CC BY
26БАЪЗЕ ХУСУСИЯТ^ОИ КОРБУРДИ ВОЖАКОМ АСЛИИ ТОЧИКИИ МУАРРАБГАРДИДА ДАР ЗАБОЩОИ ТОЧДКИВУ РУСЙ
Цобилов А.А.
Донишгощ давлатии Хууанд ба номи академик Б. Fафуров
Иктибос яке аз мудимтарин манбаъдои ганй гардидани таркиби лугавии дар кадом забон ба шумор меравад. Аз ин ру, огод гардидан аз асли решаи калимадои ба забони дигар интиколёфта, ошкор кардани хусусиятдои сохториву маъной, ошной пайдо намуданистифодаашон дар мардиладои мухталифи инкишофи дар гуна забон яке аз масъаладои мудими забоншиносй мадсуб мешавад.
Аз тадлил ва мукоисаву мукобала мусаллам мегардад, ки дохил шудани унсурдои лугавй аз як забон ба забондои дигар аз замони хеле кадим шуруъ шудааст. Чунин манзараро дар мисоли забони точикй метавон нишон дод, родёбии унсурдои лугавии забондои дигар ба ин забон ва, баръакс, забондои дигар ба точикй таърихи беш аз седазорсола дорад. Х,ануз дар даврони пешазмелодй диссаи муайяни калимадо аз забони ниёгони точикон ба забондои дигар ва аз он забондо ба таркиби лугавии точикй дохил гардида, бо гузашти замон киёфаи аслии худро чунон тагйир додаанд, ки бегона буданашонро метавон тандо дар натичаи тадлили амики забоншиносй муайян кардан мумкин аст.
Аз таърих маълум аст, ки байни арабдо ва кавмдои дигари рубъи маскун муносибатдои иктисодиву сиёсиву фардангй баркарор буд. Иддае аз ондо дар дамсоягии кавми араб зиндагй доштанд. Хамзистии якчояи аквоми Бакру Хинду Хабашро бо юнониён дар чазираи Араб Суютй дар "Маздар"-и худ махсус таъкид намудааст [7, ч. 1, с. 14].
Ин чо мачоли тадлили муфассали кулли унсурдои лугавии нест, аз ин ру, тандо доир ба сайри таърихии чанд вожаи аслии точикии ба истилод "сайёр"-е сухан ходад рафт, ки замоне ба таркиби лугавии забони арабй род ёфта, баъдан ба чанд забони дигар, аз чумла аврупой ворид гардидаанд. Далели ин гуфта унсури лугавии аслии точикии бадахш аст, ки дар забони русй ба гунаи балас ба маънои «санги кимат» ба кор меравад [2, ч. 1, с. 42].
Ба андешаи М.Фасмер унсури лугавии балас аз Ъа1хс&Н-и арабй тавассути забони лотинй ЪаИшаш ба забони франсавй дар шакли Ъalais од ёфта, аз он ба таркиби лугавии забони русй иктибос шудааст. У кайд мекунад, ки бо вожаи фавк калимаи бадахшон робита дорад [4, ч.1, с. 113]. Аз як кайди А. Дедхудо маълум мешавад, ки калимаи бадахш гунаи мухаффафи бадахшон мадсуб гардида, маънояш дамон лаъл мебошад [9, ч. 10, с. 125].
Аз як ишораи муаллифи "Вожадои арабии форсишуда" маълум мегардад, ки вожаи Ъalxash дар асл арабй набуда, бадахши форсй-точикй аст, ки ба забони арабй бо ибдоли дамсадои д ба л, ки аз чумлаи додисадои маъмули баъзе забондои дунё, ба хусус оилаи забондои эронй ба шумор меравад, иктибос шудааст [10, с. 43]. А. Дедхудо низ вожаи Ъа1хшЬро шакли муаррабшудаи унсури лугавии бадахш ба шумор овардааст [9, ч. 10, с. 125].
Аз чунин кайду ишорадо маълум мешавад, ки сарчашмаи вожаи баласи русй арабй набуда, мансуб ба форсй-точикист, ки тавассути забони арабй ба забондои аврупой, аз чумла русй интикол ёфтааст.
