CC BY
58
Холшехова Сарвархон А^мадцоновна,
унвощуи ДДХ ба номи акад. Б. Гафуров
ХУСУСИЯТ^ОИ ИСТИФОДАИ КАЛИМА^ОИ ИЦТИБОСИИ ЮНОНЙ ДАР ЗАБОЩОИ ТОЦИКЙ ВА РУСИИ КАДИМ
Вохидхои лугавии иктибосие, ки дар хар гуна забон мавчуданд, нишонае аз ходисахои муайяни гузаштаи дури сохибони он ба хисоб мераванд. Ин кабил вожахо аз робитаи дустона, чангу чидоли байни тоифахо, хамсоягии онхо, алокахои иктисодй, сиёсй ва мадании кавмхои гуногунзабон гувохй медиханд.
Аз руи микдор ва гуруххои маъноии унсурхои лугавй макому мавкеи хар як халкро дар болоравии тамаддуни кавмхои дигар метавон муайян сохт.
Маълум аст, ки дар тули дуру дарози мавчудияти хар халк аз руи эхтиёч ба таркиби лугавии забони он теъдоди муайяни калимахои иктибосй дохил мешаванд. Сабабхои рохёбии ин гуна вохидхои лугавй ба робитаи гуногун-сохаи байни халкро вобастагии зич дорад. Дарачаи таъсири забонхои гуногун ба ин ё он забони алохида баробар набуда, балки таъсири яке бештар, дигаре камтар аст. Дигар ин ки замони дохилшавии ин гуна унсурхои иктибосй ба хамаи забонхои иктибосгиранда дар як вакт сурат нагирифта, онхо ба яке барвакттар, ба дигаре баъдтар ворид шудаанд. Хатто дар худи як забони вомгиранда аз забони гайр дар даврахои мухталифи инкишофи он метавонанд вохидхои лугавй иктибос шаванд. Профессор X,. Мачидов ин гуна иктибосхоро «кадим» ва «чадид» номида навиштааст, ки «иктибосхои кадим дар даврони мокабли таърих аз забонхои модй, бохтарй, портй, сугдй, хиндй, юнонй ва гайра ба вукуъ пайвастаанд. Онхо имруз ба гурухи вожахои хамачониба хазмшудаи забонамон дохил шуда, бо меъёрхои истеъмолии он пурра мутобикат мекунанд. Баръакси ин, иктибосхои чадиди лугавй, харчанд ки баъзе кабатхои он таърихи бештар аз хазорсола дорад, ба дарачаи кофй хазм нашудаанд ва нишонаи хоричй будани онхо то ба имруз хам зохир шуда меистанд. Ба ин гурух калимахои аз забонхои арабй, туркию мугулй, русй ва ба тавассути онхо воридшударо дохил кардан мумкин аст, ки дар онхо чо-чо хосиятхои овозй, сарфй ва хатто имлоии он забонхо бокй мондаанд» (2, 95). Чунин иктибосот дар забонхои мухталиф баробари аз бисёр чихат умумият доштанашон тафовутхои муайян низ доранд. Инро дар мисоли хусусиятхои истифодаи иктибосхои юнонй дар забонхои точикиву русии кадим нишон додан мумкин аст.
Маълум аст, ки хар ду забон аз нигохи пайдоиш умумият дошта, ба оилаи забонхои хиндуаврупоии чахон дохил мешаванд. Ба таркиби лугавии забонхои номбурда аз забонхои дигари дунё, мисли юнонй, лотинй, арабй, туркй, романй, олмонй ва гайрахо вохидхои лугавии зиёде дохил шудаанд. Аз баъзеи чунин забонхо ба яке аз забонхои иктибосгиранда калимахои бештар, ба дигаре
камтар ё, баръакс, рох ёфтаанд. Масалан, мухаккикон исбот намудаанд, ки дар таркиби лугавии забони точикй дар ибтидои асри XX 60-70%-и иктибосхоро калимахои арабй ташкил медодаанд (2, 101).
Микдори умумии унсурхои иктибосии дар забони русй мавчударо
Н.М.Шанский 10% муайян намудааст (11, 96).
