CC BY
14
5.2.3. (08.00. 05) РЕГИОНАЛЬНАЯ И ОТРАСЛЕВАЯ ЭКОНОМИКА 5.2.3. ИЦТИСОДИЁТИ МИНТАЦАВЙ ВА СО^АВЙ 5.2.3. REGIONAL AND BRANCH ECONOMY
УДК 332
DOI 10.24412/2411-1945-2023-3-45-53
НАЗАРИЯИ ИЦТИСОДИЁТИ МИНТАЦАВИ ВА ТАКМИЛИ ОН ДАР ЗАМОНИ МУОСИРИ ТАШАККУЛЁБИИ НИЗОМИ БОЗОРИ
ТЕОРИЯ РЕГИОНАЛЬНОЙ ЭКОНОМИКИ И ЕЁ РАЗВИТИЕ НА СОВРЕМЕННОМ ЭТАПЕ ФОРМИРОВАНИЯ РЫНОЧНОЙ
СИСТЕМЫ
THE THEORY OF REGIONAL ECONOMY AND ITS DEVELOPMENT AT THE PRESENT STAGE OF MARKET SYSTEM FORMATION
Бойматов Алицон Азизович, доктори илмуои ицтисодй, профессори кафедраи ицтисодиёти корхона ва минтаца ДДХрСТ (Хуцанд, Тоцикистон)
Байматов Алиджон Азизович, доктор экономических наук, профессор кафедры экономики предприятий и региона ТГУПБП (Худжанд, Таджикистан)
Boymatov Alijon Azizovich, doctor of Economy, full professor of the economy of enterprises and region department under the TSULBP (Khujand, Tajikistan) e-mail: _alijon45@mail. ru
Назарияи ицтисодёти минтацавй дар шароити амалкарди низоми ицтисодиёти бозорй баррасй шудааст, ки омузиши мафуумуои асосиро тавассути ба онуо ворид сохтани тагйирот дар заминаи истифодаи тащили раванду рухдодуои дар хоцагии минтацавй баамалоянда пешбинй мекунад. Зикр шудааст, ки намояндагони назарияи классикии ицтисодиёти минтацавй ба хулосауои мууимми илмй расидаанд, ки то уол мубрамияташонро гум накардаанд. Дар мацола мафууми "минтаца" чун уудуди муайян, ки аз дигар цаламрав бо як цатор аломатуо, аз цумла томият ва мустацилияти нисбии унсуруои таркибиаш фарц мекунад, муайян карда шудааст. Зикр шудааст, ки мамлакати алоуида, цисми муайяни цауон ё вилоят минтаца буда метавонад. Минтацаи шимоли Тоцикистон уудуди вилояти Сугдро дарбар мегирад, ки дорои ицтидори табий-захиравй мебошад ва он тарацции ицтимой-ицтисодии минтацаро таъмин менамояд. Самтуои назариявии цойгиронии истеусолот дар уудуди минтаца, ки дар асоси цойгиршавии сармоя, ауолй ва дигар омилуои истеусолот сурат гирифтаанд, мудаллал гардидааст. Се самти рушди низоми ицтисодии минтацавй чудо карда шудааст, ки онуоро шаклуои татбици цонуни цойгиронии истеусолот дар минтаца уисобидан мумкин аст. Хулоса шудааст, ки рушди назарияи ицтисодиёти минтацавй таввасути васеъ ва пурмазмун намудани мавзуи тадцицот ба амал меояд. Диццати махсус ба истифодаи моделуои математикию ицтисодй, технологияуои иттилоотй дода шудааст.
Калидвожахр: назарияи ицтисодиёти минтацавй, хоцагии минтацавй, мафууми "минтаца", вилояти Сугд, самтуои рушди ицтисодй, низоми ицтисодиёти минтацавй,
моделсозии ицтисодию математикй
Исследуется теория региональной экономики в условиях действия рыночной экономической системы, что предполагает изучение основных понятий через внесение в них изменений на основе использования анализа процессов и явлений, происходящих в региональном хозяйстве. Выделено, что представители классической теории региональной экономики пришли к важнейшим научным выводам, которые доныне не потеряли
актуальности. Понятие "регион" определяется в данной работе как территория, отличающаяся от других рядом признаков, в частности неделимостью и относительной самостоятельностью отдельных составных элементов. Отмечено, что регионом может быть отдельная страна, определенная часть мира или область. Северный регион Таджикистана представлен Согдийской областью, обладающей природными ресурсами, которые обеспечивают её социально-экономическое развитие. Обосновываются теоретические направления размещения производства, представленные на основе размещения капитала, населения и других факторов производства. Выявлены три направления развития региональной экономической системы, которые можно считать формами действия закона размещения производства в регионе. Сделан вывод, что развитие теории региональной экономики происходит путем расширения и углубления содержания предмета исследования, особое внимание уделяется использованию методов экономико-математического моделирования и информационных технологий.
