima Ulugzod Address: 734019, Dushanbe, ul. Muhammadiyeva 17/6, тел: (+992 37) 917160791, E- mail: hosiyat.olimova@mail.ru
ШАРХУ ТАВЗЕХ ВА ТАЪРИФИ БОДИ САБО ДАР ФАРХДНГУ ЛУТАТХР ВА РИСОЛАХОИ ТАДКЩОТИ
Забирова М.Э.
Донишго^и давлатии омузгории Тоцикистон ба номи С. Айнй
Тасвири боди сабо, ки бо номхои бод, насим, насими сахар, насими бомдод, боди бомдодй ва гайра ёд мешавад, яке аз тасовири хеле маъмул дар адабиёти форсии точикист, ки аз ибтидои адабиёти оламшумули мо то ба имруз хамвора мавриди таваччух ва тасвири шоирон карор гирифтааст. Бино ба кавли назарияшиносон, яке аз унсурхои асосии каломи бадеъ образ, имож ё худ тасвир чавхари зотии шеър ба шумор меравад [2, с. 23]. Дамчунин таъкид шуда, ки барои тахкики амики тасвири муайяни шоирона бояд сарчашмаи пайдоиш ва омилхои инкишофу такомули онро муайян кард, зеро бе донистани манбаи пайдоиши тасвири муайяни шоирона дарки хамачонибаи он аз имкон берун аст. Аз ин ру, бояд сараввал мафхуми «сабо» - ро равшан созем, ки чй боде буда, ки ин кадар мавриди таваччух ва тасвири шоирон карор гирифтааст.
Муаллифони «Фарханги забони точикй» дар шархи ин калима менависанд: «Сабо - боде, ки аз тарафи шарк мевазад; шамоли форам, насими салкин» [15, 164]. Мухаммад Еиёсуддини Ромпурй дар «Еиёс-ул-лугот» менависад: «Сабо - боде, ки аз тарафи Машрик вазад, баъзе гуфта, ки боде машрике, ки дар айёми бахор вазад» [3, 4]. Дар «Фарханги форсии Амид»-и Дасани Амид омада, ки «сабо - боди барин, боде, ки аз самти Машрик мевазад, мукобили дабур» [12,1610]. Дасани Анварй дар «Фарханги бузурги сухан» оварда, ки «Сабо - насими мулоим ва хунуке, ки дар бархе навохй аз тарафи шимоли шарк мевазад; мукобили дабур» [14,4688]. Саидчаъфари Саччодй дар «Фарханги истилохот ва таъбироти ирфонй» дар мавриди маънои рамзии ирфонии мафхуми сабо менависад: «Сабо - нафахоти рахмонй, ки аз чихати машрики рухоният ояд. Низ он чиро, ки боис бар хайр бошад, сабо гуянд:
Мерасад боди сабо рацскунон меояд,
Хуш насимест, ки аз Машрщи цон меояд» [9,520].
