CC BY
10About the autor:
Muminova Safarbegim Bakhrievna - Senior Lecturer of Theory and Practice of Linguistic Department Tajik Pedagogical University after name S.Ayni Phone number: (+992)93 8220238 Email: safarmuminova@gmail.com
УДК 801.312
ЭТИМОЛОГИЯИ НОМИ БАЪЗЕ УЗВХОИ ТАНИ ИНСОН
Тухтасунов О.
Донишгощ давлатии Хууанд ба номи академик Б£афуров
Дар табиат хар мавчудод пайваста дар харакат ва тагйирот аст. Забони гуфтугуии инсон, вожахои таркиби он низ дар тагйирот мебошанд. Вожахои забонхо дар таърихи тулонии хаёти инсон тагйироти кулие кардаанд, аз иктибос гаштан аз забоне ба забоне ва хатто дар гуишхои як забон шакли худ ва баъзан маънои худро низ тагйир додаанд. (Хар тагйироти сохторй дар доираи конуниятхои фонетикии тахаввулоти вожахо амалй гаштааст). Дар таърих, забонхои зиёде чун халкаи мобайние дар силсилазанчири забонхо арзи вучуд кардаанд. Аксар забонхои рушдёфтаи замони кадим ва холо аз арсаи забонхо нопадид гашта, вожахои худро мерос мандаанд ва ё дар асоси вожахои онхо, вожахои забонхои муосир шакл гирифтаанд.
Бо тахкики маъхазхои хатии аз замонхои дури таърихй хифзмонда, мухакикон собит кардаанд, ки забонхои кадим сода ва хичогй будаанд. Баъзе вожаномхои пайдоиши кадима доштаи забонхои муосир низ хусусияти хичогии худро нигох доштаанд. Аксар вожаномхо ифодагари ягон хусусияти хоси мавод мебошанд. Он шахсе, ки аз таъриху ковоиди калимасозии забонхои кадим ва конуниятхои тагйири сохти вожахо дар забонхо огох аст (тамоми забонхои пешин ва муосир ба ин конуният итоат мекунанд), маънои ибтидоии хар як вожаи пайдоиши кадима доштаро тез дарк хохад кард.
Маълум аст, ки хама гуна организм, хам хайвон ва хам рустанй аз узвхо бунёд ёфта хар узв сохтори худро дорад ва махсус вазифахоро ичро мекунад. Тани инсон низ дорои узвхои гуногун мебошад. Албатта, инсон ба узвхои тани худ барвакт шинос гашта номгузорй намудааст. Номи аксар узвхо низ дар забонхо таърихй буда, тачассумгари вазифа ва ё дигар хусусияти хоси он узв мебошад ва маълумотхои дар зер овардашуда аз ин далолат мекунад.
Абруй. Барои хифзи дидагони инсон, аз таровиши араки чабин, ки он хосияти ба сузишоварии дидагонро дорад, табиати офаридгор дар кисмати болои чашм аз муй деворае ато намудааст, ки онро «абру, абруй» мегуянд. Абру дар аксари забонхои хонаводаи хиндуаврупой кариб як хел ово мегардад. Абруро дар забони авастой «brvat», дар санскритй - «bhruu ( бхрува)» дар забонхои славиянии кадим «bruvi (бруви)», дар русй «бровь», дар англисй «eyebrow, brow», дар олмонй «Braue», дар дар сугдй «ршк», дар пахлавй «brnk» ва ягнобй «varuk» мегуянд [6, с.95], ки чамъи онхо пайдоиши ягона доранд. (Ин шаклхои овардашуда ва хамшабехи онхо дар як катор забонхои дигар низ дучор мешаванд).
Чун ба вожаи «абру» зехн меандозед, дар навбати аввал гумон мекунед, ки онро аз сабаби сиёх, ба абр монанд будан «абрру», яъне абри руй гуфта бошанд. Вазифаи асосй-биологии абру, ки хифзи чашмон аз араки чабин аст, шояд он аз калимаи «обрав», ки он дар навишти кадимаи забони форсй бо вожаи «абру» як хел мебошад ва ё «буроб»- бурандаи пеши об, яъне чараёни арак пайдо шудааст. Зеро дар таркиби вожахои кадим мавчудияти бахши «аб, ап, оп ва ё ов» аз моеъ ва ё иртибот ба об доштани он мавод дарак медихад.