Ключевые слова: теория региональной экономики, региональное хозяйство, понятие "регион", Согдийская область, направления экономического развития, региональная экономическая система, экономико-математическое моделирование
The article dwells on the theory of regional economics under the conditions of a market economic system, which involves the study of basic concepts through making changes to them based on the use of analysis of processes and phenomena occurring in the regional economy. It is highlighted that representatives of the classical theory of regional economics came to the most important scientific conclusions that have not lost their relevance to this day. The concept of "region" is defined in this work as a territory that differs from others in a number of characteristics, in particular the indivisibility and relative independence of individual constituent elements. It is noted that a region can be a separate country, a certain part of the world or an area. The northern region of Tajikistan is represented by the Sughd region, which has natural resources that ensure its socio-economic development. The theoretical directions for the location ofproduction, presented on the basis of the placement of capital, population and other factors of production, are substantiated. Three directions of development of the regional economic system have been identified, which can be considered forms of action of the law of production location in the region. It is concluded that the development of the theory of regional economics occurs by expanding and deepening the content of the subject of research, special attention is paid to the use of methods of economic and mathematical modeling and information technology.
Key-words: theory of regional economy, regional hearth, concept "region", Sughd region, directions of economic development, regional economic system, economic-mathematical simulation
Дар назарияи щтисодёти минта^авй муайян намудани мафхуми минта^а ва истифодаи он дар амал мав^еи хоса дорад. Минта^а худуди муайянест, ки бо як ^атор нишонахо аз дигар худудхо фар^ мекунад ва ба он томияти нисбй ва ало^аи мута^обилаи унсурхои таркибй хос аст. (1, с.35)
Калимаи "минта^а" - (аз лот. regio), маънои кишвар, сарзамин ва вилоятро дорад. Мафхуми ибтидоии минта^а ин худуд (территория) аст. Онро хамчун ^исми махдуди сатхи сахти Замин маънидод менамоянд, ки бо майдони муайян, вазъи чойгиршавии чугрофй ва бо дигар нишонахо тавсиф меёбад.
Аз ну^таи назарияи и^тисодй минта^а худуде мебошад, ки дар сархадхои он чараёни такрористехсол, мутоби^созии принсипхои сохавй ва худудии ташкили хочагидории минта^авй ба амал меояд. Дар сатхи минта^а доир ба таъсис додани мачмуи махсулот ва хизматхо барои ^онеъгардонии эхтиёчоти ахолй ва субъектхои хочагии минта^аву
мамлакат дар умум, муносибатхои истехсолй, техникй, илмй, методй ва хуцуцй ташаккул меёбанд. Дар минтаца масъалахои махсусгардонй ва кооператсия дар сохаву бахшхои гуногуни хочагии минтацавй халлу фасли худро меёбанд. Ицтисодиёти минтаца цисми махдуди ицтисодиёти миллии Точикистон мебошад, ки дорои хусусиятхои хос буда, пеш аз хама, дар худуди он сархадхои муайяни низоми ицтисодии минтацавй инъикос меёбад. Мувофицан, низоми ицтисодии минтацавиро хамчун мачмуи низоми ичтимой-ицтисодии худудй баррасй кардан мумкин аст, ки ба хайси унсури чудонашавандаи низоми ицтисодии умумй баромад мекунад ва аз ин чихат, дар чараёни фаъолият ва инкишофи минтаца пурра тибци цонуниятхои дар ицтисодиёти миллй амалкунанда сурат мегирад.
Масохати Чумхурии Точикистон ба 5 минтаца тацсим карда шудааст. Минтацаи шимоли Точикистон дар худуди вилояти Сугд баррасй мешавад, ки ицтидори табий-захиравии он суръати баланди тарацциёти ичтимой-ицтисодии минтацаро таъмин менамояд. (2, с. 58)
Ин холат махсусан хангоми муайян намудани дурнамои инкишоф ва чойгиронии цуввахои истехсолкунандаи мамлакат возехтар ба назар мерасад.