Дар лугату фархангхои дигар, монанди «Фарханги Нафисй», «Фарханги форсй»»-и Мухаммад Муин низ боди саборо наздик ба хамин маонй шарх додаанд. Дар асархои тадкжотй, алалхусус он рисолахои илмие, ки доир ба шеъри орифони шоир монанди Шайх Аттору Даким Саной, Мавлавию Ирокй ва шоирони ориф амсоли Саъдй, Дофиз, Камоли Хучандй ва дигарон
иншо шyдaaнд, муаллифон caъй нaмyдaaнд дap бapобapи мaънои лyгaвии caбо мaънии paмзии иpфонии онpо низ paвшaн cозaнд. Мacaдaн, донишмaнди эpонй, мухдккик вa мypaттиби дeвони Дофиз-Кошм Farä дap х,ошияи pиcолaи xyд мeовapaд, ки caбо «бодecт, ки cy6x, дap вaкти тулуи офтоб аз Мaшpик мeвaзaд» [11, 118]. Муаллифи pиcолaи «Кашгиюф - иcтидоxот-yл-фyнyн» овapдa, ки caбо «бодe, ки аз тapaфи Мaшpик ояд дap фаши 6,xcp, 6a вакти cy6x, мeвaзaд, боди латифу xyByx acт, нашми xyш доpaд ва гулх,о аз он бишкуфанд ва ошикон pоз бо y гуянд ва дap «Mcimcx^ Ддyppaзоки Кошй caбо няфя^оти paxмония acт, ки аз чихдти мaшpики pyxоният мeояд>> [11,118]. ^cpexH кypyнивycтоии дeвони Дофиз Мавлоно Дбдyppaxмони Хатмии Лоxypй ^янгоми шapxи байти дувуми нaxycтгaзaди дeвони Дофиз вожаи caбоpо чунин шapx додacт: «Сабо - дap ^iracx тачаллии pax^pc гуянд, ки файзони камолоти маънавй бap муъминон ва cиддикон ва apбобкyлyб мeфapмояд. Миcли мaъpифaт ва тявхдд. Дaзpaти Хоча ишоpaт аз ин тачаллй ба caбо ба мyноcибaти он фapмyдaaнд, ки pyxy pcxa™ куллй доpaд, чи caбо бодecт caxaprox аз зepи apш xeзaд ва pcxa™ тамому буйи xyш доpaд ва гулх,о бишкуфонад>> [1, 6]. Сyxpaвapдй дap pиcолaи «Сaфиpи Om^pre боди caбоpо нафаш Симypг мeдонaд, ки мaxpaми acpоpи ошикон acт: «Ba нacими caбо аз нaфacи уст аз бя^и он ошикон pози дилу acpоpи зaмоиp бо y гуянд>> [1, 7]. Дбypaйxони Бepyнй дap «Дттaфxим» мeнaвиcaд: «Омадани caбо аз cym Мaшpик acт. Ba caбоpо низ кабул xонaнд, ки 6,p pym Каъба xaмeояд. Ba омадани боди дaбyp аз cym Мaгpиб acr ва аз пушти Каъба xaмeояд [10,63]. Дофизшинош эpонй Бяхоуддини Хyppaмшоxй дap «Дофизнома>> баъд аз овapдaни маънии лугавй ва ^iracx™ боди caбо аз фapxaнгy лутят^ои acpH^^rnrä мeнaвиcaд: «Шояд дap дeвони xe4 як аз шyapои фоpcизaбон ба андозаи «Дeвон»-и Дофиз х,явои xymy боди xyшнacим ва нacими aтpгapдонy caбо ва боди caбо омaдypaфт надошта бошад. Боди caбо ë caбо якe аз кaxpaмононy мавчудоти шeъpии фаъоли «Дeвон»-и Дофиз аст. Шояд ^ямон кaдap ки ëpy cокй тapфи тaвaччyxy xитоби Дофиз xaCTa^, боди caбо ë нашми caxap х,ям хяет. Биcëpe аз гaзaдxои Дофиз бо xитоб ба caбо ë зикpи xaйpи y ифтитох мeшaвaд» [11, 119]. Мухяккик баъд аз зикpи гaзaлxои шои^ ки бо зикpи caбо шypyъ мeшaвaнд, аз накши caбо дap шeъpи Дофиз cyxaн мeгyяд [11,120]. Мyxaммaди Иcтeъломй дap китоби «^aprn Дофиз>> хянгоми шapxи газали «Сабо ба лутф бигу он газоли paъноpc» мeнaвиcaд: «Сaбоpо ба маънии боди бaxоp, бодe, ки аз шимол мeвaзaд ва бодe, ки cyбx аз мaшpик мeояд тaъpиф кapдaaнд ва мaъкyлтapин тaъpифи он боди латифи бaxоpй acт, ки дap газали фоpcй хям ко^ди ошик acт» [8, 86]. Дж^ аз шоpexони aшъоpи Дофиз, монанди Бexpyзи Сapвaтиëн дap «Шapxи гaзaлxои Дофиз>> , Мyxaммaдpизо Бapзгapи Холикй дap «Шоxи набот, Рaxими Зyннyp дap «Дap чустучуи Дофиз ва дигapон боди caбоpо наздик ба xaмон мaъниe, ки бaëн шуд, тaъpиф додаанд. Дофизшиноcи точик Ш.Р. Иcpофилниë дap китоби «Шapxи бист газали Дофиз>>, ки бapои xонaндaгони мактаб навишта шyдaacт, xaнгоми шapxи байти «Ба буйи нофae, к-оxиp еабо з-он тypa биктоядо мaфxyми caбоpо мyxтacap [4,12], аммо дap маколаи «Шapxи нaxycтгaзaди дeвони Дофиз>> ин мaфxyмpc бaтaфcид шapx дода, caйpи тacвиpи caбоpо аз Рудакй то Дофиз ба тaвpи мучазу фyшypдa нишон додacт [5,8].