Аён аст, ки кишваркушоидои арабдо дар Испания баъди фатди Африкои шимолй аз дадсолаи дуюми карни УШ огоз гардидааст ва ин дукмронй то соли 1492-юм, яъне то даврони шикасти нидоии ондо аз Фердинанд идома ёфт [1, ч. 2, с. 199]. Дар ин дангом гуруде аз калимадои точикие, ки ба забони арабй иктибос шуда буданд, тавассути забони арабй ба забондои Аврупои Гарбй род ёфтаанд.
Унсури лугавии qafton низ аз кабили дамин гуна калимадо буда, аз кадимулайём дар забони форсй-точикй дар шакли хафтон гардиш дошт ва дорои маънои "чомаи аз таги зиред пушидашавандаи сиподиён" аст [3, ч. 2. с. 432]. Хануз хеле барвакт тоифадои русзабон ин унсури лугавиро дар шаклдои кафтан, кавтанъ, кофтанъ ба маънои "либоси болоии мардона" мавриди истифода карор додаанд [2, ч. 2. с. 103]. Калимаи мавриди тадлил дар забони номбурда дар шакли кофта низ ба кор рафтааст. Фарки гунаи охир аз се шакли фавк дамин аст, ки агар шаклдои нахустро мардуми рус дар ифодаи маънои "либоси мардона" мавриди истеъмол карор медода
бошанд, пас шакли тахфифёфтааш- кофтаро, ки ба андешаи бархе фархангнигорон бо кафтан, кавтанъ, кофтанъ хамреша мебошад [4, ч. 2, с. 356], дар баёни маънои "либоси занона" истифода намудаанд. Дар чунин маъно ба кор м рафтани ин вожа то хол дар забони русй маъмул аст. Сайри таърихии вохиди лугавии мазкурро метавон ба таври зерин нишон дод: ин вожаи аслии форсй-точикй нахуст ба забони арабй дохил гардида, баъдан ба чанде аз забонхои туркй, мисли туркй, озарй, крим-тоторй ворид шуд ва тавассути онхо ба таркиби лугавии забони русй рох ёфт [4, ч. 2, с. 212]. Забоншинос Холшехова С. оиди вожаи кафтан мулохизаронй карда, кайд менамояд, ки ин вожа шакли тахаввулёфтаи унсури лугавии хафтон аст, ки аз забони ниёгони точикон ба арабй дохил гардидааст [5, с. 23]. Аммо мухаккики калдонй Э. Шир вожаи хафтон-ро муарраб шуморида, кайд кардааст, ки шакли форсии хафтон ба забонхои туркй ба гунаи цафтон интикол гардидааст [10, с. 88].
Аз тахлилу мукоисаи гардиши ин калима дар чанд забони дунё метавон ба чунин бардошт расид, ки вожаи мавриди тахлил мансуб ба забони форсй -точикй буда, тавассути забони арабй ба забонхои аврупой дохил нагардидааст, балки ба воситаи забони туркй ба забонхои аврупой рох ёфтааст. Далели мо дар ин маврид хамин буда метавонад, ки Алиакбари Деххудо дар лугатномааш фармудааст: "Дар кавомиси араб истеъмоли ин калима аз карни XVI болотар нест..." [9, ч. 15, с. 356]. Чунонки дар боло ишора шуд, рохёбии аксари вомвожахои точикй тавассути забони арабй, ё забонхои туркй ба забонхои аврупой то асри XVI ба назар мерасад.
Аз тахлил чанд аносири лугавии фавк шояд равшан шуда бошад, ки дар хусуси асли онхо дар байни мухаккикону фархангнигорон назари ягона вучуд надорад. Чунин бахс дар мавриди калимаи ёсуман низ вучуд дорад. Вожаи мазкур низ яке аз унсурхои лугавии сайёр ба шумор омада, дар забони юнонй дар шакли yasme, дар оромй ба гунаи yasme, дар румй- gelsiminum, дар франсавию олмонй- jasmin, дар англисй- jasmine ва дар арманй- hasmik ба кор меравад [10, с. 243].
Дар забони русй вохиди лугавии жасмин ба маънои «растанй, навъи гул» ба назар мерасад [4, ч. 1, с. 628]. Олим ва лугатшиноси немис М. Фасмер доир ба мансубияти вожаи мазкур мулохизаронй карда, дар асл онро арабй донистааст ва таъкид намудааст, ки он ба воситаи забони франсавй (jasmin) ба русй ворид шудааст [4, ч. 2, с. 36], вале Э. Шир муарраб будани унсури лугавии номбурдаро ишора карда, бо такя ба гуфтаи Bescherelle сарчашмаи ин вожаро аз asmi-и мисрй ба шумор овардааст [10, с. 243].