Бояд зикр намуд, ки намояндхои илми классикии ицтисодиёти минтацавй аз чумла И. Тюнен, А. Вебер, В. Кристаллер ва А.Лёш самтхои алохидаи равандхо ва ходисахои ицтисодиёти минтацавиро тахлил намуда, ба хулосахои мухимми илмй расидаанд, ки онхо то хол ахаммияти худро гум накардаанд. Онхо ицтисодиёти минтацавй ва рушди онро аз чойгиршавии чугрофии минтацахо ва худудхои он вобаста шуморида, дар раванди тадцицот оид ба чобачогузории цуввахои истехсолкунанда ба назарияи чугрофй такя менамоянд.
Равандхо ва ходисахое, ки дар ицтисодиёти минтацавй руй медиханд, натичаи амали цонунхои объективй мебошанд ва, аз ин лихоз, тавассути назарияи умуми ицтисодй асоснок карда мешаванд. Дар назарияи ицтисодиёти минтацавй аксаран мафхумхо ва категорияхои назарияи умумиицтисодиро истифода мебаранд, ки бо самтхои тадцицоти минтацавй хамоханг мебошад.
Мохияти чунин рафтор дар се самти инкишофи низоми ицтисодии минтаца зохир мегардад:
Самтхои инкишофи низоми ицтисодии минтакавп
Дар раванди гузаронидани тадцицот дар ицтисодиёти минтацавй назария ва методологияи макроицтисодро истифода мебаранд.
Минтацаи калон бо низом ва таркиби мураккаби худ ба мамлакати алоуида ва ё ицтисодиёти миллй монанд мебошад.
Дар ицтисодиёти минтацавй ба хусусиятуои фарцкунандаи сохтори хоцагии минтацавй эътибор медиуанд.
Дар замони муосир, хусусан дар охири асри ХХ ва аввали царни ХХ1 дар хамаи мамлакатхои дунё, аз он чумла дар Чумхурии Точикистон назарияи рушди устувор пахн шуда истодааст. (3)
Кайд кардан лозим аст, ки омилхои ба мавзуъ ва таркиби ицтисодиёти минтацавй таъсир расонро хамчун шакли зохиршавии цонунхои умумии дар минтаца шуморидан мумкин аст. Дар цатори цонунхои дар минтаца амалкунанда назарияи чойгиронии истехсолот мавцеи хоса дорад.
Ба назарияи чойгиронии истехсолот олимони олмонй Й.Тюнен, В. Лаунхардг ва
А.Вебер асос гузошта буданд ва он дар нимаи аввали асри ХХ ба таври интенсивй инкишоф ёфт.
Дар раванди чустучуи назариявии цойгиронии истеусолот дар уудуди минтаца метавон се равияи асосиро чудо кард:
• Сохти назарияи "холис", аництараш - сохтори назариявй цойгиронии истеусолотро, ки анъанауои классиконро идома медиуад;
• Созмондиуии назарияи умумитар, ки омил, шароит, чиуатуои нави равандуои чойгиронии истеусолот фаро мегирад;
• Тауияи назарияи умумии чобачогузории корхонауои истеусоли дар асоси моделуои баробарвазнии ицтисодии дар минтаца.
Чунин равияуои назариявии цойгиронии истеусолотро дар уудуди минтаца бо нишондиуандауои чойгиршавии сармоя, ауолй ва дигар омилуои истеусолот асоснок ва инъикос менамоянд.
Нишондиуандауои чобачокунии куввауои истеусолкунанда
• цобацо гузоштан аз руи хелуои соуауои хоцагии минтацавй ва аз руи намудуои истеусоли маусулот
• бо таври «цатор» цойгир кардани корхонауои саноатию инфрасохторй дар цаламрави шауру ноуияуои минтаца
• цойгиршавии ауолй дар минтаца аз руи фаъолияти ицтисодй ва ё цои истицомат
Хднгоми чобачокунии цуввауои истеусолкунанда дар минтацауои мамлакат ба чойгиршавии ауолй эътибор медиуанд. Масалан: чойгиршавии ауолй дар ноуияуои аллакай азхудкардашуда аз чойгиршавии онуо дар марзуои нав ё заминуои навкорам фарц мекунад. Аз ин лиуоз, ба шароити таувили мол, хизмат, сармоя, инчунин уаракати одамон, ки бо дарачаи инкишофи шабакауои нацлиёт ва комуникатсионй вобаста аст, диццат медиуанд. Ба гайр аз ин ба таносуби омилуои истеусолот, ки дар бозоруои соуавии минтацавй муайян мегардад ва бо мувозинати даромад ва харочот алоцаманд аст, эътибор медиуанд.