Бинй - узвест, ки тавассути он инсон ва хайвонот буйро хис мекунад. Умуман, дар хайвоноти дарачаи олй, дар хисси буй танхо узви шома, яъне бинй вазифадор аст. Хрсси буйиши хайвонот гуногун аст, дар байни онхо саг буйиши хуб дорад. Дар сатхи даромадгохи сурохии бинии инсон ва хайвонот, махсус китъачахое мавчуданд, ки аз воридгардии буй ба хуруш омада, хисси дарки буйро ба вучуд меоваранд. Чун бинй ягона узви буйиш аст, вожаи «бинй» ба вожаи «бу (буй)» дар иртибот, шояд аз гунаи «бунй», дар асоси конунияти фонетикии хамивазшавии овои садонокхо, шакл гирифта бошад. Маълум аст, ки дар вожахои пайдоиши кадимадошта форманти «на, ни» гайр аз форманти инкорй будан, инчунин ба маънои «узв, мавод, чиз» низ омадааст, яъне вожаи «бинй^» маънои «узви буиш»-ро дорад. Инсон тавассути ин узви хисси худ, олами вучудро боз хам хуб дарк мекунад, буи хуши гулхо ба инсон фарах мебахшад, вале аз буи бад димогаш сухта мегардад. Буйро дар забони форсии миёна «boy (буй)», авастой «boo5a (буда)» эронии кадим«Ьаиёа (бауда)» овардаанд [8, с. 43]. Яъне, вожаи «буй (бу)» кадима буда он ба таркиби як катор калимахои забонхои муосир низ дар шакли асл ва ё тагйирёфта ворид гаштааст. Онро дар номи аксар моводхои буйдор дучор омадан мумкин аст. Масалан, номи растании ^«хулбу^», ки онро пудина низ мегуянд. Ба хамагон маълум аст, ки баргу пояи хулбу чун буи гулхо, буи хуш дорад. Калимаи «хулбу^» дар тули таърих аз вожаи «гулбу» шаклгирифта, чунки вожаи «гулбу»
дангоми иктибос гаштан, вобаста ба фонетикаи забону гуишдо бо гунадои «дулбу», «чулбу» табдил ёфта метавонад. Дар вожаи «пудина» ифодаи буйро бахши «пу» дорад ва бахшдои дигар «дина», ки гунаи «да-на» аст, маънояш «диданда» буда, маънои лугавии «пудина» маводи буйдиданда мебошад. Ё ки яке аз растанидои буи нидоят бад дошта, номи лотиниаш «ferula foetid^» (ферулаи бадбуй), ки дар аксар мавзеъдои кудистонии Точикистон месабзад, онро дар маъзе мадалдо «сунбул», «камол», «богун (буогун)» низ мегуянд. Аз ин номдо шакли «богун» иртибод ба буй дорад ва он аз шакли «бугун» пайдо гаштааст, ки маънои «буи гуншуда»- ро дорад. Биниро дар забони лотинй «nasus», дар санскритй «nasaa», дар англисй «nose» дар забондои славиянй «нос» [2, с.814; 3, с.97] ва дар забони ягнобй низ «нос» мегуянд. Этимологияи вожаи «нос>> номаълум буда, шояд он вобаста ба сохти бинй, ки дорои сурохй мебошад, ба вожаи «ной>> дар иртибод бошад.
Гуш - узви шунавой буда, барои шунидани садову овоз вазифанок гаштааст. Хрсси шунавоии дайвонот ва инсон фарк доранд. Инсон тандо овоздои дарозии мавчи аз 16 гертс то 20 дазор гертсро шунида метавонад. Баъзе дашаротдо садои нидоят пастро низ шунида метавонанд. Дар фардангномадои авастой вожадои «gus (гуш)» ва «gaosa (гаоша)» ба маънои «гуш» ва «шунидан>> тавзед ёфтааст [12]. Дар забони санскритй бошад, вожаи «karna» ифодагари маънои «гуш» ва «akarna» маънодои «кар», «бегуш» ва «ношунаво» мебошад [10]. Дар забони русй гушро «уши>> мегуянд, ки бо вожаи «гуш»-и забони точикй-форсй пайдоиши ягона дорад. Дар аксар забондои гуруди иронй вожаи «гуш» шакли «гуш, гуш, гош» ва монанди индоро доранд. Шояд, нахустшакли вожаи точикй-форсии «гуш», «gaosa (гауша)»-и авастой бошад, ки он дар баъзе забондои кадим шакли «дауша»-ро дошта, ба забондои дигар, аз чумла славиянй дар шакли «уши» иктибос гаштааст. Зеро овардаанд, ки аксар вожадои овои «г» дошта дар юнонй бо овои «д» иваз мегашт. Чун дар забони русй дарфи «д» мавчуд нест, ба ондо вожаи «дауша (душа)» метавонад дар шакли «уша (уши)» интикол ёбад ва шояд калимаи «душ», ки доло ба маънои «фадмидан» ва «дарк кардана» истифода мекунем, дар гузашта ба маънои «шунавой» дониста мешуд. Зеро инсон рози дамдигарро асосан тавассути нутк, сухан мефадмад, ки кабулкунандаи он узви шунавой - гуш мебошад.