Дар забони точикй вожаи мазкур дар шаклхои ёсамин, ёсуман ба маънои "гулбуттаи гули сафеду кабуд ва зарди хушбуйдошта серистеъмол аст [3, ч. 1, с. 494]. Дар байни мардуми точик калимаи мазкур дар шаклхои тахфифёфтаи саман, суман низ мавриди истифода карор дорад.
Ба ду гуна истифода гардидани ин вохиди лугавиро дар забони русй низ метавон дучор омад, яъне мардуми рус ёсуман / ёсаминро дар шаклхои жасмин ва ясминъ низ ба кор мебаранд [2, ч. 4, с.702]. Сабаби чунин дугунагии ин вохиди лугавй бояд натичаи тавассути саршчашмахои гуногун ё забонхои мухталиф иктибос шудани он бошад.
Унсури лугавии дигари эрониасл, ба хусус точикй, ки ба воситаи забони арабй ба забонхои дунё рох ёфта, дар чараёни воридшавй дар шаклу маънояш тахаввулот ба вукуъ омадааст, фагфур мебошад. Иддае аз фархангнигорон сарчашмаи фарфор-и русиро иктибос аз забони арабй хисоб кардаанд, ки забонхои туркй ворид шудааст [4, ч. 4, с. 187].
Дар бораи унсури лугавии фагфур А. Деххудо овардааст: "Лакаби подшохони Чинро гуянд. Фагфур вожаи мураккаб буда, кисми аввали вожа фаг - ба маънои "Худо, бут" ва кисмати дувумаш фур ё пур -ба маънои "писар" аст. Корбурди ин калима дар таърихи забони точикй собикаи басо кухан дошта, онро хануз Абулкосими Фирдавсй дар "Шохнома"-аш истифода намудааст:
Чу огощ омад ба фагфур аз ин,
Ки омад фиристоде суи Чин. [ниг. 9, ч. 37, с. 285]
Дар бораи этимологияи вожаи фаг ё фуг забоншинос А. Х,асанзода мулохизаронй намуда, чунин навиштааст: "Фаг аз baga ё baya-и ахди бостон ба маънои «Худо, Яздон» буда, хар ду мувозии тазаккурёфта аз решаи bag ба маънои «таксим кардан; ихтисос додан» ибтидо ёфтаанд. Baga ва baya минбаъд дар «Авесто» бо тобиши нави маъно- «сарвар, арбоб, Худо, Яздон» ва дар порсии бостон ба гунаи baga ба маънои «Худо, Яздон» мустаъмал гардид" [6, с. 442].
Дар хусуси усули пайдоиши шакли фагфур бояд гуфт, ки он сараввал дар шакли багпур маъмул гардида, баъдан гунаи фагфур ба вучуд омадааст. Шакли багпурро мураттибони «Фарханги тафсирии забони точикй» кайд намуда, онро «фарзанди Худо: форсиёни кадим подшохи худро чунин меномиданд» эзох додаанд [3, ч. 1, с. 109].
Аз тахлил маълум мегардад, ки бахши дуюми калима- пур дар асл пусра буда, бо калимаи путра забони санскит робита дорад [9, ч. 37, с. 285]. Аз хамин шакл минбаъд дар таърихи забони
точикй бо таъсири хусусиятдои гуногуни овоии ду шохаи забондои гарбиээронй: шимолй-гарбй ва чанубй-гарбии эронй шаклдои пус, писар, пу^р ва пур ба вучуд омадаанд.
Аз баррасии чанд вожаи фав; маълум гардид, ки чунин аносири лугавй дар асл решаи сирф эронй дошта, бо гузашти замон ва такозои даврон аз як забон ба дигаре бо вижагидои муайяни овоиву маъной ворид шуда, дар такмили таркиби лугавии ондо садми муносиб гузоштаанд. Дар родёбии ин гуна унсурдои лугавйва ба дигаргунии шакливу маъной гузаштани чунин калимадо накши забони арабй дамчун забони миёнарав калон аст. Зикр намудан бамаврид аст, ки тадаввулоти овозии дар ондо бавучудомада зери таъсири забондои бегона чараён гирифтааст.
