CC BY
14
УДК 4. 06
ББК 81.2 Ф. Н. АЛИЕВА
ГУНАИ ТАХДВВУЛЁФТАИ ЧАНД ВОЖАИ ^ИНДЙ ДАР "ГИЁС-УЛ-ЛУГОТ"-И РОМПУРЙ
Аз маводи дар 'Тиёс-ул-лугот"-и Мухаммад Fиëсуддини Ромпурй маълум мешавад, ки дар гузашта ба таркиби лугавии забони арабй ба чуз калимахои аслии форсй-точикй инчунин вожахои хиндй, юнонй, суриёнй, оромй, туркй, румй, ибрй ва м. инхо низ дохил гардида, аз лихози шакли зохирй ;исман ё пурра дигар шуда будаанд.
Муха;;и; Д.Саймиддинов дар бораи робитаи забонхои эронй бо гайриэронй мулохизаронй карда, таи чандин асри ташаккули худ бо чанде аз забонхои ;адими гайриэронй, ба хусус хиндии ;адим ало;аи наздик доштанашро ишора намудааст (5, 260). Бояд таъкид кард, ки и;тибосоти дучониба дар байни забонхои точикй ва хиндй, ки хар ду аз як хонавода хастанд, ба ду омили таърихии мухим вобаста аст: 1) баромади ягона доштани забонхои точикй ва хиндй; 2)робита ва таъсири мута;обилаи онхо дар даврони гуногуни таърихй (6, 259-260).
Аз як ишораи Мухаммад Fиëсуддин, ки "...таъриби лафзи хиндй бисёр аст" мегуяд (4, 120), бармеояд, ки ба чуз забони форсй-точикй забони хдндй низ дар такмили таркиби лугавии забони арабй на;ши калон доштааст. Унсурхои лугавии зерин далели чунин гуфтахо буда метавонанд:
Занцабил- чашмаест дар бихишт; ва номи давои маъруф; ва ба ин маънй муарраби зангавир аст (4, 398). Ин унсури лугавй боз шаклхои муарраби защафил, цанзабил низ доштааст (9, 325; 2, 2, 1750). Э.Шир гунаи аслии ин вохиди лугавиро шангабил дониста, ;айд менамояд, ки калимаи мазкур дар забонхои гуногуни чахон, мисли суриёнй (zanjabil], юнонй (ginxiberis], румй (zimgiberi ва zingiberi], фаронсавй (gingembre], итолиёвй (zenzevero ва zenzero], олмонй(ingwer], русй(inbir], туркиву курдиву сурёнии мутадовил (zац1а/И)мавчуд будааст (8, 122-123). Ин вохиди лугавй дар "Куръон" танхо дар як оят зикр гардидааст. Муфассирони "Куръон" калимаи мазкурро и;тибос аз забони форсй донистаанд. Сарчашмаи вожаи пахлавии singiber калимаи санскрити singibera буда, он ба забони юнонй низ рох ёфтааст. Ба забони арабй бошад, он ба воситаи забони суриёнй дохил шудааст (7, 19).
Итрифал-муарраби трищал, чи дар хиндй три ба маънии се бошад ва щал ба маънии самар...; чун давои маъруф аз халила ва балила ва омула мураккаб аст, бад-ин исм мусаммо гардид (4, 72; 2, 121).
Щлилиц-бино ба ишораи Ромпурй, калимаи мазкур муарраби щлила будааст (4, 102).
Фулфул/филфил-давое маъруф; ва он донахои сиёх бошад; муарраби пилит...; ва дар "Бахр-ул-чавохир" фа;ат ба замми хар ду фо (яъне фулфул)навишта (4, 118). Асли калимаи мазкур дар забони санскрит pipalli ё, ба гуфтаи Берунй, bibali буда (6, 274), он дар забонхои гуногуни чахон, мисли юнонй peperi, лотинй piper, англисй pepper, олмонй pfeffer, итолиёвй pepe, фаронсавй poivre, русй perets, туркй bibarè bubar, курдй filfil, оромии "Таврот" pelapla мавриди истифода ;арор доштааст. Л.С. Пейсиков низ решаи хиндй доштани ин калимаро ишора намудааст (3, 34). Чунин а;ида низ вучуд дорад, ки хамаи ин шаклхо аз вожаи оромии pelapla ба маънои "пароканда кард" ва "гуфтугуи сахт" сарчашма гирифтааст (8, 182). Арабхо аз ин калима, ки дар забонашон ба гунаи фуфал низ истифода мешавад, феъл ва сифатхои алохида, монанди таоми фулфул, шеъри муфалфал ва м. инхоро сохтаанд (9, 503, 507-508).