Дандон - узви хоянда, майдакунандаи гизои дурушт ва сахт дар дадон мебошад. Микдори дандондо дар инсон то 32 адад, дар ду рада, дона-дона, катор чойгир шудаанд. Вожаи «дандон» кадимбуёд аст. Вожадои ифодакунандаи «дандон» дар як катор забондои кадим шабед ба вожаи точикй-форсии «дандон» мебошанд. Масалан, вожаи дандон дар забони лотинй «dens», «dentis», дар испонй «diente«, дар итолёй «ёеп!е«дар литовй «dantis» дар юнонй «5óvn (донти)» дар диндуи кадим, санскритй «d'anta, dantam», дар сугдй «5nfk», дар забони ягнобй «dindak», дар авастой «dantan» ва дар падлавй «dandän» мебошад [2, с.814; 6, с.96; 7,73]. Дар забони имрузаи мо гунаи падлавии он» dandän (дандон)» истифода мегардад, ки аз гунаи авастой шакл гирифтааст. Вожаи «дандон» аз ду бахш «дан» ва «дон» таркиб ёфтааст. Бахши «дан» доло ба мо дар шакли «дадон» расидааст, дадонро дар баъзе гуишдо то дол «дан» низ ово мекунанд. Бахши «дон», маънои «чисмча», «дона»- доро дорад, яъне ачдодон чисмчадои дар дадон дона-дона бударо «дандон» гуфтаанд.
Да^он - узви хурокхурй, воридгоди обу газо ва берунояндаи садову овоз мебошад. Дар дадон гизои дурушт майда ва тавассути оби дадон нам гашта бо воситаи забон ба далк тела дода мешавад. Дар забони точикй бо вожаи «дадон, дадона» дар гуна даромадгодро низ ифода мекунанд. Дадонро дар гуишдои забони точикй «дан» мегуянд, ки яке аз гунадои кадимаи вожаи «дадон» мебошад. Ин вожа ба маънои «даромадгод», «саргад» ба таркиби баъзе вожадои аз кадим дифзмонда ва датто ба таркиби топонимдо низ ворид гаштааст. Аз ин ру, вожаи «дадон» низ маънои «даромадгод»-ро дорад, яъне он даромадгоди маводдои газой мебошад. Узвдои дар дадон буда, дандондо ва забон дар тавлиди овоз накши мудим доранд ва садо аз дадон берун меояд. Дар луготи авастой вожадои «gap (гап)» ва «zaf», «zafan» - ро бо маънои «дадон, дадони кушода» оварданд [12]. Шояд, гузаштагон, чун садову сухан ва гап аз дадон берун мегардад, онро зояндаи гапу овоз низ донистаанд.
Даст - узви мудимтарини тани инсон мебошад, вай дар сохтан ва офаридани асбобу анчомдо, мавод ва васоити истедсолии инсон накши мудим бозидаст ва мебозад. Ин узв дар забони авастой бо гунаи «zasta (заста)» дучор мегардад [12]. Вожаи «даст» ва «заста» - и авастой натичаи дамивазшавии оводои «д» бо «з» мебошад, ки дар доираи конундои фонетикй арзи вучуд кардааст. Маълум аст, ки дар забондои кадим, лотинй, авастой ва дам санскритй вожаи «да (до)» ва «за (зо)» маънои офариниш ва созандагиро дорад. Аз руи сохтори вожаи «даст» ва «заста»-и авастой маълум аст, ки дар ондо (редуксия) шикасти таърихии овое ба амал омадааст ва шояд шакли каблии ондо «дааста (даашта)» бошад, ки дар он бахши пасин «ашта, аста» маънодои бисёреро ифода дорад. Бархе, аз маънодои он «оташ», «дарорат», «даёт» ва «маводдои зарурй, даётй» мебошад. Шояд аз он сабаб, ки чуз васоити ба дадон бурдани газо, инсон тавассути даст маводдои зарурй месозад, гузаштагон ба он чунин ном нидодаанд.
Забон - узви падн ва лахми дохилии дадон буда, барои ба гулу фуру додани гизо, донистани таъм ва инчунин дар инсон барои нутк хизмат мекунад. Аз тадлили этимолгии вожаи «забон» маънои «зоянда, тавлид-кунандаи овоз» бар меояд. Дар вожаи «забон» бахши «за» гунаи вожаи «зо» буда маънои «зоиш», яъне тавлидкунанда ва бахши «бон» шаклдигаркардаи морфемаи «вон» мебошад. Маълум аст, ки вожаи «забон» дар баъзе гуишдои забони точикй «завон, зувон, зивон» низ ово мегардад ва аз руи конуниятдои фонетикй дангоми иктибосгардй дар забон ва гуишдо дамивазшавии ин чор овоздои шабед: «б», «п», «в» ва «ф» имкон доранд [11].