Дз мдани шapxxои зиëдe, ки донишмандон доиp ба caбо ва накши он дap шeъpи фоpcии точикй навиштаанд, нaвиштaxои Такии Пypномдоpëн ва Саъиди Дaмидиëн чолиби тaвaччyx ва муфаееал acт. Такии Пypномдоpëн дap китоби «Гумгаштаи лаби дapë» мeнaвиcaд: «Боди еабо бодecт, ки аз чониби Мaшpик мeояд ва маъмулан xynyRy латиф acтy caбaби capcaбзию xyppaмй мeшaвaд. Тacвиpe аз боди caбоpо xaдaкaд дap ^.AHwrapra доиpaтyлмaоpифи фоpcй «Нyзxaтномaи Длой^> дap даст доpeм. Ба вазиши он дap cyбx xaм ишоpa кapдaaнд. Дap адаби фоpcй низ caбо xaмeшa боди xymy фapaxбaxш тacвиp шудааст ва бо маъшук, ки аз нaзapи ошик мaзxapи лутфу зeбоиcт, иprибоrи наздик доpaд ва ба xaмин c,6,6 пайки миëни ошикку маъшук acт. Ва ба кавли Дттоp xaмчyн aнфоcи Иcо аст, ки caбaби зиндагй ва xaër мeгapдaд, чapо ки буйи зулфи мaъшyкpо дap ост'ин доpaд:
Зи зyлфam зинда медорад сабо анфоси Исоро,
Зи p^m ме^над равшан хaёлam чашми мусоро.
Са^арга: азми бу^он кун, сабу^й дар гули^он кун,
Ба булбулмебарад аз гул сабо сад гуна бушроро [б, 374].
Саъиди Дамиджн дap «Шapxи шавк>> мeнaвиcaд: «Ба гумони ин ни^^ада caбо ва тacaввypотy тacвиpxои шоиpонaи xaвли он ба эxтимоли биеëp бо Каъба, яъш, мapкaзи оpзyxо ва бовapмaндиxо омexтaгй дошта ва ин мачмуа бо маонию тaдоиxои гyногyнe, ки ба г^ди онxо шакл гиpифтa мaчмyaepо аз нaмодxовy тaъбиpxои мукталифи дилангез ва мapбyт ба xaмдигap падид овapдa, ки бapxepо дap мyбоxиcи нaмодгapой зикp кapдaм [10,706]. Нуктаи чолиб ин чоcт, ки С. Даминджн мyноcибaти боди caбоpо бо мамлакати Сабо ва маликаи он Билки^ пaямбap Сулаймон ва aлaлxycyc бо Каъбаву шeъpи ,p,6 шapxy тaвзex дода, маънии paмзию афонии ин мaфxyмpc paвшaн мeеcзaд: «Ба xap xол, чиxaти вазиши боди caбо низ Каъба, ин омил чиxaтдиxaндa ба шавки оpифy омй acx ва c,6c xyд пaëмpacон ë мyждaовapй дap xaмон caмтy cy. Дз
хамин руст, ки сабо, Каъба ва кабул ба унвони се мафхуми рухонй ва шавкангез дар азхон (зехнхо) ба хам мепайвандад. Ва албатта, тамоми тадоихои марбут ба мулки Сабо низ, ки боз дар хамон чихат аст, хамрох бо паёмхои ошно миёни Сулаймон ва маликаи он ва муждахои чонбахши висолу вусул, чунин мачмуаи латиферо падид меоварад, ки газали порсиро то бад-ин хад аз худ саршор кардааст. Сабо дар шеъри тозй низ ёдоварии дуст ва паёмовари ду суст ва нерудиханда ба дил. Ба-дин сон шоирони мо ба далели унс бо шеъри араб аз он таъсироти бисёр баргирифтаанд [10,707].