Царанфул-номи давоест маъруф; ва ин муарраби каранщул аст ва маънии он дар хиндй гулгуш (гули гуш), чаро ки каран дар хиндй гушро гуянд ва щул тарчумаи гул аст. Чун аксар занони хинд дар сурохи гуш гузоранд, лихозо ба ин исм мусаммо гашт(4, 132). Во;еан, ин вожа на танхо хиндй будааст, балки хануз дар забони санскрит, ки забони ;лассикии хиндй аст, мавриди истифода ;арор доштааст (1, 151).
Банц-муарраби банг, ки ба маънии дарахти хуросонии ачвайн аст. Агарчи ;иёс мехохад, ки банц муарраби ин банг низ бошад, ки ба хиндй бщнг гуянд, магар чунин нест. Дар
истеъмоли атиббо бехи дарахти ачвайни хуросонист. Ва ин бангро, ки баъзе мардум ба об соида менушанд, атиббо ва фу;ахо циннаб гуянд, на банц (4, 143). Сарчашмаи ин калима phanga-и санскрит буда (4, 137, 1, 582, 592), ба туркй дар шакли бок и;тибос гардидааст (8, 43).
Чандан-чубест хушбудор; ва ин муштарак бошад дар хиндй ва форсй; ва сандал муарраби хамин аст (4, 264). Муха;;и;он баробари истифодаи шакли муарраби сандал боз гунаи зандалро низ зикр намуда, гуфтаанд, ки он дар забони санскрит дар шакли tschandan, юнонй santalun, лотинй sandalum, англисиву фаронсавй sandal, итолиёвй sandalo, олмонй sandelholz, туркиву курдй sandal, арманй candan мавриди истифода ;арор доштааст (8, 161). Дар иддае аз тад;и;от ва фархангномахо аз candal, candan ё candana-и забони санскрит сарчашма гирифтани ин калима ишора шудааст (6, 274; 4, 2,137).
Думор-номи шахрест дар мунтахои Х^инд, ;ариби дарёи Шур, ба тарафи чануб...;...зохиран Думор муарраби Кумор бошад, чунончи цанд муарраби канд (4, 81, 144).
Фатан-...номи шахрест дар Гучарот, муарраби Патан (4, 97).
Дирмиз-ва он чизе бошад, ки бад-он бирешимро сурхранг резанд; ва дар ха;и;ат он чонварон бошанд кучак ба ;адри нахуд, ки дар бешаи килки арман пайдо мешаванд. Онро хушк карда нигох доранд, ба ва;ти хочат чуш дода, ранги сурх хосил намоянд. Ва лафзи цирмиз муарраб ва мухаффафи кирмказ буд. Чун дар асл кирмказ буд, яъне кирме, ки бад-он казро, яъне бирешимро ранг диханд. Пас муарраб карданд, цирмциз шуд. Баъдуху тахфиф карда ;офи дувумро хазф карданд, цирмиз шуд...; ва дар "Чароги хидоят" ба касри аввал ва фатхи мим (яъне цирмаз)(4, 131).
М.Муин асли онро аз krmis-и забони санскрит донистааст (2, 2, 2663). Э.Шир дар хусуси решаи ин калима чунин навиштааст: "Ин вожа форсй ва мураккаб аст аз кирм ва ол ба маънои "кирми сурх...ё мураккаб аст аз кирми зебо, ки хуруфи охири вожаи дувуми он афтодааст" (8, 189). Калимаи мазкур дар якчанд забони дунё низ ба шакли ба асл наздикаш ба кор рафтааст: ибрй-karmil, фаронсавй-cramoisi, испониёй-crimeisi, англисй-crimson, олмонй-carmesin, курдиву туркй-qirmiz (8, 189).
Суккар-муарраби шаккар, ки таомро бад-он ширин кунанд(4, 430). Асли ин калима sarkara ё sharkara буда (6, 274), дар аксари забонхои чахон, мисли юнонй saksar, румй saccharum, фаронсавй sucre, итолиёвй zucchero, англисй sugar, олмонй zucker, арманй Sakar, туркиву курдй shakar, оромй Sacra, русй saxar ба гунаи ба асл наздикаш то имруз дар истифода аст (8, 138).