Дар як катор калимадои забондои славиянй, аз чумла дар забони русй, чун «звон»- овоз, садо, «звонит»- садо кардан, занг задан ва «звонок»- тачдизоти тавлид-кунандаи садо (бахши «ак» ифодагари макон, чой ва чиз мебошад), бахши «вон» дар нигоддории маъно вазифанок, яъне решаи асосии ин калимадо ба дисоб меравад. Дар забони юнонй барои ифодаи садову овоз калимаи «фюу^ - фон» истифода мегардад, ки он низ дамзот ба бахши «бон»-и таркиби вожаи «забоин» мебошад. Дар «Бурдони котеъ» оиди забон чунин овардаанд: «Зуфон - забонро гуянд ва бар арабй лисон хонанд» [1, с. 101] ва чое дар ин китоб, дар бахши зои нуктадор бо вови муштамил, забон дар шакли «завон» зикр ёфтааст: «Завон бар вазн ва маънии забон аст, ки ба арабй лисон хонанд» [1, с.109]. Дар «Еиёс-ул-лугот» низ вожаи «зуфон» ва «зафон»-ро ба маънии забон овардаанд» [4, с.394]. Ин нишон медидад, ки дар асрдои миёна дар баъзе гуишдои забони форсй вобаста ба фонетикаи он гуишдо забонро «зувон», «завон» ва «зуфон» ово мекардаанд. Вожадои «фон»-и забони юнонй, бахши «фон»-и «зуфон», «бон»-и таркиби калимаи точикии «забони» ва «вон (вун)»-и калимадои алокаманд бо садо, овоз ва гуфтор пайдоиши ягона доранд. Дар Фарданги вожадои Авастой вожадои «zaf», «zafana» - ро бо маънои «дадон, дадони кушода»ва «hizüma» - ро «забон» оварданд [12]. Шояд ин натичаи он бошад, ки садову сухан чун аз дадон берун мегардад, дар авастой на забон, балки дадонро зояндаи овоз донистаанд.
Лаб - узвест, ки канори берунии атрофи дадони одам ва баъзе дайвондоро мегуянд. Аз чидати биологй лабон вазифаи дифзи дадон ва дандондоро аз воридгардии чангу гард, сардй ва нигоддории дарорати дадонро ичро мекунанд. Хрсси ламсии лаб бештар буда он инчунин дар тавлиди овои дамсадодои лабй вазифаи мудимро ичро мекунад. Дар раванди нушидани об ва макидани шир дар кудакон лаб накши мудим дорад. Калимаи «лаб» бисёрмаъно, барои ифодаи «канор»-и дамагуна чиз низ кор фармуда мешавад. Вожаи «лаб»-и забони точикй-форсй кадима буда дар чунин шакл, бетагйир дар забони лотинй низ дучор мегардад. Лабро дар забони лотинй «lab (лаб)» ва «labium (лабиум)» мегуянд. Ин вожа ба таркиби чанде аз калимадои дигари пайдоиши лотинй дошта, чун «лабализация (Он дарфдое, ки талаффузи ондо тавассути лаб сурат мегирад)», «labrosus- лабгафс» ва f. ворид гаштааст [5, с.435]. Вожаи «lab (лаб)» аз забони лотинй, дар натичаи тадаввулоти овой, ба забони итолиёвй дар шакли «labbro», испонию португалй «labio», шведй «läpp», даниёй «1жЬе» англисй «lips» ва олмонй «Lippe» иктибос ёфтааст. Вожаи лаб шояд маънои «макидан»- ро дошта бошад, зеро дар макиши шир ва нушидани об, лаб накши мудим мебозад. Дар забони арабй ширро, шояд аз ин сабаб «лабан» гуфтаанд.
Нохун. Дар нуги панчадои даст ва пой узви табиати шохй дошта, нохун мавчуд аст. Нохун дар аксар дайвонот узви мудофизатй ва воситаи мубориза мебошад. Нохун, инчунин нугдои панчадоро аз зарби механикй дифз мекунад. Дар организми инсон ва дайвонот узве мебошад, ки бо рагдои хунгард таъмин нагаштааст. Дар номгирии ин узви мадз дамин хусусияти хоси он ба инобат гирифта шудааст. Яъне вожаи «шхун» аз ду чузъ- «но» ва «хун» сохта шудааст. Маълум аст, ки дар забондои гуногуни хонаводаи динду аврупой ба сифати рад ва инкор намудан, диссачи инкории «на, но, не» истифода гаштаанд. Ин диссачадо дар як катор калимадои точикй, чун «ночинс», «нокас», «номард», «нодида», «ноёб» ва ё дар инкори амалиёт: нагуфт, нахурд, наомад, нест ва f. ишорат ба инкор доранд. Яъне, калимаи «нохун» аз пайвасти диссачаи инкории «но» бо вожаи «хун» бунёд ёфтааст. Нохунро аз он сабабе, ки чун онро дангоми буридан хун чорй намегардад, нохун гуфтаанд. Дар забони суFдй нохун дар шакли «näxan», дар яшобй «naxna», хутано-сакой «nähune» ва балучй «nakun» дучор мегардад [7, с.130; 6, с.112], ки бо вожаи «нохун» даммаъноянд. Шояд, гунаи санскритии вожаи «шхун» «nakh'a» ва русии «нокти» ва англисии «nail» низ даммаънои вожаи «нохун» буда аз шикаст чунин шаклдоро гирифта бошанд.