Мухаккик М.И.Фомина бо такя ба андешаи Ф.П.Филин таъкид кардааст, ки дар забони русии хозира микдори вохидхои лугавй аз забонхои юнонй-лотинй, Аврупои гарбй ва дигар забонхо воридгашта кариб 14%-ро ташкил медихад (10, 136).
Агар мо замони ташаккулу инкишофи хар ду забони мукоисашавандаро ба назар гирем, чунин хулоса бармеояд, ки иктибосхои юнонй ба забони точикй нисбат ба забони русй пештар рох ёфтаанд.
Маълум аст, ки забони точикй давраи ташаккулро чанд аср пеш аз забони русй аз сар гузаронидааст, зеро он давоми бевоситаи забони давраи Сосониён хисоб мешавад (12, 93,188). Забони русй дар худуди асрхои XIV-XV аз забони русии кадими бархамхурда ба вучуд омадааст (9, 429). Забони русии бостон бошад, дар замони мавчудияти давлати Руси кадим дар асрхои VП-VШ ташаккул ёфта, то карнхои XIV-XV давом кардааст (1, 143).
Мукоисаи истифодаи калимахои иктибосии юнонй дар хар ду забони зикргашта нишон медихад, ки ба хар кадоми онхо ин гуна вохидхои лугавй бо хусусиятхои хоси худ дохил гардидаанд.
Калимахои юнонии ба хар ду забони мукоисашаванда рохёфта сохахои гуногуни хаётро инъикос менамоянд ва онхо номи асбобхои рузгор, сангхои киматбахо, номи ороишоти гуногун, хуччатхои коргузорй, номи накдинахо, мафхумхои ба хайвонот, мусикй, сузишворй вобастаро ифода менамоянд. Масалан, дар хар ду забон вохиди лугавии зумуррад (санги гаронбахои сабзранг) дар шаклхои ба худ хос истифода мешавад. Ин калима юнонй буда (4, 33), дар забони асл ба шакли 8така"((о8 ба кор мерафтааст (8, т.2, 123). Ба забони точикии давраи пешазинкилобй он дар шаклхои зумуррад, зумурруд, зумруд иктибос гардидааст (7, ч.1, 462), вале ба забони русии кадим дар чанд намуд: змарагд, измарагд, зумрудъ, изумрудъ, змарагдъ, измарагдъ, измарагдинъ, измарагдонъ, изм, изма рох ёфтааст (5, вып. 6, 36,70, 171, 211).
Баъзеи чунин шаклхо дар забони русии кадим тобишхои нави маъной пайдо кардаанд. Масалан, шакли измарагдъ гайр аз маънои аслии худ боз дар ифодаи номи китоби таълимй низ ба кор рафтааст (5, вып. 6, 171).
Аз маводи гирдомада маълум мегардад, ки дар хар ду забон теъдоди ин гуна вохидхои лугавй зиёд набудааст. Ба силсилаи онхо унсурхои лугавии конун (точ.) - канон (рус.), лаган (точ.) - лохан (рус.), дирх,ам (точ.) - драхма (рус.), Кутос (точ.) - кутас (рус.), муси^й (точ.) - музыка (рус.), нафт (точ.) - нефть (рус.) ва монанди инхо дохил мешаванд. Ачиб он аст, ки дар забонхои номбурда хамин микдори ками калимахо бо хусусиятхои гайриоддй гардиш доранд. Вобаста ба ин масъала як нуктаро ёдовар гаштан бамаврид аст. Маълум аст, ки дар хар гуна забон иктибосхо ба бевосита ва бавосита чудо мешаванд. Дар давраи кунунии инкишофи вожашиносии умумй собит шудааст, ки дар забонхои чахон иктибосхои бавосита нисбат ба унсурхои иктибосии бевосита аз
чихати микдор зиёд будаанд. Инро дар мисоли калимахои забонхои дигар дар таркиби лугавии забонхои точикиву русй низ мушохида намудан мумкин аст.
Мукоисаи тарзи истифодаи ин гуна унсурхои лугавй нишон медихад, ки онхо назар ба точикй дар забони русии кадим бештар ба тарзи гайримаъмулй ба кор рафтаанд. Яке аз чунин хусусиятхо, чунон ки дар боло ишора шуд, истифодаи онхо дар вариантхои гуногун аст. Аммо бояд таъкид намуд, ки хамаи калимахои зикргашта ба таври баробар хусусияти вариантнокй пайдо накардаанд.