Тунбур/тунбура (бо ит;й-А.Ф.]-сози маъруф; ва ин муарраби тунбура (бо т-и дуну;та-А.Ф.]...аст, ки лафзи хиндист, ба маънии кадуи талх; чун сози мазкур дар асл аз кадуст, лихозо ба ин исм мусаммо гашт...; ва дар "Мунтахаб" ва "Рашидй" чунин навишта, ки тунбура...дар асл занаббура буд; ва бура он аст, ки дар урф онро дунба гуянд. Чун сози маъруф мушобех ба думбура аст, лихозо ба ин исм мусаммо гардид (4, 30). Ин калима низ мисли чанд вожаи дигар яке аз калимахои сайёх ба шумор рафта, дар забонхои курдй (tanbur], суриёнии мутадовил (tanbura], фаронсавй (tambour], испониёй (tambor)дар шаклхои ба он забонхо хос ба кор меравад (8, 169).
^вц-тарафи болои хар чиз; ва авц баландтарин дарачаи кавокиб бувад...Ва ин муарраби уч... лафзи хиндист (4, 99). Дар иддае аз лугатномахо шакли аслй ё форсии он авг зикр шудааст ва и;тибос аз хиндй буданаш ишора гардидааст (9, 40-41; 8, 23). Хднуз Абурайхони Берунй, ки аз нахустин мутарчимони китобхои хиндй ба арабй аст ва беш аз бисту як асарро аз хиндй ба забони арабй баргардон кардааст, мансуб ба забони хиндй будани ин калимаро ишора кардааст. Маълум мешавад, ки асли вохиди лугавии мазкур auga будааст (6, 249, 264). Арабхо мувофи;и ;оидаи забони худ аз ин калима шакли чамъи авцот сохтаанд (9, 40-41).
Фувора-сарчуш...; ва сохиби "Бахори Ачам" навишта, ки ин лафзи мустахдас (нав пайдошуда.-Ф.А.)-и форсизабонони арабидон аст, аз моддаи фавр, ки ба маънии чушидан аст, ишти;о; кардаанд...; ва дар "Сироч" навишта, ки фаввора...аст; баъзе гуянд, ки зохиран сигаи муболага аст аз фавр, ба маънии чушидан, лекин дар арабй мустаъмал нест. Пас аз тасарруфи форсиёни мутаарриб бошад; ва дар "Комус" ба маънии манбаи об дарёфт мешавад...; ва дар "Мунтахаб" навишта, ки фувора(биззам)он чй дар дег чуш кунад ва билфатх ва ташдиди вов (яъне фаввора)бисёр чушкунанда...; фа;ир муаллиф гуяд, ки фувора , ки лафзи хиндиюласл аст, мансуб ба пцуцор, ки ба хиндй ;атароти борикро гуянд ва алифи охирро, ки ба ;оидаи хиндй барои нисбат бувад, ба чихати тахфиф хазф карда, то-и на;л, ки
дар авохири алфози арабй барои на;л аз маънии васфй ба маънии исмй меояд, лохи; кардаанд..., ва таъриби лафзи хиндй бисёр аст, чунонки царанфул ва итрифал муарраби каранщул ва трищал (4, 120).
Дайш-...чун лафзи цайш дар "Комус" ва "Сурох" ва "Мунтахаб" ва гайра ёфта нашуда, зохиран лафзи арабй нест ва форсй хам набошад, чаро ки ;оф дар форсй наёяд. Fолибан цайш муарраби кес бошад, ки лафзи хиндист, ба маънии муи сар (4, 290)
Кисме аз вожахои муарраби дар фархангномаи мазкур тазаккурёфтаро онхое ташкил медиханд, ки дар забонхои форсй-точикй ва хиндй муштараканд. Агарчи ин гурухи калимахо дар "Fиёс-ул-луFOт" кам ба назар мерасад, вале мухим он аст, ки сохиби фархангномаи мазкур аз хусуси вучуд доштани хамвожахо (изоглоссхо) ишора менамояд: Лол-...ва ба маънии ранги сурх муштарак аст миёни форсй ва хиндй; ва лола хам мураккаб аст аз лол, ки ба маънии сурх аст ва уо, ки калимаи нисбат аст; ва чавхарест сурхранги ;иматй, ки онро лаъл гуянд; ва лаъл муарраби лол аст (4, 204); ...ва дар "Сироч" навишта, ки лаъл муарраби лол аст, ки ба хиндй ва форсй муштарак бошад ё тасарруфи форсиёни арабидон аст...; ва ин дар асл бо алиф буд, ки форсиёни мутаарриб ба айн нависанд (2, 210). А.Тусй ба маънои "лаъл" истифода гардидани лолро ишора намуда, аз Унсурй байтеро зикр кардааст (9, 613-614).