Панча. Ангуштон, узви панчгонаи дасту пой якчоя бо кафи даст панчаро ташкил медидад. Ангуштон дар ичрои вазифаи даст накши мудим доранд. Вожаи «ангушт» дар забони имрузаи мо, мерос аз забони даврони авастой мебошад ва он дар авастой «angusta» ном доштааст. Вожаи «ангушт» дар забони санскритй дар шакли «ang'uli», дар урду «^1» ва дар албанй дар шакли «gisht» вомехурад. Панчаро дар авастой низ чун дар забони муосири точикй- форсй «panca» (панча) овардаанд. Вожаи забони форсй-точикй «панча» ба вожаи русии «палец», англисии «palm» ва санскритии «pani», ки дар ин забондо «кафи даст»-ро мегуянд шояд дар ибтидо дамзот ва даммаъно буда, маънои «чой ва узви падн»-ро дошта бошад, зеро яке аз маънодои вожаи «пан» ва «пал» дар забондои кадим «падн» ва «дамвор» мебошад. (Дар забондо оводои «л» ва «н» ба дам бадал шуда метавонанд). Аз ин ру, шояд вожаи «панча» номи худро на аз раками панч гирифта,
балки баракс ракам нахуст ном аз микдори ангуштон гирифтааст, ки дар кафи дасту пойхо мебошанд.
Пой - онро по, поча, почак низ мегуянд, ки узви асосии харакат, аз як чой ба чои дигар барандаи хайвонот ва инсон буда, дар кисмати поёни организм чойгир аст. Бо вожаи «пой» инчунин, поя, кисми зер ва таги ашёхо низ ифода карда мешавад. Дар шакли феъл вожахои «пой, пойидан» ба маънои нигоху бин намудан, сабр кардан, муковимат, кудрат ва монанди инхо меояд. Вожаи «по (пой)» барои ифодаи узви анатомй, вожаи давраи муштаракзабонии оилаи забонхои хиндуаврупой мебошад. Ин вожа дар хиндуаврупой «p[h]et», хиндии кадим «pad», дар забони юнонии кадим дар шакли «лоб, лобо<; (под, подос)» ва дар авастой «pad, paja » дучор мегардад [6, с. 97]. Дар китоби «Бурхони котеъ» бошад вожаи «пожа» низ ба маънои «поча» оварда шудааст. Дар лугатхои тиб, калимаи «podalgia»^ аз юнонй «pod»- пой ва «algos» - дард нишон медиханд. Дар фарханги забони санскритй вожаи «pad» бо маънои «по (пой)» ва «кадам» тавзех ёфтааст. Вожаи забони англисй «foot(фут)», ки пойро ифода дорад, шаклдигаркардаи вожаи юнонии «лоб (под)» мебошад, зеро аз руи конунхои фонетикии тахаввули вожахо, харфи «п» бо «ф» ва «д» бо «т» иваз шуда метавонанд [11]. Вожаи дигари забони англисй «leg», ки синоними дигари пой дар забони англисй мебошад ба вожаи точикй-форсй «лагат, лагат» мувофикат мекунад. Дар як катор забонхои ахли Кавкоз, аз чумла дар забони гурчй «по, пой» - ро ««gQbo (печи)» мегуянд, ки дар натичаи тахаввулоти вожаи «поча» пайдо шудааст. Дар забони русй пешоянди «под» ифодакунандаи «зер, таг, каър» аст. Шояд, аз он ки пойхо, чун дар поёни тан мавчуд аст, «по (пой)» номида шудааст.
Пуст - бофтаест, ки тамоми руи бадани инсон ва хайвонотро пушидааст, организмро аз сармову гармй ва зарби чисмхои табий хифз мекунад. Вожаи «пуст» асосан дар забонхои гурухи форсй дучор мегардад. Он аз давраи форсии миёна дар шакли «post» вомехурад. Тахлили равобити сохту маънои вожаи «пуст» нишон медихад, ки он дар таърих дар натичаи шикаст аз вожаи «пустин (пустан)» ва он аз « пуштан» шакл гирифтааст, ки маънояш «пушонандаи тан» мебошад. Хамивазшавии овохои «с» ва «ш» на танхо хангоми иктибос аз як забон ба забони дигар, хатто дар дохили гуишхои як забон низ ба амал омада метавонад. Дар забони точикй калимаи «пустак», ки асосан пусти хушкшударо мегуянд, бо гунаи «pustaka» дар забони санскритй ва авастой дучор мегардад, ки онро бо маънои «китоб» ва «варакаи навиштачот» овардаанд [9, с.115]. Зеро дар он даврон ба сифати васоити навиштачотй пусти хайвонотро истифода менамуданд ва худи китоби Авасто низ дар пуст китобат шуда буд. Муродифи лотинии «пуст» -«derma» [3, с. 48] аз руи сохтор ба вожаи пуст равобит надорад. Дар забони авастой худи пустро «carema» мегуянд, ки шакли кадимаи вожаи «чарм» мебошад. Вожаи «сагета»-и авастой дар асл бо маънои «маводи чорвой» меояд, зеро дар ин забон, чорвохоро «чар, чара» овардаанд.
