CC BY
42NEET САНАТЫНДАГЫ ЖАСТАРДЫ Ж¥МЫСПЕН ЦАМТУДЫН, БЕЛСЕНД1 ШАРАЛАРЫНА ТАРТУ МЕХАНИЗМ1 ЖЭНЕ БАС^АРУ ^¥РАЛДАРЫ
Е.К. Менлибаев1
Макалада елiмiздегi Yлкен элеуметтiк топка жататын жастардыц eзектi мэселесi туралы жазылган. Ол не жумыс ктемейтш, не окымайтын NEET санатындагы жастарды белсендi экономикалык нарыкка енгiзу тетiктерi зерттелдi. Сонымен катар, ;азiргi тацда мемлекет тарапынан кабылданып жаткан шараларга (зацдар мен мемлекеттж багдарламаларга) мониторинг жYргiзiлдi. Корытындысымен NEET санатындагы жастармен жумыс жасауды жетiлдiру бойынша тшсп усыныстар енгiзiлдi.
Тушн свздер: жастар, жумыссыздык, NEET санаты, жастар саясаты, окумен камту.
Элеуметтануда «маргинализация» деген угым бар. Оран когамныц лезде дамуы, айналадагы кYрт eзгерiстерге ыесе алмай, элеуметтiк тобынан ажырап, баска топка ;осыла алмай абдырап, адас;ан адамды жаткызуга болады. Бул кубылыс жеке адамга да, топка да, кейде тшт бYтiндей урпакты камтиды.
Когамдык гылымда бул угым орны;;ан, бiра; этникалы; себептермен ресми саяси айналымда жок Алайда, ;огамды;-саяси мэселелермен айналысатын орта бул кубылыстыц астарын, себептерi мен ы;тимал салдарын быу тиiс.
Маргинал ортаныц кYшеюi - кргамдагы дэстYрлi байланыстардыц Yзiлiп, эдет, салт пен дэстYP, дiн мен ды, этика мен зац туралы тYсшiктiц кулдырауына экеледi, Yйреншiктi кундылыктардыц негiзi жойылады.
На;тыра; айт;анда, аспан мен жердщ ортасындагы абдырап калган «элеуметтж аутсайдер» деген жас замандасымыз.
Ресми статистикага сэйкес 2022 жылдыц басында елiмiздегi 14-28 жас аралыгындагы адамдар саны 3 741 083 курады. Оныц iшiнде ;алада 2 106 589 адам (56,4%), ауылда - 1 634 494 адам (43,6%).
2022 жылдыц 2-токсаныныц корытындысы бойынша жумыссыз жастар саны 68 547 адамды курады (2021 жылы - 77 648 адам). бткен жылдыц сол кезещмен салыстырганда жумыссыз жастар саныныц тeмендеуi байкалады.
2022 жылдыц 2-то;санында жастар жумыссыздыгыныц децгеш 3,9% (2021 жылы - 3,8%) болды.
6цiрлiк бeлiнiсте ец жогары кeрсеткiштер Алматы каласында - 5,6%, Караганды облысында - 4,8%, Нур-Султан каласында - 4,6% байкалады. Ец тeменгi кeрсеткiштер Атырау облысында - 2,4%, Акгебе жэне Павлодар облыстарында - 2,8%, Костанай, Жамбыл жэне А;мола облыстарында - 3,1%.
К^рп когамда NEET санатындагы жастар тобы бар. Бул угым кейiнгi жылдары кeбiрек айтылганмен, ондай жастардыц бурыннан бар екенi жасырын емес. Гылымда NEET терминi агылшын тiлiндегi «Not in Empoloyment. Education or Trai-ning» угымыныц бас эрiптерiнен куралган. Казак; тыше аударганда «не жумыс ктемейтш, не окымайтын, не eзге де ктермен айналыспайтын адам» дегендi бiлдiредi.
Осы ретте, ¥лттык статистика бюросыныц ресми деректерiне сэйкес, 2022 жылдыц 2-токсаныныц корытындысы бойынша NEET санатындагы жастардыц Yлесi 6,5%-ды курады (2021 жылдыц корытындысы бойынша - 6,9%), 0,4%-га тeмендегенi байкалады.