Нилуфар-...Ва дар рисолаи "Муарработ" навишта, ки нилуфар муарраби нилупал аст (4, 2, 361). Дар осори гузаштагони точикон ин калима дар шакли муарраби нинуфар низ ба кор рафта, шакли форсй-точикии он аз чузъхои нил, ки бо он рангрезй кунанд ва пар ба маънои "болу пар" аст, иборат будааст. Сарчашмаи калимаи nenunphar-и фаронсавй хамин нилуфари форсй-точикй буда, унсури луFавии юнонии numfaya ба он наздикй доштааст (8, 234). Аз му;оисаи назари муха;;и;он маълум мешавад, ки асли решаи ин калима хиндй аст (6, 151, 70, 34).
Кирбос-чомаи сифеди маъруф...; ва дар "Сироч" навишта, ки ин муарраби карпос аст...; ва дар рисолаи "Муарработ" низ навишта, ки кирбос муарраби карпос аст, ки ...лафзи хиндй, катоне бошад, ба маънии пунба ва мачозан ба маънии чомае, ки аз пунба сохта шавад; ва дар холати таъриб аввалро касра додаанд...(4, 2, 165). Арабхо ин калимаро, ки баъзе ахли илму адаби гузашта онро форсй донистаанд, ба гунаи каробис чамъ бастаанд (9, 567). Бино ба а;идаи Л. С. Пейсиков, решаи аслии ин вожа хиндй будааст (3, 34).
Аз ишорахои Мухаммад Fиёсуддини Ромпурй бармеояд, ки дар шакли муарраб ба кор рафтани унсурхои луFавии хиндиасл низ назар ба гуруххои дигар бештар ба назар мерасидааст. Як ;исми муарработи луFатномаи мазкурро вожахое ташкил медиханд, ки барои забонхои форсй-точикй ва хиндй муштарак хисоб мешаванд. Мухаммад Fиёсуддин хангоми зикри калимахои муарраб аз шархи маънои онхо худдорй карда, дар аксар холат эквивалент ё муродифи хиндии онхоро ёд мекунад.
ПАЙНАВИШТ:
1.Бахор, М.Т.Сабкшиносй. Баргардони Ш.Р.Исрофилниё, Н.Саркоров /М.Т.Бахор. Душанбе: Бухоро, 2012. -569 с.
2. Муин, М. Фарханги форсй / М. Муин. -Техрон: Амири Кабир,1375. 4.1, -1472 с.; 4.2, -2774 с.; 4.3, -4240 с.
3. Пейсиков, Л.С. Лексикология современного персидского языка / Л.С. Пейсиков.-М.: МГУ, 1975. -205 с.
4. Ромпурй, М. Fиёс-ул-луFOт. Тахияи матн бо пешгуфтор , мулха;от, тавзехот ва фехристи А. Нуров. - Душанбе:Адиб, 1987-1989.4.1, -480 с.; 4.2, -416 с.; 4.3, -304 с.
5. Саймиддинов, Д. Вожашиносии забони форсии миёна / Д. Саймиддинов.-Душанбе: Пайванд, 2001. -310 с..
6. Султон, МД. Ташаккул ва такомули истилохоти илмии форс-точикй / МД. Султон.-Душанбе: Дониш, 2008. -334 с.
7.Халидов, А.Б. Программа спецкурса лексика Корана / А.Б. Халидов.- Казань. 2001. -37с.
8. Шир, Э. Вожахои форсии арабишуда. Тарчумаи Хдмиди Табибиён / А. Шир. -Техрон, 1386. -290 с.
9. Имом, Шуштарй С.М. Фарханги вожахои форсй дар арабй / И. С.М. Шуштарй. -Техрон, 1347. -807 с.
REFERENCES:
1. Bahor, Muhammad-Taki. Stylistics. Transformed by Sh.R. Isrofilniyo, N.Sarkorov/ Muhammad-Taki Bahor. - Dushanbe: Bukhara, 2012. - 569 p.
2. Muin, Mukhammad. Persian Language Dictionary / M. Muin. - Tehran: Amiri Kabir, 1375hijra. -V.1. - 1472 p.; - V.2. - 2774 p.; - V.3. - 4240 p.
3. Peysikov.L.S. Lexicology of Modern Persian language / L.S. Peysikov. -M.: MSU, 1975. - 205 p.
4. Rompuri, Mukhammad. Ghiyos" Dictionary. Preparation of the text, introduction, appendices, indications by Amon Nurov. - Dushanbe: Man-of-Letters, 1987-1989. - V.1. - 480 p.; - V.2. -416 p., - V.3. - 304 p.