Устухон - чисми сахтарин, асоси скелет ва нигохдорандаи шакли тани инсон ва хайвонот мебошад. Баъзе аз устухонхо дар рафти инкишофи таърихй ичрокунандаи вазифаи мухофизй низ гаштаанд, узвхои мухимтарини организмро аз таъсироти механикй хифз мекунанд.
Вожаи «устухон» бунёди кадима дошта, мураккабсохтор аст, аз бахшхои «усту» ва «хон» таркиб ёфтааст. Киёси ин вожа ба калимахои ифодагари «устухон дар забонхои хонаводаи хинду аврупой» нишон медихад, ки онхо пайдоиши ягона доранд. Устухон дар забони лотинй дар шаклхои «os, ossis», дар юнонй «оотеоу (osteon)», дар хиндуи кадим - санскрит «asthi» дар забони хеттй «hastai», дар албанй «asht», дар славиянии кадим «ostb» ва дар забони авастой «ast^», «asti» дучор мегардад [2, с.816]. Дар забони русй устухонро «кость» мегуянд, ки бо вожаи дигари ин забон «костыль», ки ифодагари «асо» - пояи такягохй ва рохгардии бемор мебошад, хамреша аст. Бахши «усту»-и таркиби вожаи точикй-форсии «устухон» аз шакли авастоии «ast^» шакл гирифтааст, зеро бадалшавии овои «а>> ба «у» дар забонхо маъмул аст. Дар забони точикй калимае дигаре, «устура», ки тег, покуро гуянд, низ шабехсохти вожаи «усутухон» мебошад. Вожаи «устура» пайдоиши дигар дорад, он аз калимаи авастоии «astra», ки бо маънои «корд», «ханчар» меояд, асос гирифтааст. Дар лугатномахои кадим вожаи «устудон» низ вомехурад, ки сандук барои нигохдории усухонхои фавтидагонро мегуянд. Ин нишон медихад, ки бахши «усту»-и вожахои устухон ва устудон, ифодагари «устухон» мебошад ва шояд бахши «хон» дар даврахои баъдина ба решаи калима - «усту» пайваст шуда, вожа шакли «устухон»-ро гирифтааст. Ва маънои лугавии вожаи устухон» - «устуни бино», яъне «устуни тан» буда дар он худи вожаи «усту» маънои «устувор», «устун», «такягох» ва «асос» - ро ифода дорад ва гунахои дар дигар забонхо буда низ бо ин маънохо иртибот доранд.
Хирной - узви дарунхолест, ки тавассути он хаво аз халк ба шуш ворид мегардад. Номи ин узв низ аз ду бахш «хир» ва «ной» бунёд аст. Маълум аст, ки хар чизи дарозруяи дарунхолиро «ной, най» мегуянд. Растании алафй, камишро низ дар забони точикй най гуянд, асбоби мусикии нафасй-най, асбобхои дарози дарун холй - найча, гарчанд аз алафи най тайёр карда нашавад, хам най гуфтаанд. Дар адабиётхо сурохии бинйро нойи бинй мегуянд. Дар номи «хирной» бахши «хир» дар таърих дар натичаи тахаввулот аз вожаи «хар (хара)» шакл гирифтааст, ки маънои «калон»,
«бузург» - ро дорад. Дар дакикат хирной, яке аз нойдои калонтарини организм мебошад. Дар забони точикй низ як катор вожадое, чун харсанг, харчанг, харбуза ва f. дучор мешаванд, ки дар ондо бахши «хар» бо маънои калон, бузург ва азим меояд. Дар китоби «Бурдони котеъ» ва «Еиёс -ул - луFOт» низ чанд вожадои бахши «хар» дошта ба маънои боло тавзеъ ёфтаанд: «Харкамон -камони бузургро гуянд; Харной - нойи бузургро гуянд, ки карраной бошад; хармуш - навъе аз муш бошад баFOяд бузург, ки бо гурба чанг кунад ва FOлиб ояд» [1, с.387, 388, 4, с. 300, 301]. Вожаи дигаре, ки бо вожаи «хирной» даммаъно аст, асбоби дигари навасй «карнай» мебошад. Дар калимаи «карнай», низ бахши «кар» аз вожаи «хар (хара)» шаклгирифтааст. Ба дам бадалшавии оводои «х» ва «к» низ дар доираи конуниятдои фонетикии тадаввулот мебошанд. Маънои асбоби садои баланддиданда «карнай» низ маънои «найи калонг» - ро дорад.
АДАБИЁТ
1. Бурдон, Мухаммадхусайн. Бурдони котеъДЛ. /М.Бурдон,-Душанбе: Адиб,1993. - 416 с.
2. Гамкрелидзе Т.В., Иванов В.В. Индоевропейский язык и индоевропейцы / Т.В. Гамкрелидзе, В.В. Иванов / реконст. и историко-типологический анализ праязыка и протокультуры с предисловием Р.О. Якобсона. Кн. 2.-Тбилиси: изд. Тбилисского Университета, 1984. -1328с.
