Научная статья на тему '«Назарий электротехника» фанидан «Уч фазали ўзгарувчан ток занжирлари» мавзусини ўқитишда кейс-стади методидан фойдаланиш'

«Назарий электротехника» фанидан «Уч фазали ўзгарувчан ток занжирлари» мавзусини ўқитишда кейс-стади методидан фойдаланиш Текст научной статьи по специальности «Химические науки»

CC BY
605
114
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
кейс-стади / ассесмент / портфолио / назарий электротехника / уч фазали занжир / электр таъминоти / симметрик юклама / энергия тежамкор ўтказгич / паст кучланишли тармоқ / кейс-стади / ассесмент / портфолио / теоретическая электротехника / трёхфазные цепи / электроснабжение / симметричная нагрузка / энергосберегающие провода / низковольтные сети

Аннотация научной статьи по химическим наукам, автор научной работы — Отамирзаев Олимжон Усубович, Вахобова Сожида Комилжоновна

Мақолада амалий машғулотларда кейс-стади методидан фойдаланиш бўйича тавсия ва таклифлар келтирилган. Шу билан бирга «Назарий электротехника» фанидан «Уч фазали ўзгарувчан ток занжирлари» мавзусини кейс-стади методи асосида олиб бориш бўйича амалий машғулотнинг дарс ишланмаси келтирилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ПРИМЕНЕНИЕ МЕТОДА КЕЙС-СТАДИ ПРИ ИЗУЧЕНИИ ТЕМЫ «ТРЁХФАЗНЫЕ ЦЕПИ ПЕРЕМЕННОГО ТОКА» ПО ПРЕДМЕТУ «ТЕОРЕТИЧЕСКАЯ ЭЛЕКТРОТЕХНИКА»

В статье приведены рекомендации по проведению практических занятий методом кейс-стади. Наряду с этим описывается разработанная методика проведения практических занятий методом кейс-стади по предмету «Теоретическая электротехника» на тему «Трёхфазные цепи переменного тока».

Текст научной работы на тему ««Назарий электротехника» фанидан «Уч фазали ўзгарувчан ток занжирлари» мавзусини ўқитишда кейс-стади методидан фойдаланиш»

Отамирзаев Олимжон Усубович,

Наманган курилиш-мух,андислик институти «Энергетика» кафедраси катта укитувчиси; Вахобова Сожида Комилжоновна,

Наманган мух,андислик-курилиш институти «Энергетика» кафедраси ассистенти

«назарии электротехника» фанидан «уч фазали узгарувчан ток занжирлари» мавзусини укитишда кеис-стади методидан фоидаланиш

ОТАМИРЗАЕВ О.У., ВАХОБОВА С.К. «НАЗАРИЙ ЭЛЕКТРОТЕХНИКА» ФАНИДАН «УЧ ФАЗАЛИ УЗГАРУВЧАН ТОК ЗАНЖИРЛАРИ» МАВЗУСИНИ УЦИТИШДА КЕЙС-СТАДИ МЕТОДИДАН ФОЙДАЛАНИШ

Маколада амалий машFулотларда кейс-стади методидан фойдаланиш буйича тавсия ва таклифлар келтирилган. Шу билан бирга «Назарий электротехника» фанидан «Уч фазали узгарувчан ток занжирлари» мавзусини кейс-стади методи асосида олиб бориш буйича амалий машFулотнинг дарс ишланмаси келтирилган.

Таянч суз ва тушунчалар: кейс-стади, ассесмент, портфолио, назарий электротехника, уч фазали занжир, электр таъминоти, симметрик юклама, энергия тежамкор утказгич, паст кучла-нишли тармок.

ОТАМИРЗАЕВ О.У., ВАХОБОВА С.К. ПРИМЕНЕНИЕ МЕТОДА КЕЙС-СТАДИ ПРИ ИЗУЧЕНИИ ТЕМЫ «ТРЁХФАЗНЫЕ ЦЕПИ ПЕРЕМЕННОГО ТОКА» ПО ПРЕДМЕТУ «ТЕОРЕТИЧЕСКАЯ ЭЛЕКТРОТЕХНИКА»

В статье приведены рекомендации по проведению практических занятий методом кейс-стади. Наряду с этим описывается разработанная методика проведения практических занятий методом кейс-стади по предмету «Теоретическая электротехника» на тему «Трёхфазные цепи переменного тока».