Мувозинати даромаду харочот дар низоми ицтисодиёти бозорй яке аз таносубуои асосй ба уисоб меравад. Аз ин ру барои ба мувозинати даромаду харочот расидан шартуои зеринро риоя намудан лозим мешавад:
• Имконоятуои сершумор, ки аз мавцеи чойгиршавии ширкат дар цаламрави минтаца бармеоянд, уам ба истеусолкунанда ва уам ба истеъмолкунанда бартарй медиуад.
• Ширкатуо тавре чо ба чо мешаванд, ки барои истифодаи пурраи захирауои табиию ицтисодии цаламрав ё уудуди мушаххас имконият пайдо кунанд.
• Агар дар таносуби талаботу харочот баробарй чой дошта бошад, он гоу нархи мол ё хидмат пурра харочоти истеусолкунандаро мепушонад, аммо даромади барзиёд ба даст намеояд.
Яке аз омилуои таъсирасон ба мувозинати даромаду харочот ин дарачаи махсусгардонй дар соуауои мухталифи хочагии минтацавй ба уисоб меравад.
Принсипуои назариявии махсусгардонии истеусолии минтацауо ва тичорати байниминтацавй расман (мафуумй-терминологй) аввалин маротиба дар уошияи назарияи муносибатуои ицтисодии байналхалцй аз тарафи олимони ицтисоддони дар чауон маъруф дохил карда ва истифода бурда шудааст.
Махсусгардонии минтацахо дар истехсоли молхои алохвда ва тичорати онхо нахуст аз чониби олимони классики ицтисоди сиёси кашф ва пешниход шуда аст1
Натичахои илмии ба даст овардаи олимон ба асосхои назариявии ицтисодиёти минтацавй ворид шуданд. Олимон назарияи махсусгардонии минтацахоро дар доираи назарияи муносибатхои ицтисоди байналмилалй баррасй карда, ба хулоса омаданд, ки тацсимоти мехнати чамъиятй дар минтацахо ва савдои байни онхо дар худуди фазои ицтисодии миллй таввасути тичорати озод бо истифодаи низоми арз ва бозори миллии мехнат ва сармоя сурат мегирад. Аз ин лихоз, дар тичорати байни минтацахо набояд монеахои маъмурй, гумрукй, сиёсй, забонй ва дигар монеахо чой дошта бошанд.
Такмили назарияи ицтисодиёти минтацавй дар замони муосири ташшакулёбии низоми бозорй бо ду рох ба даст оварда мешавад.
1. Бо рохи васеъ ва пурмазмун намудани мавзуи тадцицоти ицтисодиёти минтацавй. Сухан дар бораи он меравад, ки тадцици ицтисодиёти минтацавиро пеш аз хама бо омузиши омилхои нав, ки назарияи классикиро пурра менамояд, ба рох мондан лозим аст. Сониян, барои сарфахм рафтан ба раванду ходисахои нав, ки дар ицтисодиёти бозорй руй дода истодаанд, манбаъ ва сабабхои пайдо шудани онхоро муайян кардан зарур аст. Ба ибораи дигар, зарурати омузиш ва тахлили хаматарафаи онхо, аз чумла омузиши байнисохавй ва муайян намудани роххои халли муаммохои раванду ходисахои нав ба миён меояд.
2. Бо рохи такмили методологияи тадцицоти ицтисодиёти минтацавй ва таъмини тамоюли инкишофи он бо истифодаи методхои муцоисавии оморй ва моделхои математикию ицтисодй, инчунин, тарзу усули истифодаи технологияхои иттилоотй ва васеъ чорй намудани низомхои компютерй.
Дар натичаи чунин муносибат ба субъектхои ицтисодй тассавуроти нав оид ба муайян намудани консепсияи рушди минтаца пайдо мешавад, ки он ба самтхои муосири инкишофи тадцицоти назариявй ва методологй диццат доданро тацозо менамояд. Дар консепсияи мазкур тафаккури нав оид ба мафхуми минтаца ва чо ба чо намудани цуввахои истехсолкунанда, пеш аз хама, корхонахои сохибкорй ва намудхои фаъолияти инфрасохторй, ташкили фазои ицтисодй ва чойгиронии оцилонаи объектхои он, алоцамандй ва хамкории тичоратию ицтисодии байни минтацахо ироа гардидааст.