Оныц eцiрлiк бeлiнiсiнде ец жогары кeрсеткiштер ¥лытау облысында -12,6%, Шыгыс - Казакстан облысында - 10,8% (2021 жылы - 5,8%), Караганды облысында - 9,2% (2021 жылы - 9,1%) байкалады. Ец тeменгi ^рсетгаштер Павлодар облысында - 4,8% (2021 жылы - 4,9%), Костанай облысында - 4,8%
1 Менлибаев Еркебулан Кайырбекович - магистр государственного и муниципиального управления РАНХиГС.
(2021 жылы - 4,9%), Абай облысында - 3,5%, Батыс Казахстан облысында - 3,1% (2021 жылы - 3,8%).
ЫЕЕТ санатындагы жастар - XX гасырдыц соцына ;арай пайда бола бастаган элеуметтж топ. Бул мэселенi алгаш болып ¥лыбритания мемлекетiнде зерттеген элеуметтанушы галымдар болаша; ецбек нарыгындагы Yлкен мэселе болатындыгын кетерген. Одан кейiн жастардыц элеуметтiк элсiз топтарына арналган мемлекеттж сараптаумен БYкiл элемдiк банк айналыса бастауы, муныц дYниежYзiнде кYPделенiп кеткен мэселе екендт айтылып келедi.
Сыртк;ы ортаныц, галамдык; жагдайдыц езгерiп, элемдеп экономикалы; жэне геосаяси ахуладыц ^рделенушен, мэдениет пен моральдщ кунсыздануы, жаца технологиялар мен медианыц куатты кYшi - эсiресе, ескелец урпа;тыц денсаулыгына, а;ыл-ойы мен мшез-;улк;ына, тулгалык; к;асиеттер1 мен азаматты; бет-бейнесiне ;атты эсер етуде. Соныц салдарынан бiздiц елiмiздеде ЫЕЕТ санатындагы жастардыц ;атары артты.
Бiра; бул кYPделi элеуметтiк процеске Yкiмет тарапынан кеш мэн берыдь Олармен жумыс жасау эдiстемесi, статистикалы; есепке алу формуласы кейiнгi жылдарда пайда болып, мемелекеттiк органдар тшсп шаралар ;абылдай бастады.
бщрлер децгешнде ец алгаш рет 2013 жылы Кызылорда облысыныц экiмдiгi ЫЕЕТ санатындагы жастарды аныщтау алгоритмi, оларды мемелекеттж багдарламалар аясында окуга, жумыспен ;амтудыц белсендi шараларына тартуга багытталган Жол картасын ;абылдады. 2014 жылы Кызылорда облысында еткен Казахстан Республикасы Президент жанындагы жастар саясаты женiндегi кецестщ кYн тэртiбiнде аталган мэселе ;аралып, республиканыц барлы; айма;тарында ЫЕЕТ жастармен жYЙелi жумыс жасау женiнде тапсырма берiлген болатын.
Жалпы елiмiздегi жастар саясатын уйымдастыруга багытталган нормативтж-;ук;ык;тык; ;ужаттар бар. Олар:
-2015 жылгы 9 а;пандагы №285^ КР Мемлекеттiк жастар саясаты туралы
зацы;
-Казахстан Республикасы Yкiметiнiц 2013 жылгы 27 а;пандагы № 191 ;аулысымен бекiтiлген «Казахстан 2020: болаша;;а жол» Казахстан Республикасы мемлекеттж жастар саясатыныц 2020 жылга дейiнгi тужырымдамасы.
6кiнiшке орай аталган кужаттарда ЫЕЕТ санатындагы жастар женшдеп термин (тусШк), олармен умыс жасау механизмдерi мYлде енгiзiлмеген.
Осы ретте, 2022 жылгы 28 ;ыр^йекте КР Парламент Мэжiлiсiнiц жалпы отырысында депутаттар ел Президентшщ жекелеген тапсырмаларын кке асыру жэне жастар саясаты мэселелерi женiндегi кейбiр зацнамалы; актiлерге тYзетулердi бiрiншi о;ылымда ма;улдады.