Ключевые слова и понятия: кейс-стади, ассесмент, портфолио, теоретическая электротехника, трёхфазные цепи, электроснабжение, симметричная нагрузка, энергосберегающие провода, низковольтные сети.

OTAMIRZAYEV O.U., VAHOBOVA S.K. IMPLEMENTATION OF THE CASE-STUDY METHOD IN TRAINING THE «THREE-PHASE CIRCUITS OF THE AC VOLTAGE» TOPIC IN THE «THEORETICAL ELECTRICAL ENGINEERING» DISCIPLINE

The article gives recommendations for conducting practical classes with the Case-study method. Along with this, a technique for conducting practical classes with the Case-study method of the «Theoretical electrical engineering» discipline's «Three-phase alternating-current circuits» topic was developed.

Keywords: сase-study, assessment, portfolio, theoretical electrical engineering, three-phase circuits, power supply, balanced load, energy-saving wires, low-voltage sets.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2018, 5

Дунё шиддат билан узгариб, барцарорлик ва халцларнинг мустацкам ривожланишига рацна соладиган турли янги тацдид ва хавфлар пайдо булаётган бугунги кунда маъна-вият ва маърифат, ахлоций тарбия, ёшларнинг билим олиш, камолга етишга интилишига эътибор царатиш цар цачонгидан цам муцимдир.

2017-2021 йилларда Узбекистонни ривож-лантиришнинг бешта устувор йуналиши буйича Харакатлар стратегиясининг «Таълим ва фан сох,асини ривожлантириш» деб ном-ланган 4.4-бандида белгиланган вазифаларни амалга ошириш максадида куйидагилар х,озирги кундаги долзарб вазифалардан х,исобланади:

• узлуксиз таълим тизимини янада тако-миллаштириш, сифатли таълим хизматлари имкониятларини ошириш, мех,нат бозорининг замонавий эх,тиёжларига мос юкори малакали кадрлар тайёрлаш сиёсатини давом эттириш;

• таълим муассасаларини замонавий укув ва лаборатория асбоблари, компьютер техни-каси ва укув-методик кулланмалар билан жих,озлаш;

• таълим ва укитиш сифатини бах,олашнинг халкаро стандартларини жорий этиш асосида олий таълим муассасалари фаолиятининг сифати х,амда самарадорлигини ошириш, олий таълим муассасаларига кабул квоталарини боскичма-боскич купайтириш;

• илмий-тадкикот ва инновация фаолия-тини раFбатлантириш, илмий ва инновация ютукларини амалиётга жорий этишнинг сама-рали механизмларини яратиш, олий укув юрт-лари ва илмий-тадкикот институтлари х,узурида ихтисослаштирилган илмий-экспериментал лабораториялар, юкори технология марказлари ва технопаркларни таш-кил этиш;

• таълим тизимидаги барча меъёрий х,ужжатларни ривожланган хорижий таълим муассасалари тажрибасидан ва илм-фаннинг жадал ривожланишидан келиб чикиб доимий равишда такомиллаштириб бориш1.

1 Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги «Узбекистон Республикасини янада ривожлантириш буйича Харакатлар стратегияси туFрисида»ги ПФ-4947-сон фармони. - «Халк, сузи» газетасининг 2017 йил 8 февралдаги 28 (6722)-сон.

Юкоридаги вазифалардан келиб чикиб, олий таълим тизимини тубдан такомиллашти-риш, мамлакатимизни ижтимоий-иктисодий ривожлантириш борасидаги устувор вазифа-ларга мос х,олда, кадрлар тайёрлашнинг маъно-мазмунини тубдан кайта куриб чикиш, халкаро стандартлар даражасида олий малакали мутахассислар тайёрлаш учун зарур ша-роитлар яратиш максадида Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 20 апрелда «Олий таълим тизимини янада ривожлантириш чора-тадбирлари туFрисида»ги ПК.-2909-сон карори кабул килинди.