Дар асархои асосгузорони ицтисодиёти минтацавй мафхуми минтаца дар як чой чамъ овардани захирахои табий ва ахолй, истехсолот, истеъмоли мол ва доираи хизматрасониро мефахмонад. Вале минтаца хамчун субъекти муносибатхои ицтисодй ва дорандаи манфиатхои махсуси ицтисодй мавриди тахциц царор нагирифтааст. Дар назарияхои муосир бошад минтаца хамчун низоми бисёрвазифа ва гуногунчабха баррасй мешавад.
Дар солхои охири асри ХХ ва аввали асри ХХ1 дар адабиёти ицтисодй ва, хусусан, дар илми ицтисоди давлатхои пасошуравй чахор мафхуми нави минтаца ба миён омадааст.
1. Минтаца квазидавлат2 аст. Минтаца хамчун иштирокдори бевоситаи байналмилалй гардонидани ицтисодиёт ё чахонишавй зухур мекунад. Дар баъзе мавридхо ицтисодиёти минтацавй бо нишондихандахои асосии худ ба ицтисодиёти миллй монандй дорад. Дар ин маврид дар тадцицоти минтацавй назария ва методологияи тахлилии макроицтисодй истифода мешавад. Солхои охир бештар назарияи макроицтисодии минтацавй, ки аз тарафи намояндахои неоклассикй ва ё кейнсгароёни навбаромад асоснок гардидааст, истифода шуда истодааст. Аз ин лихоз, мафхуми "минтаца» ба мафхуми "квазидавлат" наздик шуда истода аст.
Юлимони инглис А. Смит ва Д. Рикардо ва ицтисоддонони шведй Э. Хекшер ва Б.Г.Олин.
2 Маънои калимаи «квази» - "хамчун" ё "ба монанди ин" мебошад.
2.Минтаца квазиширкат аст. Дар замони муосир бозор аз тарафи ширкатхои фаромиллй, ки дар бисёр мамлакатхо бахшхои худро доранд, забт карда шудааст. Онхо дар бозори минтацавй ё махаллй хукмрони ягона ба шумор мераванд. Афзалияти онхо дар он аст, ки талаботи ахолй ва субъектхои хочагидорро бо молхои хушсифат ва замонавй пурра цонеъ мегардонанд, дар корхонахои онхо техника ва технологияи пешцадам истифода мешавад. Фаъолияти чунин ширкатхо ба оцибатхои зерин оварда мерасонад: монеахо дар рушди рацобати бозорй, махдуд гардидани хачми истехсолоти ватанй ва бозорхои молхои минтацавй.
3.Минтаца хамчун квазииттиходия субъекти калони моликиятдор ва фаъолияти ицтисодиро баррасй менамояд. Дар ин самт минтацахо иштирокдорони муборизаи рацобатнок дар бозори махсулот, хизматрасонй, сармоя, ё ба сифати мисол хифзи "тамгаи тичорй"-и махсулоти махаллй, мусобица барои рейтинги баландтари маблаггузории минтацавй ва монанди инхо баромад мекунанд.
Минтаца хамчун субъекти ицтисодй бо иттиходияхои миллй ва байналмилалй таъсири мутацобила дорад.
Цойгиронии бошишгох ва бахшхои иттиходия, механизми нархгузории онхо, муайянкунии чойхои корй ва фармоишхо, трансфертхо, даромад ва пардохти андозхо ва монанди инхо ба вазъи ицтисодии минтацахо таъсири чиддй мерасонанд. Минтацахо назар ба иттиходияхои муосир барои худинкишофдихй захирахои назарраси ицтидорй доранд. Васеъшавии мустацилияти ицтисодии минтацахо бо рохи гузаронидани хуцуцхои ицтисодй аз "марказ" ба минтаца, ки яке аз самтхои асосии ислохоти бозорй мебошад, сурат мегирад.