Дар таърихи забони точикй низ ин ходиса вучуд дошт. Вохиди лугавии юнониасли 11уактк>8 (8, т.4, 570) ба осори ахли адаби даврони асримиёнагй ба гунахои ёканд ва ёкут иктибос гардидааст (7, ч.1, 414, 418). Масалан, агар дар ин байти Шокири Бухорой калимаи мазкур дар шакли ёканд дучор ояд, пас дар байти зери Фирдавсй он дар варианти ёкут истифода гардидааст:
Куцо ту боши, гарданд бехатар хубон,
Чамастро чи хатар хар куцо бувад ёканд (Ш.Бухорой-7, х.1, 414)
Биёростандаш ба дебои зард,
Ба ёкуту пирузаву лоцвард (Фирдавсй-7, х.1, 416)
Сабабхои ба ду ё зиёда шакл истифода карда шудани чунин унсурхои лугавй зиёд буда метавонад. Мухаккик Л.С. Пейсиков аз хусуси таъсири забону маданияти юнонихо ба халкхои эронизабон, аз чумла точикон мулохиза ронда, таъкид намудааст, ки он ба робитаи тулонии форсизабонону юнонихо: чанги байни онхо, истилои Искандари Македонй, давлати эллинистии Империяи бузурги Хахоманишиёнро ивазкарда, рохи байналмилалии абрешим ба воситаи Парфия, таъсири маданияти юнониёну римиён дар давраи Сосониён вобастагии зич дорад (4, 33). Вале хамин мухаккик боз ишора кардааст, ки теъдоди зиёди ин гуна калимахо дар даврони мусулмонй ба воситаи забони арабй иктибос гардидааст. Онхоро аз руи шакли арабй доштанашон шинохтан мумкин аст (хамон чо).
Вобаста ба масъалаи мазкур кайд кардан зарур аст, ки ин навъ вохидхои лугавиро дар забоншиносии точик бо истилохи «муарраб» ифода менамоянд. Маълум аст, ки теъдоди шакли муарраби калимахо дар забони точикй назар ба онхое, ки гунаи гайримуарраб доранд, зиёд хастанд. Дар кадом шакле, ки бошад, онхо баъди ба таркиби лугавии забони точикй дохил шуданашон ба хусусиятхои овозии он мувофик гаштаанд. Ба андозаи зиёд ё кам хазм шудани ин гуна вожахо дар забони точикй аз иктидори калони ин забон ва пургановат будани он дарак медихад.
Аз кайди фавкуззикри Л.С. Пейсиков аён мегардад, ки шакли ёканд то замони исломй ва гунаи ёкут ба воситаи забони арабй ба таркиби лугавии забони точикй дохил гардида будааст. Ба ин нукта профессор X. Мачидов низ ишора карда навиштааст, ки «як гурух решахои юнонй ба точикй на факат ба воситаи забони русй, х,амчунин дар гузаштаи дур (таъкиди мо - Х.С.) аз тарики забони арабй хам ворид шуда будаанд. Бинобар ин, баъзеи чунин истилохот дар забони адабии муосири точик дар ду варианти гохо аз хам бакуллй фарккунанда вучуд доранд» (2, 120).
Чунон ки дар боло зикраш рафт, ба ду ё зиёда шакл ба кор рафтани иктибосхои юнонй дар забони точикй ахён-ахён ба назар мерасад, вале дар асоси маводи фактологии гирдомада метавон хукм кард, ки дар забони русии кадим ин ходиса хеле ривоч доштааст. ^ариб тамоми вохидхои лугавии аз забони русии кадим чамъовардаи мо дар вариантхои гуногун мавриди истифода карор гирифтаанд. Азбаски онхо аз чихати дарачаи вариантнокй бо хамдигар баробар нестанд, ин гуна калимахоро ба гуруххои зерин чудо намуда, тахлил кардан мувофики максад аст:
1) Калимахои иктибосии юноние, ки дар забони русии кадим дар ду вариант дучор меоянд. Масалан, унсури лугавии цутос аз ketos-и юнонй сарчашма гирифтааст. Дар забони русии кадим ин калима дар шаклхои кутазъ ва кутасъ дучор омада (5, вып. 8, 147), илова ба маънои аслй боз барои ифодаи номи ороишоти ангуштаримонанд ба кор меравад.