3. Галинова Н.И. Латинско-русский словарь. Учебное пособие для студентов биологов /Н.И.Галинова, ААФомнна. -Екатеринбург, 2014. -186с.
4. Гиёсуддин, Мудаммад. Еиёс-ул-лугот. Ч..1. / М.Гиёс. - Душанбе: Адиб, 1987. - 480 сад.
5. Дворецкий И.Х. Латино-русский словарьЖХДворецкий 3-е изд. -М.: Русскый язык, 1986.-840 с.
6. Крсимов Б.С. Нигоде ба таърихи лексикаи забони порсии дарй (дар асоси маводи «таърихи Табарй»-и Балъамй). / Б.С.Крсимов-Душанбе, 1995. -200с.
7. Мирзозода Сайфиддин. Фарданги ягаобй-точикй./СМирзозода -Душанбе, 2008. -279с.
8. Основы иранского языкознания : Новоиранские языки: западная группа, прикаспийские языки / редкол В.ИАбаев, М.Н.Боголюбов, В.С. Расторгуева. -М.: Наука, 1982. -570 с.
9. Санскрито-русский учебный словарь / Составитель Н.П. Лихушина http://gderel.№/sanskrit/Three-manual-vocabulaiy.
10. Симфонический санскритско-русский толковый словарь Махабхараты. -М.: 2007. -472с.
11. Тухтасунов О. Основные принципы формоизменения слов. /О.Тухтасунов //International scientific journal «Science and world», №> 7, Vol. 2, -Volgograd (Russia), 2016. p.88-91.
12. Bahrami E. Dictionary of the Avesta / E.Bahrami, F.Joneydi, -Balkh, 1990. (Iran).
ЭТИМОЛОГИЯ НАЗВАНИИ НЕКОТОРЫХ ОРГАНОВ ЧЕЛОВЕЧЕСКОГО ОРГАНИЗМА
В статье исследованы этимология названий некоторых органов человеческого организма. Автором, для уточнения значений названия органов, использованы методы логического и лингвистического анализов, как сравнительного анализа слов имеющих сходную структуру в разных древних языках, как санскритский, авестийский, латинский и греческий. На основе анализов показано, что слово «пануа» - пятка не возникло от числительного «пану» - пять, а наоборот, предки смотря на количество палец выбрали название числителя. Слово «нохун» - ногти, из-за того, что не имеет кровь и кровеносных сосуды, приобрело такое название. В нём часть «но» - отрицание а «хун» - кровь в таджикско-персидском языке. Начальная форма слова «забон» - язык -«завон, зафон» этимологизирована с значением «рождающий голос, звон». Так же в статье этимологизированы слова «хирной» - трахея со значением «большая трубка», «пуст» - кожа - «покров тела», «дацон»- рот «вход», «дандон» - зуб «зёрнышко рта», «устухон»-кость «стебель, ствол», «пой» - нога «нижний орган», «даст»-рука «создатель вещей», «гуш»- уши «восприятие», «бини» - нос «орган обоняния», «абру» - бровь «водосток, преграда лобного пота».
Ключевые слова: Этимология, этимология органов, абру-бровь, бини-нос, гулу-горло, гуш-уши, дацон-рот, дандон-зубы, даст-рука, нохун -ногти, забон-язык, пануа-пятка, пой-ноги, пуст-кожа, устухон-кость.
THE ETYMOLOGY OF SOME HUMAN BODY PARTS
The paper studies the etymology of some human body parts. The author applies comparative method in order to exactly identify the meaning of the name of body parts. He refers to dictionaries of old languages like Sanskrit, Avesta, Greek, Latin to find words naming parts of body in order to analyze them by their linguistic and logic aspects and compare them with Tajik-Persian words of body parts. The findings show that the word «panja-fist» is not originated from the numeral «five», in opposite the numeral «five» takes its origin from the word «panja-fist», which has five fingers. And the word «nokhun-nail» is called so because it has not blood and blood vessels i.e. «no» means «no/not, without» and«-khun» means «blood» (no blood).
The first form of the word «zabon-tongue» is considered «zavon, zafon» meaning generator or generating sound or voice. As well, the paper clarifies the meanings of the words «khirnoy-trachea, windpipe» meaning «big pipe», «pust-skin» meaning «body-cover», «dahon-mouth» meaning «entrance», «dandon-tooth» meaning «seeds in the mouth», «ustukhon-bone» meaning «stem, trunk of the body», «poi-leg» meaning «lower body
part», «dast-hand» meaning «creator of things», «gush-ear» meaning «perception», «bini-nose» meaning «a part of body for smelling», «abru- eyebrow» meaning «water preventing i.e. blockage of sweat flowingfrom the forehead».
Keywords: etymology, etymology of body parts, «abru- eyebrow», «bini-nose», «gulu- throat», «gush-ear», «dahon-mouth», «dandon-tooth», «dast-hand», «nokhun-nail», «zabon-tongue», «panja--fist», «poi-leg», «pust-skin», «ustukhon-bone».