5. Saymiddinov D. Glossary of the Middle-Persian Language / D. Saymiddinov. -Dushanbe: Union, 2001. - 310 p.
6. Sulton, M.H. Formation and Development of Persian-Tajik Scientific Terms / M.H. Sulton. -Dushanbe: Knowledge, 2008. - 334 p.
7. Khalidov, A.B. Curriculum of the Special Course "The Vocabulary of the Koran"/ A.B. Khalidov. - Kazan, 2001. - 37 p.
8. Shir, E. Arabicized Persian Words. Translated by Hamidi Tabibiyon / A. Shir. - Tehran, 1386. -290 p.
9. Imom, Shushtari S.M. Dictionary of Persian Words in Arabic / I. S.M. Shushtari. - Tehran, 1347. - 807 p.
Гунаи тахаввулёфтаи чанд вожаи хиндй дар "Fиёс-ул-лугот "-и Ромпурй
Важахои калидй: калимахои ицтибосй, табдил, лугат, вохиди лугавй, забони тоцикй,
забони уиндй, шакли муарраби вожа Дар мацола кушиш шудааст, ки назари муаллифи "Гиёс-ул-лугот " дар бораи ба тауаввулоти шакливу маъной дучор гардидани калимахои уиндиасл баррасй гардад. Дар асоси маводи фактологии дастрасшуда нишон дода шудааст, ки дар аксар маврид Ромпурй уамчун донандаи хуби забони уиндй асли уиндй доштани як гуруу унсуруои лугавиро нишон додааст. Маълум мешавад, ки вожауои уиндй дар таркиби лугавии забони тоцикй гоу бевосита ва гоуи дигар тавассути забони арабй ицтибос шуда, роуи пурпечутоби тагйироти шакливу маъноиро паси сар кардаанд.Кцсме аз чунин воуидуои лугавй то дарацае аз асли худ дур рафтаанд, ки барои мансубияти забонии онуоро нишон додан таулили чуцури лингвистй зарур аст.
Варианты трансформации некоторых индийских слов в «Гияс-ул-лугат» Ромпури
Ключевые слова: исконная и заимствованная лексика, трансформация, словарь, лексическая единица, таджикский язык, индийский язык, арабизированная форма слова В статье предпринята попытка рассмотреть взгляды автора ".Гияс-ул-лугат" о смысловых и структурных трансформациях заимствованных слов исконно индийского происхождения. На основе фактологического материала было отмечено, что в большинстве случаев Ромпури, являясь хорошим знатоком индийского языка, приводит группу заимствованных слов индийского происхождения. В ходе исследования выясняется, что индийская лексика в некоторых случаях вошла в персидско-таджикский язык без языка посредника, а в других случаях посредством арабского языка со структурными и смысловыми трансформациями. Отмечается необходимость глубокого научно-лингвистического анализа для определения языковой принадлежности данной лексики ввиду её коренного преобразования.
Variants of Transformation of Certain Indian Words in "Giyas-ul-Lugat" by Rompuri
Keywords: original and borrowed vocabulary, transformation, dictionary, lexical unit, Tajik
language, Indian language, Arabic word formation. In her article the author makes an endeavor to canvass "Giyas-ul-lugat" authofs views on semantic and structural transformations of borrowed words of primordially Indian origin. Proceeding from the factual material, the author underscores that Rompuri being a good connoisseur of one of Indian languages adduces a group of borrowed words of Indian origin in most
cases. In the course of the exploration, the author reveals that the Indian vocabulary in certain cases entered the Persian-Tajik language without a mediator's language, and by means of the Arabic language with structural and semantic transformations in other cases. A Part of the given vocabulary has changed so much that a profound scientific and linguistic analysis is needed to determine the language affiliation. Маълумот дар бораи муаллиф:
Алиева Фарангис Ниматуллоевна,номзади илмуои филологи, сармуаллимаи кафедраи забощои форси ва хитойи факултети забощои шарци Донишгоуи давлатии Хуцанд ба номи академик Б. Fафуров(Цум^урии Тоцикистон, ш. Хуцанд), E- mail: [email protected] Сведения об авторе:
Алиева Фарангис Ниматуллоевна, кандидат филологических наук, старший преподователь кафедры персидского и китайского языков Худжандского государственного университета имени академика Б.Гафурова (Республика Таджикистан,г.Худжанд), E- mail: [email protected] Information about the author:
Alieva Farangis Nimatulloyevna, candidate of philological sciences, senior teacher of the department of Persian-Chinese languages under Khujand State University named after academician B. Gafurov (Tajikistan Republic, Khujand), E- mail: [email protected]