Вохиди лугавии юнониасли мусицй (<moucike- 2, 120) низ дар забони номбурда дар шаклхои мусика ва музика истифода шудааст: Мусика есть совершенное учение пьния и пьний...(5, вып.8, 311-312).
Аз мисоли охир аён аст, ки баъзе вариантхои дар забони русии кадим мавчуда аз чихати шакли истифода бо хамин гуна эквивалентхои точикияшон бисёр монанд будаанд. Масалан, аз байни шаклхои мусика ва музика варианти аввал ба хотири хонанда вожаи «мусика»-и точикиро меорад. Маълум аст, ки «мусика» гунаи муарраби хамон калимаи фавкуззикри юнонй аст.
2) Калимахое, ки дар забони номбурда дар се вариант истифода гардидаанд. Намунаи чунин вохидхои лугавй метавонад калимаи дирх,ам бошад. Унсури лугавии мазкур, ки асли худро аз вожаи draxman-и юнонй гирифтааст (8, т.1, 535), дар навиштачоти асрхои XI-XVII- и рус ба гунахои драхма, драгм, драхминъ мавриди истифода карор гирифтааст (5, вып. 4, 349,351). Масалан, дар ду чумлаи зер, ки якумй ба асри XVI ва дувумй ба карни XI тааллук дорад, калимаи мавриди тахлил дар вариантхои драхмъ, драхм ва драгъмино ба кор бурда шудааст: Как жена, имущи десять драхмъ, аще погубить драхму едину... Съзывает любимыя ему силы на драгъмино обрьтения (5, вып. 4, 349, 351).
Вобаста ба истифодаи калимахои «дирхам»-и точикй ва «драхма», «драхм», «драхманъ»-и русй ин нуктаро бояд таъкид намуд, ки дар таърихи хар ду забон хамаи вожахои иктибосшудаи юнонй хусусияти ягонаро надоранд: баъзеи онхо як муддати муайян ба ин забонхо рох ёфта, пас аз андак замоне аз таркиби лугавии он берун шудаанд, кисми дигарашон то имруз дар катори лексикаи фаъол ба кор мераванд, гурухи сеюм бошад, камтар мавриди истифода карор доранд. Чунин хам шудааст, ки унсурхои лугавии алохида аз таркиби лугавии яке аз ин забонхо муддати дурудароз хорич гашта, вале пас аз чанд карн боз такроран ба он рох ёфтаанд. Ин чо мо вохиди лугавии «дирхам»-ро дар назар дорем. Ин калима дар давраи тоинкилобй хамчун вохиди пулй дар байни точикон ба кор мерафт. Дар замони шуравй он аз истифода берун шуд, аммо баъди сохибистиклол гардидани Ч,умхурии Точикистон унсури лугавии мазкур боз дар таркиби лугавии забони точикй ба хамон вазифаи нахустинаш пайдо гардид.
3) Kалимаxое, ки дар ёдгориxои забони русии кадим дар чор шакл истифода гардидаанд. Bоxиди лугавии лаіан ба маънои «тагора» аз кабили xамин гуна калимаxо аст. Ин унсури лугавй аз юнонй сарчашма гирифта (2, 99-100; 4, 33), шакли аслии он liginnu будааст (8, ч.2, 524). Калимаи лаган дар навиштачоти асрxои XI-XVII ба гyнаxои лохан, лаканъ, лоханъ ва лахань ба кор рафтааст (6, т.4, 428; 5, вып. 8, 165, 188, 288). Мукоисаи шакли юнонй ва вариат^ои дар забони русии кадим истифодашудаи ин унсури лугавй нишон медщад, ки xеч кадоме аз ощо ба шакли аслй монанд нестанд. Сабаб ин аст, ки чунин калимаxо xанyз дар забони русии кадим пурра ба конуну коидаи овозии забони мазкур мутобик гаштаанд: Поставляемь чаше или лаканц полну воды... Повареном болшои старец... купил 2 лоxанц, в чем рыбу моют. Царь же... xотя сотворити на мьсте томъ фиали, ренше лаxани мраморъны.