4. Минтаца квазибозор аст. Дар низоми ицтисодии бозорй минтацахо аз якдигар бо бозорхои худ фарц мекунанд. Баъзе минтацахо хамчун бозори аъшёи хом ё бозори молхои саноатй маълуманд. Масалан, бозорхои минтацахои Осиёи Марказй бо бозорхои алохидаи махсулоти кишоварзй, аз чумла пахта, пилла, мевачот, сабзавот ва дигархо машхуранд. Муносибат ба минтаца чун ба бозор, ки сархадхои муайян дорад, диццатро ба шароитхои умумии фаъолияти ицтисодй (фазои сохибкорй) ва махсусиятхои бозорхои минтацавии махсулот ва хизматрасонии гуногун, мехнат, захирахои царзй -молиявй, цогазхои цимматнок, иттилоот, дониш ва гайра чалб менамояд. Тахцицот дар хошияи муносибати мазкур баъзан берун аз мавзуи ицтисодиёти минтацавй буда, якчанд сохахои илмро дар бар мегирад.
Дар солхои охир, алалхусус бо рушди технологияхои иттилоотй, минтацаро хамчун доираи ичтимоии мукаммал шарх медиханд. Рушди ицтисодиёти минтацавй аз дарачаи хаёти одамон, сифат ва номгуи хизматрасонихо, тарацции нацлиёт ва дигар объектхои инфрасохторй, ки минтацаро хамчун худуди мусоид барои зиндагй ва фаъолияти ицтисодй баррасй менамоянд, вобаста аст. Барои гузаронидани тахлили доираи ичтимоии минтаца назария ва методологияи тахлили микроицтисодиро бештар истифода мебаранд.
Муайян намудани таносуби омилхои хамдигарро ивазкунандаи истехсолй дар раванди чойгиронии корхонахои саноатии сохибкорй дар цаламрави минтаца масъалаи мухимми назариявию методологй буда, ахаммияти амалии басо калон дорад. Бояд зикр кард, ки дар назарияи классикии ицтисодиёти минтацавй омили асосии муайян намудани сохтори дурусти истехсолот ва мубодила харчи мехнат ба хисоб меравад. Назарияи тацсими мехнати байналхалцй (байниминтацавй) дар замони муосир бо воридкунии таносуби омилхои хамдигарро ивазкунандаи истехсолот, пеш аз хама мехнат, сармоя, замин ва гайра хеле такмил ёфт1.
Дар асоси назарияхои мазкур хулосахои зерин баровардан имконпазир аст:
1Б.Г.Олин олими Олмон дар солхои 30-40 асри ХХ кори асосии худро бо ишораи умумият ва фарци ду навъи тичорат -"Тичорати байниминтацавй ва байналхалцй" чоп намудааст. (с.1933).
1. Минтацахо бояд дар раванди барориши махсулот бештар омилхои интенсивии истехсолие, ки микдорашон дар минтаца барзиёд аст, ба кор баранд ва махсулоти истехсол шударо содир кунанд, ё истифодаи омилхои истехсолоти барои онхо камёфтро таввасути воридот аз кишвархои хоричй ба рох монанд.
2. Дар тичорати байниминтацавй шароити мувофицро барои баробаркунии "нарххои омилй" дар хаёти ицтисодии субъектхои хочагии минтацавй фарохам оварда, дар амал чорй карда шавад.
3. Содирот ва воридоти махсулот бо истифодаи омилхои истехсолот ва боназардошти чойивазкунии онхо пешбинй карда шавад.
Хулосахои мазкур мувофици мацсад будани натанхо тичорати озод, балки чойивазкунии омилхои истехсолотро дар раванди муносибатхои байналхалцй низ асоснок менамоянд. Холо ин назария пурра дар доираи шароитхои муносибатхои байниминтацавй чойгир аст.
Махсусан цайд кардан лозим аст, ки назар ба мубодилаи молй чойивазкунии мехнат ва сармоя байни минтацахои дохили як кишвар назар ба минтацахои кишвархои гуногун бо монеахои камтар ру ба ру мегарданд. Аз ин лихоз, диццатро ба 3 гурухи минтацахо додан лозим аст.
1. Минтацахои ацибмонда ва инкишофёбанда, ки маъмулан дар онхо камёбии сармоя ва барзиёдии цувваи корй ба мушохида мерасад, бояд ба истехсол ва содироти махсулоти мехнатталаб махсус гардонида шаванд.
2. Минтацахои инкишофёфта, ки дорои хачми зиёди сармояи амалкунанда (аз он чумла илмй-техникй) мебошанд, бояд ба содироти махсулоти сармояталаб чидду чахд кунанд.
3.Минтацахое, ки масохатхои бузурги кишоварзй ва зичии ахолии пасттар доранд ва ба васеъкунии содироти махсулоти кишоварзй тамоюл зохир мекунанд.