Сведения об авторе:
Тухтасунов Обиддин - Худжандский государственный университет имени Б. Гафурова, доцент кафедры органической и прикладной химии. Тел. (+992) 927643332, E-mail: Obiddin 59@mail.ru Адрес: 735790, Республика Таджикистан, г. Худжанд, мкр.32, дом 87, кв.31.
About the author:
Tukhtasunov Obiddin - Khujand State University named after B. Gafurov, associate Professor of organic and applied chemistry. Tel.: (+992) 927643332 E-mail: Obiddin 59@mail.ru
УДК. 809.155.0+802.0 Ч,ОЙГОХИ АЛОКАИ ПЕШОЯНДИ (PREPOSITIONAL CONNECTION) ДАР ЗАБОЩОИ ТОНИКИ ВА АНГЛИСИ
Ма^мадсолехи М.
Донишгоуи давлати омузгории Тоцикистон ба номи С.Айни
Алокаи калимахо бо пешоядхо дар забонхои точикй ва англисй яке аз навъхои сермахсултарин ва серистеъмолтанрин василаи алокаи калимахо ба хисоб меравад. Пешояндхо калимахои ёридихандае мебошанд, ки муносибати нахвии байни калимахои мустакилро дар таркиби ибора таъмин намуда, дар якчоягй бо онх,о барои ифода намудани алокаи гуногуни вокеияти объективй / масоха, замон, сабаб, максад, объект дар забон хизмат мекунанд [3, c.255].
Дар забонхои точикй ва англисй базъе аз навъхои воситахои алокаи ба монанди: нахвй -syntactical, изофй - additional, пешояндй - prepositional, пасояндй - postpositional дар созмони ибора ширкат наварзанд хам, баъзе навъхои он дар тафсил шудани чузъхои ибора ба кор меравад. Боиси зикр аст, ки яке аз маъмултарин ва мураккабтарин воситаи алокаи хамрохй ба тарики пешояндупасоянд дар созмони ибораву чумла чойгохи вижаро ишгол менамояд: аз вай дида бе^тар - as better from him, аз бародарам меурубонтар - more kindly form my brother, аз Душанбе дида калонтар - larger than from Dushanbe ва гайра.
Забоншионс А.Мирзоев оиди навъхои воситахои алокаи пешояндй ба мисли алокаи изофи ва пасояндй дар иборахои феълй тахкикот гузаронида, натанхо колабхои пешоянду пасояндй дар иборахои феълии замонй истифодашаванда аз..., боз..., аз... тараф..., аз ... инцониб, аз ... сар карда, аз ... байн ..., аз ... мобайн нагузашта, аз миён... балки дигар муносибатхоро ба эътибор гирифтааст [4, c.145].
Муодили ин пешояндхо дар забони англисй чунин мебошанд: from., ..., by., since., at., in.,outside, in front of., near to ., for ва дигархо ба кор мераванд.
Х,амин тавр, мавсуф дар бораи алокаи пешоянди барои ва пасоянди шуда ингуна андешаронй намудааст: калимаи шуда дар асл сифати феълист, хануз дар ягон асар чун пасоянд дарч нагардидааст. Вай ба монанди пасоянд муносибати максаду сабабро якчоя бо пасоянд нишон дода метавонад: барои шумо шуда бо ин бо ин кас цанцол кардам - I have fight with him for you [4, c.179].
Х,аминро низ кайд намудан зарур аст, ки ба воситаи пешояндхо алокаи байни чузъхои ибора таъмин мегардад. Аммо дар ибора худи онх,о вазифаи мустакилро ичро карда наметавонанд. Бинобар хамин хам кобилияти чузъи ибора шудан надорад. Пешяндхо танхо бо тавассути ибора ва чумла дорои вазифа ва маънохои грамматики мешаванд [5, с.37].
Академик В.В.Виноградов дуруст кайд мекунад, ки «маънои лугавии пешояндхо ба маънои грамматикиашон баробар аст» [1, с.83].
Пешояндхо мазмуни чузъхои ибораро бо тобишхои гуногуни маънои худ бой мегардонанд ва инкишоф медиханд ва ба хамин восита накши нахвии чузъхои ибораро возеху равшан месозанд. «Пешояндхо аз маънои лугавй тамоман махрум нестанд^> [2, с.50].
Накши пешоянд дар созмонни иборахои сифатй нихоят калон аст, чун ки бештари иборахои сифатй ба воситаи пешоянд сурат мегиранд. Вазифаи грамматикии пешоянд мантикан аз мохияти худи он зохир мегардад: «ба воситаи онх,о муноибатхои гуногуни синтаксисй ифода меёбанд^> [2, с.68].
Дар китоби грамматикаи академии забони русй пешоянд чунин шарх дод шудааст: «Пешояндхо, хамчун калимахои ёридиханда, маънои лугавй надоранд. Пешояндхо хамеша бо