Маълум аст, ки калимаxои иктибосй аз як забон ба забони дувум ворид шуда, баъди аз сар гузаронидани таxаввyлоти шакливу маъной тадричан ба yнсyрxои чудонашавандаи он мубаддал мешаванд, ки ин боиси душвор гардидани фарккунии ощо аз воxидxои лугавии xамон забон мегардад. Ин чунин маъно дорад, ки yнсyрxои лугавии бегона дар чараёни иктибосшавй ба забони дигар на тащо таxаввyлоти овозй, балки боз тагйироти маъноиро низ аз сар мегузаронанд. Дар назар бояд дошт, ки ин xодиса дар тули дуру дарози таъртай ба амал меояд. Байни маъноxои ибтидой ва баъдинаи чунин вожаxо робитае низ вучуд дорад, зеро «калимаи иктибосй дар заминаи системаи маъ-ноии забон...соxиби маънои наве мегардад, ки он давоми мантикии маъноxои ибтидоии он аст» (2, 135). Чунин xyсyсияти yнсyрxои лугавии иктибосиро дар мисоли калимаи «лаган» мyшоxида намудан мумкин аст. Х,ануз дар мат^ои забони русии кадим варианти лоxан-и калимаи мазкур гайр аз маънои «тагора» боз барои ифодаи мафxyми «зарфи ниговдорандаи оби мукаддас» низ ба кор рафтааст (6, т. 4, 428).
Дар забощои дунё xодисаxои аз маъноxои ибтидоии xyд канда шудан ва ба маънои тамоман нав истифода гардидани воxидxои лугавй низ дучор мегарданд. Бояд гуфт, ки чунин маънои оxир бо маъноxои пештараи он ягон робитае надорад.
4) Иктибосxои юноние, ки дар ёдгориxои садаxои XI-XVII ба беш аз даx вариант ба кор бурда шудаанд. Намунаи чунин вариантнокии калимаxои иктибосии юнонй воxиди лугавии мармар буда метавонад. Сарчашмаи вожаи мазкур marmaros- и юнонй аст (8, т. 2, 668). Ин унсури лугавй дар навиштачоти асрxои номбурда дар шаклxои мармар, мармор, мармyр, мрамор, мрамyр, мароморъ, мюроморъ, морморъ, моръморъ, мрамyръ ва гайраxо ба кор рафтааст (5, вып. 9, 31, 267, 288, 290).
Чи xеле ки мyшоxида мешавад, калимаи мазкур дар ёдгориxои ин давра дар даx шакл мавриди истифода карор гирифтааст. Шояд як сабаби гуногуншаклии чунин yнсyрxои лугавй таъсири шеваю лаxчаxои муаллифони ин гуна ёдгориxо бошад (1, 143). Инро, тавре ки дар боло ишорааш рафт, чунин исбот намудан мумкин аст, ки ёдгориxои забони русии кадим аз мавзеъxои гуногун ба даст омадаанд ва xостгоxи муаллифони ин маъxазxо минтакаи гуногун буда
метавонад. Хоx-ноxоx забони маxалли онxо ба ин гуна навиштачот таъсири xyдро нарасонида наметавонад.
Аз байни xамаи гyнаxои номбурдаи maкmaкos-и юнонй варианти якуми он ба шакли аслии калимаи мазкур шабоxат дорад (8, т.2, 668).
Бо гузашти айём аз болои xамаи гyнаxои дигар дар забони русй шакли «мрамор» ва дар забони точикй варианти «мармар» голиб омад, яъне имруз дар забони точикй каринаи ба асли юнонии он наздик мавриди истифода карор дорад, вале дар забони русй бошад, он чанд зинаи таxаввyлоти шаклиро паси сар кардааст.
Х,амин тавр, иктибосxои юнонй дар забощои точикиву русии кадим бо xyсyсиятxои ба ин забощо xос ба кор рафта, на тащо аз лщози шакл, балки аз чиxати маъно низ rax ба тагйироти чузъй ва гоx ба дигаргунии чиддй дучор гардидаанд.