ТYзетулер «Халы; денсаулыны жэне денсаулы; са;тау жYЙесi туралы» КР Кодексiне жэне «Мемлекеттж жастар саясаты туралы» КР Зацына ;атысты болды. Зац жобасына «жастардыц даму индекй», «жастармен жумыс женшдеп маман», «жастардыц элеуметтiк к;ызметтерЪ> угымдарын зацнамалы; тургыдан бекiту усынылган.
Сондай-а;, зац жобасымен жумыс барысында депутаттар жастардыц шект жасын 35 жас;а дейiн улгайту туралы усыныс енпзген. Егер бул норма бекiтiлсе, Каза;станда жас азаматтардыц саны 6,2 миллион адамга дейiн артады.
Сонымен ;атар, еш;айда о;ымайтын, жумыс жасамайтын (орналаспаган) жастарга - ЫЕЕТ мэртебесiн енпзу мэселесi тал;ыланды. Жумыспен ;амтылмаган жастарды жумыс;а орналастыру, техникалы; жэне кэсштж бiлiм беру жауапкершiлiгi тиiстi министрлжтерге жYктеу усынылды.
КР А;парат жэне ;огамды; даму министрлiгi ЫЕЕТ жастарын терт топ;а белiп жумыс жасауды жоспарлауда. Бiрiншi кезекте, бул жумыссыз жастар. Окудан шыгарылган жэне жумыс ктемейтш адамдарды аныщтау. Екiншi санат -мYгедектiгi бар, жумыс ктей алатын жастар, ал Yшiншi санат - созылмалы аурулары бар немесе зиянды заттарга тэуелдi жастар. Соцгы санат - YЙ шаруасындагы жас эйелдер. Оран кеп балалы жэне жалгыз басты аналар кiредi.
Олapдьщ ганын atinjan, индекс к;aлыnтacтыpыn, жумыск^ оpнaлacтыpy Yшiн шapaлap к;aбылдayды кeздeйдi.
Kaзa;cтaндa жумыссыз жacтapды ецбекпен жэне окумен к^мтуды ^здейтш бipнeшe бaFдapлaмaлap мен жобaлap кке acыpылyдa. Атan aйт;aндa:
-Жacтap тэжipибeci;
-АлFaш;ы жумыс орны» жобacы;
-«Дипломмен ayылFa» бaFдapлaмacы;
-«^эцилж ел жacтapы - индycтpияFa!» («Cepnrn») жобacы; ел» жобacы;
-Жacтapдьщ к;урылыс-ецбек жacaк;тapы жэне т.б..
6кiнiшкe оpaй, aтaлFaн шapaлap жacтap apacындaFы жумыссыздык;ты шeшyгe жeткiлiкciз. ЖacтapFa apнaлFaн мeмлeкeттiк бaFдapлaмaлap тypaлы a;napaттaн хaбapcыз. NEET caнaтындaFы жacтapдьщ кeбi кездейсок; тaбыcтьщ apк;acындa eмip cYpeдi. ОлapFa кeбiнe бaзapлap мaцындaFы жaлдaмaлы жyмыcтapды icтey к;олaйлы.
Ал осы жacтapмeн жумыс жacaйтын мeмлeкeттiк мекемелер, конcyльтaтивтiк-кeцecшi оpгaндap жэне к;оFaмдык; yйымдap жeткiлiктi. Жaлnы eлiмiздe жacтapдьщ инcтитyтционaлдык; жYЙeci толы; ;aлыnтac;aн. KP А;napaт жэне ;оFaмды; дaмy министрлтнщ a;napaтынa сэйкес, бapлы; eцipлepдe:
- Жacтap ресурстык; оpтaлык;тapыньщ ганы - 227. Оныц iшiндe: облысты; - 13, pecnyбликaлы; мaцызы бap ;aлaлapдa - 3, ;aлaлы; - 39, ayдaндык; - 17S;
- Бapлы; децгейдеп экiмдiктep жaнындaFы Жacтap ici жeнiндeгi кецестер caны - 218;
- Жacтap ici жeнiндeгi комитеттер - 897;
- Жacтap yйымдapы - S 47.