Аз шарху тавзехи боди сабо дар фархангу лугатхо ва асархои тадкикотй метавон чунин натичагирй кард:
1. Боди сабо бодест фораму салкин, аз ин сабаб вазидани онро хайру баракат медонистаанд;
2. Сабо бодест, ки аз тарафи Шарк мевазад ва ин ру назди мардуми Машрикзамин ва алалхусус шоирон азизу муътабар аст, зеро Шарк чойи тулуи офтоб аст;
3. Сабо танхо дар айёми бахор мевазад ва буйи гулу сабзахоро бо худ дорад, ки шамидани он димоги инсонро муаттар ва вакти уро хуш мекунад;
4. Сабо сахаргохон мевазад ва бо вазидани он гулхо мешукуфанд ва аз накхати он касе бахравар мегардад, ки сахархез бошад. Гумон меравад, ки ин хусусият сабо, яъне шукуфта шудани гулхо тавассути сабо бештар мавриди таваччухи шоирон карор гирифтааст;
5. Сабо дар таъбири орифон нафахоти рахмонист, ки аз чихати машрики рухоният меомада ва сабаби хайру баракати солики рохи тарикат мегаштааст;
6. Сабо аз руйи Каъба мевазидааст, яъне аз макони мукаддас ва маркази орзую бовармандихои мардуми мусулмон. Насиме, ки аз макони мукаддас меояд, бешак дар эътикод ва бовармандихо мардум омили хайру баракат аст.
7. Боди сабо паёмбар ё худ пайк миёни ошику маъшук будааст ва дар назари шоирони ориф ягона мавчудест, ки ба «харими харами чонон» рох дорад. Аз ин ру, барои ошикон сабо хеле азиз асту пайгоми онхоро барии маъшук мебарад ва буйи зулфи маъшукро мепароканад ва ошик аз дами у нафаси махбубро мешунавад.
8. Дар мукобили боди сабо боди дабурро мебинем, ки аз Магриб мевазидаву дар бовархои мардум вазидани он баду шум аст, зеро табибон онро омили беморихо донистаанд. Боди дамур бар хилофи боди сабо аз пушти Каъба мевазидааст.
Хулоса, боди сабо дорои сифату мушаххасоти зиёде буда, ки хамвора мавриди тавсифу тамчид ва тасвирхои зиёди шорона гаштаанд. Боди сабо бо унвонхои гуногун аз ибтидои адабиёти форсии точикй то кунун дар ашъори шоирон мавриди тасвир карор гирифтааст. Чун маънй ва мушаххасоти боди сабо равшан гардид, метавон бо баррасии ашъори шоирон сабабхои пайдоиши ин образ ва мушаххасоти онро муайян кард.
АДАБИЁТ
1. Абулхасан Абдуррахмон Хатмии Лохурй. Шархи ирфонии газалиёти Х,офиз. Техрон, дар чахор чилд, 13784635 с.