Маълум мешавад, ки забони точикй дар гузаштаи дуру наздик на тандо дорои таркиби лугавиибой будааст, балки он дамчун забони тавоно дар ганоманд гардидани забондои дигари дунё хидмати шоистаеро ба чо овардааст.
АДАБИЁТ
1. Абдусаттор А. Таърихи адабиёти Араб Абдусаттор А. Чилди 2. -Душанбе, 2009. -259 с.
2. Даль В. Толковый словарь великорусского языка. Том 1 А-З / В Даль. -М.: Кузнецкий мость, 1980. -658 с.
3. Фарданги тафсирии забони точикй. Чилди 1.949 с.; чилди 2, 944 с. - Душанбе, 2008.
4. Фасмер М. Этимологический словарь русского языка. В четырех томах / М. Фасмер. - М.: Прогресс. Том 1 [А-Д], 1986. - 573 с.; том 2 [Е-муж], - 1987. -671 с.; том 4 [Т-ящур], 1987. -860 с.
5. Холшехова С. Калимадои иктибосии точикй дар забони русии сададои XI-XVII: рисола барои дарёфти дарачаи номзади илмдои филологй / Холшехова С. - Хучанд, 2019. - 151 с.
6. Хдсанзода А. Асолати забон ва маддрати баён. -Хучанд: Ношир, 2018.-516 с.
2008 ^lyJ > Д-^ .J3VI «^Jl .l^cl^j 3 4*JJI ^^ic ^s y&jjJI .7 jbl^JI jb -1982 oy— .j^iJI ^JI .v^*JI pU .8 1373-1372^1ol^jb vl^* 3 Oiljl^ul «а^^л .^AI^I J3I ^Ч&лЫ- . £ .¿LJJLI*J .9 .1386 pi^^J. у—.'у—Л oljl^ul д^^^^л .pi—Ь J—J>- idj^-jj .у—^ ^bl wJI .ob^^j LsJyC ^^jls ^IA ©J3 .10
НЕКОТОРЫЕ ОСОБЕННОСТИ ИСПОЛЬЗОВАНИЯ ИСКОННЫХ ТАДЖИКСКИХ АРАБИЗИРОВАННЫХ СЛОВ В ТАДЖИКСКОМ И РУССКОМ ЯЗЫКАХ
В данной статье рассматривается пути и спосбы перехода исконно таджикских слов через один или несколько других языков в лексический состав русского языка.
Исследуя языковых материалов таджикского, арабского и русского языков, автором сделана попытка показать как переходят слова с одного языка на другой.
Для определения этимологии некоторых из обсуждаемых в статье слов автор обратился к ряду толковых и этимологических словарей, стремясь отразить их долгий путь и судьбу на нескольких языках.
Ключевые слова: соотношение языков, заимствованные слова, таджикский, русский, арабский языки, арабизированные слова, иранские языки, словари, этимология слов, элементы / лексические единицы, типы слов, эволюция форм и значений.
SOME PECULIARITIES OF USAGE OF ORIGINAL MUARRAB TAJIK WORDS IN TAJIK-RUSSIAN LANGUAGES
The article dwells on some peculiarities of borrowing a number of lexical elements of original Tajik words by means of one or other languages in the Russian language word-stock.
Proceeding from the assumption of the available materials referring to Tajik, Arabic and Russian languages, the author makes an endeavor to determine the ways of their borrowing.
While having analyzed the etymology of certain words in question, the author of the article relies on a considerable number of interpretation and etymological dictionaries to reflect the formers" long history in some world languages, upon the whole.
Key-words: languages relation, borrowing, Tajik-Russian and Arabic languages, Iranian languages, lexicography, etymology of words, lexical elements, types of words, evolution of form and meaning.
Сведения об авторе:
Кобилов Ахмаджон Абдуллоевич- соискатель межуниверситетской кафедры таджикского языка Худжандского государственного университета имени акад. Бободжона Гафурова (Республика Таджикистан, г. Худжанд) E-mail: qobilov58@inbox. ru About the autor:
Kobilov Ahmadjon Abdulloevich, claimant for candidate degree of the department of the Tajik language under the SEI "KhSU named after acad B.Gafurov" E-mail: qobilov58@inbox. ru