Дегенмен, бiздeгi бiлiм бepy жYЙeci, жacтap caяcaты мен жaлnы ;оFaмды; ;aтынacтap тек aлFыp, к^лез, бeлceндi aдaмдapды aлFa жылжытып, эдeттeгi тYciнiк бойыншa «жaк;cылap» ;aтapынa жaтnaйтын кenшiлiктi ^лецкеде, нaзapcыз к;aлдыpaды. Дapынды бaлaлap бaй;ayы, бeлceндi жacтap ФОРУМЫ, Yздiк ок;yшылap мен озы; cтyдeнттepдi мapanaттay шapaлapыньщ тacacындa тYpлi себептермен оку мен ;оFaмды; icтe кенже к^лыш жYpeтiн, жap;ыpan кepiнe aлмaйтын мьщдaFaн жacтap ;оFaмды; к;олдayдaн тыс к^лыш ;ояды. Оcылaйшa, жacтapды «iлгepi жYpeтiндep» мен «кешн к;aлaтындapFa» aжыpaтыn, жacaнды «ayтcaйдep» aтaп ;оFaмнaн бeлiнin ;aлyдa.
Сонымен ;aтap, ресми cтaтиcтикaFa сэйкес eлiмiздe 1 млн-нaн acтaм жac жaлnы оpтa бiлiммeн Faнa ;aмтылFaн. Олapдьщ ;aтapы эр жыл caйын apтyдa. Mэceлeн, 2022 жылы мектеп бiтipгeн 170 мыцмн aca тYлeктщ 130 мыцы Faнa ¥лттык; бipыцFaй тecтiлeyгe кэтыскэн. Олapдьщ 67% шeктi бaлды жимй aлмaFaн. Оpтa есеппен aлFaндa 1 жылдыц eзiндe 40 мьщFa жуы; жac кэciби мaмaн болу Yшiн бiлiм aлyFa мYмкiндiгi болмaйды. Сондык^н NEET caнaтындaFы жacтapдьщ naйдa болуыныц ец npоблaмaлы нYктeci осы жерден бacтaлaды.
Осы ретте, NEET жacтapыныц к;aтapын aзaйтy, олapды бeлceндi экономигалык; оpтaFa тapтy, eмipлiк мaцызды дaFдылapFa YЙpeтy, мacылдык; кeзк;apacтaн apылтaтын жYЙeлi идеологиялык; шapaлapды к;aбылдay кезек ^тармейтш мэселе.
БYгiнгi кYнi KP Ецбек жэне хaлык;ты элeyмeттiк K^Fay министрлшмен «Ецбек нapыFын дaмытyдыц 2025 жылFa дeйiнгi кeшeндi жоcnapы» эзipлeнyдe. БaFдapлaмa aяcындa жacтap apacындa жумыспен к^мтуды apттыpy Yшiн бipнeшe жобa ycынылFaн: олap - «Бipiншi жумыс орны» (NEETжастаpFа аpналFан, олаpFа беpiлетiн субсидия мвлшеpi мен меpзiмi улгайтылады), «ТYлeктep Yшiн жacтap npaктикacы» жэне «¥pпaк;тap кeлiciмшapты». ОFaн pecnyбликaлык; бюджеттен 2022-2024 жылдapы 105,4 млрд тецге бaFыттaлмaк;. Бipaк; бул шapaлap жacтapдыц жyмыccыздыFын жоюFa жeткiлiктi емес. Сондык^н кeлeci ycынымдapды eнгiзyдi жeн caнaймыз:
-жaлnы оpтa бiлiм беру кезецшде окyшылapFa мaмaндык; тaцдayFa кэciби бaFдap беру жyмыcтapын ерте кезецнен бacтay. Окушыныц бiлiмiнe, дaмy мYмкiндiгiнe жэне к;ызыFyшылыFынa сэйкес мaмaндык; игеру Yшiн бiлiм aлy децгейлерше тоnтacтыpy. Олap: K^ic^a дaяpлay кypcындa, оpтa apнayлы технигалык; коллeджiндe жэне университетте бтм aлyшылap;
-ецбек шартынсыз жалдамалы жумыс жасайтын жастардыц ;ызметш зацдастыру. ЫЕЕТ санатындагы жастарды жумыспен ;амтыган жеке кэсiпкерлердi ынталандыру тетiктерiн ;арастыру. Олардыц ;у;ы;тарыныц ;оргалуын ;амтамасыз ету;