2. Аристотел, Форобй, Ибни Сино, Ибни Рушд, Насируддини Тусй. Фанни шеър. Доир ба санъати шеърй.Танзим, тасхех ва тавзехоти Ш. Хусейнзода, Х. Шарифов, - Душанбе: Ирфон, 1985.
3. Еиёсуддин, Мухаммад. Еиёс-ул-лугот. Тахияи А. Нуров, -Душанбе, чилди 1, 1987.-480с.
4. Исрофилниё Ш.Р. Шархи бист газали Хофиз. Душанбе: Пайванд, 2017 (бо ду хат: кириллй ва форсй) - 166с.
5. Исрофилниё Ш.Р. Шархи нахустгазали девони Х,офиз\\Ба куллахои дониш, 2011, 23 октябр, с.,3-4.
6. Пурномдориён, Такй. Гумшудаи лаби дарё. -Техрон,1382.-514 с.
7. Мухаммадризо Барзгари Холикй. Шархи газалхо хамрох бо мукаддима, талаффузи вожагони душвор, дурустхонии абёт ва фарханги истилохоти ирфонй, Мухаммадризо Барзгари Холикй,-Техрон,1382.-1145 с.
8. Мухаммад Истеъломй.Дарси Хофиз. -Техрон, 1386, 1222 с..
9. Саййидчаъфари Саччодй.Фарханги истилохот ва таъбироти ирфонй. -Техрон, 1378.-814 с.
10. Саъид Хдмидиён Шархи шавк.-Техрон, 1392, чилди дувум, -1650 с.
11. Хуррамшохй, Бахоуддин. Хофизнома, шархи алфоз, аълом, мафохими калидй ва абёти душвори Хофиз. -Техрон, 1368.-1448 с.
12. Хдсан Амид. Фарханги форсии Амид. Хдсан Амид, дар се чилд, -Техрон,1378,-2539с.
13. Хусайналии Хиравй. Шархи газалхои Хофиз. -Техрон, дар чахор чилд, 1367.
14. Хасани Анварй.Фарханги бузурги сухан. -Техрон, 1394,764 с.
15. Фарханги забони точикй. -Москва, чилди 2, 1969.-950 с.
16. Футухй, Мухаммад. Балогати тасвир. -Техрон, 1386.-486с.
ОБЪЯСНЕНИЕ И ОПИСАНИЕ ЗНАЧЕНИЯ ОБРАЗНОГО ВЫРАЖЕНИЯ «УТРЕННИЙ ВЕТЕРОК» В ТОЛКОВЫ1Х СЛОВАРЯХ И НАУЧНЫХ ИССЛЕДОВАНИЯХ
В данной статье автор приводит описание значения образного выражения «утренний ветерок», которое является одним из распространенных образов, встречающихся в персидско-таджикской
литературе и толковых словарях средних веков, а также научных исследованиях. В ходе проведения исследований сравнительного характера и изучения образа «утренний ветерок», автор конкретизирует и приводит существующие отличия в понимании значения данного образа. Также, в статье приведены примеры и проведен сравнительный анализ образа ««утренний ветерок», на основе сведений и описаний в средневековых словарях, данных в толковых словарях, таких как «Гиёс-ул-лугот», а также на примере рассуждений многих авторов, комментирующих стихотворные произведения поэтов, в том числе и на основе научных исследований. В результате сравнительного анализа, автор приводит конкретное понимание образа ««утренний ветерок», как его лексического значения и термина, так и в качестве литературного символа. Выводы, которые сделаны на основе первоисточников, подвергнутых разностороннему изучению, имеют научное обоснование, на основе которых, автор конкретизировал значение данного образа.
Ключевые слова: лексическое значение, образ, термин, символ, значение, средневековье, исследование, литературное произведение, толкование.