Зикр кардан зарур аст, ки фарзия ва шарххои асосии ин назария дар дахсолахои охир мавриди санчиш ва тасхех царор гирифтанд. Аз чумла, муайян карда шуд, ки барои интихоби сохтори мацсадноки содирот ва воридоти махсулот бояд натанхо харочоти бевоситаи истехсолй, балки харочоти марбут ба дастрас кардани маводи истехсолшуда то истеъмолкунанда ба назар гирифта шавад. (4, с. 123). Ин масъаларо хеле баъдтар олими рус, дорандаи чоизаи Нобел В.Леонтйев дар асоси методи мувозинати байнисохавии "харочот ва даромад" амалй намуд. Натичахои бадастовардаи у ба таърих хамчун парадокси В.Леонтйев ворид гардид.
Бо консепсияи нави рушди минтаца масъалаи нохиябандии ицтисодй ва ташкили мачмаахои истехсолй-худудй зич алоцаманд мебошад. Сухан дар бораи он меравад, ки раванди ташкили мачмаахои истехсолй-худудй (МИХ) бояд аз руи назария ва методологияи асоснок сурат гирад. Дар ин самт истифодаи васеи тачрибаи ташкили мачмааи истехсолй- худудй чануби Точикистон ба мацсад мувофиц аст.(5, С.36)
Раванди ташкили МИХ зина ба зина дар поён баён гардидааст:
• Тамоми худуди кишвар ба минтацахои ицтисодй тацсим мешавад, ки аз руи нишонахои истехсолй (хачм ва сохтори истехсоли минтацавй) сурат гирифтааст ва дар мачмуи худ низоми мукаммали мувофицати минтацавии омилхои истехсолиро нишон медихад.
• Хар як минтацаи ицтисодй дар муносибати ицтисодй худуди хаматарафа инкишофёфта ба хисоб меравад, ки захирахои табий, дастгохи истехсолй, ахолии дорои малакаи касбй, роххои нацлиётй ва дигар арзишхои моддиро самараноктар дар шакли МИХ муттахид месозад.
• Фаъолияти хар як МИХ дар ичрои вазифахои нацшавии дорои ахаммияти иттиходй бо назардошти вазъи географии нохия, шароити нацлиётй, самаранокии
истифодаи захираи ашёи хом, цувваи барц ва мехнат, хамчунин халли вазифахои хифзи табиат ва бехатарии давлат чамъбаст мегардад.
Дар асоси ин хулосахо барои хар нохияи ицтисодй се категорияи истехсолй муцаррар карда мешавад: 1. Истехсолоте, ки ахаммияти нохиявй дорад, яъне махсулот дар дохили нохияи ицтисодй истеъмол мегардад. 2. Истехсолоте, ки ахаммияти байнинохиявй дорад, яъне махсулоти он дар гурухи нохияхои ицтисодй истеъмол мегардад. З.Истехсолоте, ки ахаммияти умумичумхуриявй дорад, яъне махсулоти он дар цаламрави чумхурй истеъмол мегардад.
Масъалаи ташкили хочагии минтацавй яке аз масоили мураккаби назариявию методологии рушди минтаца ба хисоб меравад. Дар бобати масъалаи мазкур классикони назарияи ицтисодиёти минтацавй тадцицоти пурмухтаво таълиф кардаанд. Дар ин чо махсусан асархои А.Лёшро цайд кардан лозим аст. У назарияи ташкили хочагии минтацавиро кашф намуд, ки аз чониби олимони дунё пазируфта шудааст. (6, с.17)
Тахлили асари А.Лёш собит месозад, ки ташаккули назарияи ташкили хочагй дар фазои ицтисодии минтаца аз мархилахои зерин иборат аст:
Дар мархилаи аввал зарур аст, ки хамаи он назарияхои чо ба чо намудани истехсолот ва ахолй, ки то он дам чой доштанд, омухта шавад. Алалхусус, дар асоси факту рацамхои нав ва тахлили самтхои назариявию методологй назарияхои мавчударо ба якдигар пайваст намуда, оид ба камбудй ва ё афзалияти онхо хулоса баровардан лозим аст.
Дар мархилаи дуюм мавзуи назарияи чобачокунии цуввахои истехсодкунандаро аз микрозина, яъне корхона, махалхои ахолинишин ба дарачаи чо ба чо намудани онхо дар мицёси минтацахои ицтисодй бароварда, роххои халли ин масъалаи мураккаби раванди тавлиди хочагии минтацавиро ёфтан лозим аст.