-Мемлекеттж жастар саясаты туралы зацына орталы; мемлекеттiк органдардыц ЫЕЕТ санатындагы жастармен жумыс жасаудагы функцияларын на;ты белгыеу ар;ылы салааралы; байланыс пен жауапкершыжтерш арттыру;
-Республикалы; мацызы бар ;ала жэне облыс экiмдерiнiц ;ызметш багалау критерилерiне ЫЕЕТ жастарыныц окумен жэне жумыспен ;амтылу индексiн белгiлеу;
-ЫЕЕТ санатындагы жастардыц ецбек кYшi аз, шга кешь;онныц басымдыгына ие айма;тарга (Ацмола, Павлодар, Цостанай, Шыгыс Цаза^стан жэне СолтYстiк Цаза^стан облыстары) ;оныс аударуына, ол жа;та жумыспен ;амтылуына, жер алуына, бизнесiн ашуга багытталган элеуметтiк ;олдау пакеттерiн усыну;
-жумыссыз жастарды ;айта даярлау курстарына ;атысуын ынталандыратын жаца механизмдер ;абылдау;
-сапалы, тура;ты жумыс орындарын ;уру.
Казiргi тацда кептен берi бiздегi саяси жэне экономикалы; айналымнан тYсiп ;алган адами капитал угымы жацгыртылужа. Оныц сапасын кетеру мэселесi мемлекеттiк мацызы бар басымды;;а айналды. Шын мэншде, кез келген жацару мен модернизация сапалы элеуметтж базаны талап етедь Денсаулыгы мыщты, бiлiмi мен быт жогары, ецбекке ;абыетп, мэдениетi мен азаматты; устанымы биiк жаца тол;ын болмаса, ;андай да жацгыру мен жацару жоспарлары бос, мэнсiз, ма;сатсыз ;алады.
Сапалы ултты; адами капитал - эр жастыц тулга жэне маман ретшде ;алыптасып, жетiлуiне ;атысы бар барлы; салалардыц тиiмдi жумысынан ;уралатын орта; нэтиже. Сонды;тан адами капиталды жа;сарту - салааралы; негiздегi жYЙелi жумысты талап ететш кYPделi мiндет.
Цолданылган эдебиеттер mÍ3ÍMÍ:
1. 1 Казахстан Республикасы Стратегиялык; жоспарлау жэне реформалар агентлпнщ ¥лтты; статистика бюросы. https://www.stat.gov.kz/official/industry/2 5/statistic/7.
2. 2 Каза;стан Республикасы А;парат жэне когамдык; даму министрлiгi. Жастар саясаты. https://www.gov.kz/memleket/entities/fam/activities/1955?lang=kk.
3. 3 «Каза;стан жастары» ¥лтты; баяндамасы. 2019 ж. 4-тарау. Жастардыц элеуметтж-экономикалык; жагдайы.
© Е.К. Менлибаев, 2022.
THE MECHANISM OF INVOLVEMENT OF NEET CATEGORY'S YOUNG PEOPLE TO THE ACTIVE EMPLOYMENT MEASURES AND MANAGEMENT TOOLS
Ye.K. Menglibayev
Abstract. The article deals with the actual problem of youth belonging to a large social group in our country. The mechanisms of introducing NEET category youth, who neither works nor studies, into the active economic market, have been studied. In addition, the measures taken by the State (laws and state programs) were monitored. As a result, relevant proposals were made to improve work with young people of the NEET category.
Key words: youth, unemployment, NEET category, youth policy, involvement in studies.
© Ye.K. Menglibayev, 2022.