EXPLANATION AND DESCRIPTION OF THE MEANING OF THE FIGURATIVE EXPRESSION "MORNING BREEZE" IN DICTIONARIES AND RESEARCH
In this article, the author describes the meaning of the figurative expression "morning breeze", which is one of the common images found in the persian-tajik literature and dictionaries of the middle ages, as well as scientific research. In the course of comparative studies and the study of the image of the "morning breeze", the author concretizes and cites the existing differences in the understanding of the meaning of this image. Also, the article provides examples and a comparative analysis of the image of the "morning breeze", based on the information and descriptions in medieval dictionaries, data in dictionaries, such as "Gies-ul-lugot", as well as on the example of the reasoning of many authors, commenting on the poetic works ofpoets, including on the basis ofscientific research. As a result of comparative analysis, the author gives a specific understanding of the image of "morning breeze", as its lexical meaning and term, and as a literary symbol. The conclusions, which are made on the basis of primary sources subjected to a comprehensive study, have a scientific basis, on the basis of which the author concretized the meaning of this image.
Key words: lexical meaning, image, term, symbol, meaning, middle ages, research, literary work, interpretation.
Сведение об автор:
Забирова Мехринисо Элбековна - соискатель кафедры теории и истории литературы Таджикского государственного педагогического университета имени С. Айни. Адрес: 734003, г.Душанбе, пр. Рудаки 121, тел: (+992) 91-900-65-25, E-mail: zabirzoda70@mail.ru
About the author:
Zabirova Mehriniso Elbekovna -- applicant for the theory and history of literature department of the S. Aini Tajik State Pedagogical University. Address: 734003, Dushanbe, 121 Rudaki Ave., tel: (+992) 91-900-65-25, E-mail: zabirzoda70@mail.ru
УДК: 491.550+891.550.092 УСТОД АЙНИ ВА МАРДИЛАИ НАВИ РУШДИ ЗАБОНИ ТОНИКИ
Норов М.Б.
Институты забон ва адабиёт ба номи А.Рудаки
Дар миёни намояндагони барчастаи забону адабиёти беш аз дазорсолаи точикй тандо чанд тан устод ном бурда мешаванд, ки Садриддини Айнй яке аз ондост. Метавон гуфт у аз кудакй дар домони шеъру адаб савод баровардааст, зеро устоди аввалини у падараш буд, ки ашъори пандомузи гузаштагони мо - Рудакию Фирдавсй, Мавлавию, Саъдй, Хрфизу Ч,омй, Соибу Бедил ва дигаронро хуб аз бар дошт. Академик Мудаммадчони Шакурй ёдовар мешавад, ки дар гузашта аксари форсизабон, аз чумла точикон, ки «ба воситаи шеърхонй ва шеърнависй» хату савод мебароварданд, кам набуданд ва «ин тарзи саводомузй бунёди маънавии даёти инсон ва чомеаро устувор медошт» [13, 276]. Ба назар чунин мерасад, ки дамин тарзи саводомузй ба фаъолияти минбаъдаи адабии устод беасар намондааст.
Дар бораи осори илмию адабии устод Айнй зиёд навиштаанд ва пажудишх,ои кобили мулодиза дам аз тарафи донишмандони маъруф М.Шакурй, Р.Х,ошим, Н.Маъсумй ва диг. анчом пазируфтааст. Дар киёс бо дигарон ба навиштадои устод Айнй бештар истинод мешавад, ки ин бесабаб нест, зеро дар осори адабии у иктидору тавонмандии забони модарй дар заминаи андухтадои гузаштаю имруза хуб ба мушодида мерасад. Х,ак ба чониби Носирчон Маъсумист, ки зимни омузиши осори устод таъкид карда буд: « ..агар С. Айнй бо маколадои махсуси худ масъаладои тараккиёти забони миллй ва адабии точикро асосан аз чихдти назариявй мудокима ва дал карда бошад, дамаи ондоро бо эчодиёти адабй- бадеии худ амалан исбот кардааст" [7, 60-61].