Бояд гуфт, ки муайян кардани асосхои принсипиалй назарияи мувозинати ицтисодй дар фазо ва чобачокунии корхонахо цуллаи баланди назарияи ицтисодиёти минтацавй аст. Исбот шудааст, ки барои гирифтани натича шумораи омилхои таъсиррасонро зиёд намуда, андоз, боч, самараи монополия ва олигополияро ба эътибор гирифтан лозим аст. Инчунин истифодаи тарзу усулхо ва воситахои гунногуни микроицтисодй, назарияи чобачокунии цуввахои истехсолкунандаро бой мегардонад.
Хулоса
1. Дар назарияи классикии ицтисодиёти минтацавй тахти мафхуми минтаца дар як чой чамъ овардани захирахои табий ва ахолй, истехсолот ва истеъмоли молхо, доираи хизматрасониро мефахманд. Дар замони муосир минтаца низоми бисёрвазифагй ва гуногунчанба ба хисоб меравад, ки он субъекти муносибатхои ицтисодй ва дорандаи манфиатхои махсуси ицтисодй мебошад.
2. Дар илми ицтисодиёти минтацавии муосир чахор шархи мафхуми нави минтаца васеъ пахн шудааст, ки бо иловаи калимаи "квази" бо маънои хамчун ё ба монанди он, дар давлатхои пасошуравй, аз чумла дар Чумхурии Точикистон мавриди истифода царор мегирад.
3. Хднгоми чо ба чо намудани ширкатхо дар шароити рацобати озоди ицтисодиёти минтацавй масъалаи интихоби махал барои чо ба чо намудани ширкат дар цаламрави минтаца ба мадди аввал мебарояд. Гирифтани фоидаи аз хад зиёд мацсади асосии ширкатхо мегардад ва дар натича бозор аз мол ва хизматхо пур мешавад.
4. Аз натичахои тадцицоти илмй оид ба махсусгардонии минтацахо бармеояд, ки тацсимоти мехнати чамъиятй дар минтацахо ва савдои байни онхо дар худуди фазои ицтисодии миллй мегузарад ва аз ин лихоз, дар тичорати байни минтацахо набояд монеахои маъмурй, гумрукй, сиёсй, забонй ва монеахои дигар чой дошта бошанд.
5. Масъалаи нохиябандии ицтисодй ва ташкили мачмааи истехсолй- худудй зич алоцаманд мебошад ва аз ин лихоз раванди ташкили мачмааи истехсолй-худудй (МИХ) бояд аз руи назария ва методологияи ицтисодиёти минтацавй асоснок карда шавад.
ПАЙНАВИШТ:
1. Гранберг А. Г. Основы региональной экономики. - Москва, 2001. - 492с.
2. Байматов А.А, Хошимзода Х.Х. Механизм регулирования устойчивого развития регионов. - Худжанд, 2022. - 227 с.
3. К,арори Хукумати Цум^урии Тоцикистон от 01.10.2007 № 500. "Дар бораи консепсияи гузариши Цум^урии Тоцикистон ба самти рушди устувор"
4. Бандман М.К. Территориально-производственные комплексы: теория и практика. -Новосибирск: Наука, 1980. - 366 с.
5. Саидмуродов Х.М., Каримов Дж.Х. и др. Формирование Южно-таджикского территорально-производственного комплекса. - Душанбе, 1980.-347с.
6. Лёш А. Географическое размещение хозяйства. - Москва: Иностранная литература, 1959. - 306 с.
REFERENCES:
1. Granberg A.G. Basis of Regional Economy. - Moscow, 2001. - 492pp.
2. Baymatov A.A., Hoshimzoda Kh.Kh. Control Mechanism of Sustainable Development of the Region. - Khujand, 2022. - 227pp.
3. Decision of the Government of Tajikistan Republic from 01.10.2007 № 500. " About the Concept of the Transition of Tajikistan Republic in the Direction of Sustainable Development"
4. Bandman M.K. Territorial - Productive Complex: theory and practice. - Novosibirsk: Nauka, 1980. - 366pp.
5. Saidmurodov Kh.M., Karimov J.H. and others. Formation of Southern-Tajik Territorial -Productive Complex. - Dushanbe, 1980.
6. Lesh А. Geographical Allocation of Economy. - Moscow: Publishing house. "Foreign literature", 1959. - 306pp.