Мукоисаи тарзи истифодаи ин гуна воxидxои лугавй дар xар ду забони киёсшаванда нишон медщад, ки дар баъзе xолатxо дар забони точикй шаклxои ба асл наздики вожаxои иктибосии юнонй бокй монда, дар забони русй то андозае аз гунаи ибтидоияшон дур рафтаанд.
Дар забони русии кадим дар вариантxои гуногун ба кор рафтани ощо агар, аз як ч^ат, ба роxёбии чунин калимаxо дар давраxои гуногун алокаманд бошад, пас, аз тарафи дигар, зyxyри ин гуна каринаxо бо таъсири забощои маxаллии муаллифони мактуб, солнома ва ёддоштxо низ ба вукуъ омадааст. Кaлидвoжa%o: калимахои щтибосй, калимахои юнонй, вариантнокй, унсурхои лугавй, тобишуо, тагйироти маъной, робитаи забонй
Пaйнaвишm:
1. Иванов В.В. Древнерусский язык //Лингвистический энциклопедический словарь. -М.: Советская энциклопедия, 1990.
2. Мацидов Х Забони адабии муосири тоцик. Ц.1. - Душанбе: Деваштич, 2007.
3. Микитич А.Д. Иноязычная лексика. - Л.: Учпедгиз, 1967.
4. Пейсиков Л.С. Лексикология современного персидского языка. - М.: МГУ, 1975.
5. Словарь русского языка XI-XVII вв. Вып.1, 1975; вып. 3, - М.: Наука, 1976; вып. 6, 1979; вып.7, 1980; вып. 8, 1981; вып. 9, 1989; вып.10, 1983; вып.12, 13, 1987.
6. Словарь древнерусского языка (XI-XIV). - М.: Русский язык. Т. 1, 1988; т. 2, 1989; т. 3, 1990; т. 4, 1991.
7. Фар^анги забони тоцикй. Ч,.1-2. - М.: Советская энциклопедия. 1969.
8. Фасмер М. Этимологический словарь русского языка. Т.1-4. - М.: Прогресс, 19861987.
9. Филин Ф.П. Русский язык/Лингвистический энциклопедический словарь. - М.: Советская энциклопедия, 1990. - С. 429-430.
10. Фомина М.И. Современный русский язык. Лексикология. - М.: Высшая школа, 1987.
11. Шанский Н.М. Лексикология современного русского языка. 2-е изд. - М.:Высшая школа,1972.
12. Хасанов А., Самеев А. Хажда% мацола. - Хуцанд: Нури маърифат, 2008.
Холшехова Сарвархон Ахмаджоновна
соискатель ХГУ им. акад. Б.Гафурова
Особенности использования греческих заимствованных слов в таджикском и
древнерусском языках
Ключевые слова: заимствованные слова, греческие слова, вариантность, лексические единицы, оттенок, семантические сдвиги, языковые контакты
В статье анализируются причины заимствования греческих слов в словарный состав древнерусского и таджикского дореволюционного языков не только по форме, но и по значению, подвергавшиеся не только частичному варьированию, но и существенным изменениям. Сравнение использования греческих слов в двух вышеназванных языках показывает, что в каждый язык словарные единицы данного типа перешли по характерным особенностям. Заимствование слов, отражающих различные сферы жизни древнерусского и таджикского народов, в определённых формах соответствует дореволюционному периоду.
S.A. Kholshekhova
The Peculiarities of Greek Borrowings Usage in Tajik and Old Russian
Key words: borrowings, Greek words, variantness, lexical units, shade of meaning, semantic shifts, linguistic contacts
The author of the article analyzes Greek borrowings in Old Russian and pre-revolutionary Tajik not only in their form, but in their meaning either, she accounts for the reasons of their being borrowed, traces back to their partial alteration with its complete subsequent change. The comparison of Greek words usage in two languages shows that the transition of one and the same word into two languages is marked with different peculiarities. Borrowings reflecting various aspects of life of ancient Russians and Tajiks of the pre-revolutionary period take certain forms of expression being in conformity with the historic time of their coming into another language.