Ушбу карорга кура, х,ар бир олий таълим муассасаси томонидан хориждаги етакчи тур-дош илмий-таълим муассасалари билан истикболли х,амкорлик алокаларини якиндан йулга куйиш, укув жараёнига халкаро таълим стандартларига асосланган энг замонавий пе-дагогик технологиялар, таълим дастурлари ва укув-методик материалларни кенг жорий этиш олий таълим тизимини келгусида комплекс ривожлантиришнинг энг мух,им вазифа-ларидан бири этиб белгиланди.

Таъкидлаш жоизки, олий таълим муассасалари узларининг илмий салох,иятини мустах,камлаш максадида корхоналарнинг бу-юртмасига асосан, амалий ва инновацион илмий тадкикот ва тажриба-конструкторлик фа-олиятини амалга оширишлари х,озирги кундаги долзарб вазифалардан бири булиб х,исобланади.

Ёш мутахассисларнинг билими ва касбий компетентлигини оширишда таълим техноло-гиясини мунтазам равишда ривожлантириш долзарб педагогик масалалар каторига кира-ди. Таълим жараёнида аудитория ва мустакил укитиш шаклларининг самарадорлигини ошириш йулида хорижий университетлар томонидан катор укитиш методлари яратилган, жум-ладан «Силлабус», «Кейс-стади», «ФСМУ», «Ассесмент», «Инсерт», «Тушунчалар тах,лили»,

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2018, 5

«Венн диаграммаси», «Блиц-уйин», «Брифинг» ва «Портфолио» услублари.

Ушбу методларнинг энг самаралиларидан бири «Кейс-стади» методидир. «Кейс-стади» инглизча суз булиб («case» - аник, вазият, ходиса, «study» - урганмок, тахлил килмок), аник вазиятларни урганиш, тахлил килиш асо-сида укитишни амалга оширишга каратилган услуб хисобланади. Мазкур услуб 1921 йил Гарвард университетида амалий вазиятлардан келиб чиккан холда иктисодий бошкарув фан-ларини урганишда кулланилган. Кейс-стадида очик ахборотлардан ёки аник вокеа-ходисадан вазият сифатида тахлил учун фой-даланиш мумкин. Кейс-стади харакатлари уз ичига куйидагиларни камраб олади: Ким (Who), Качон (When), Каерда (Where), Нима учун (Why), Кандай-Канака (How), Нима-натижа (What). Ушбу харакатлар оркали укитувчи талабани вазиятни мавжуд маълу-мотлардан фойдаланган холда самарали ечимларни топишга йуналтиради1.

Электр энергетикага доир фанлар, хусусан «Назарий электротехника» фанини укитишда «Кейс-стади» методини куллаш билан талаба-ларда мустакил урганиш ва фикрлаш куникмаси ривожлантирилади. Лекин ушбу методни барча мавзулар учун куллашнинг им-кони булмайди, чунки х,ар бир мавзу буйича бир нечта ечимга эга булган муаммони топиш ва бу муаммони хал килиш учун талабаларда етарли билим булишини таъминлаш талаб этилади. Шунинг учун кейс-стади методини маъруза машFулотларида мавзу буйича назарий билимлар берилгандан сунг, амалий машFулотларда куллаш максадга мувофик булади. Куйида «Назарий электротехника» фа-нидан кейс-стади методи асосида олиб бори-ладиган «Уч фазали узгарувчан ток занжирла-ри» мавзуси амалий машFулотининг дарс иш-ланмаси келтирилган2.

Амалий машFулотни куйидаги турт боскичда олиб бориш мумкин:

1-босцич (10 дацица). Давомат аникланади. Талабалар учта кичик гуру^га

1 Муслимов Н.А. ва бошкалар. Инновацион таълим тех-нологиялари ва педагогик компетентлик модули буйича укув-услубий мажмуа. - Т.: ТДПУ, 2016.

2 Ишланма муаллифи Наманган мухандислик-курилиш институти «Энергетика» кафедраси катта укитувчиси Отамирзаев О.У.

булинадилар. «Уч фазали узгарувчан ток зан-жирлари» мавзусининг давоми сифатида кейс-стади методи буйича топширик слайдлар ёки таркатма материаллардан фойдаланиб, талабаларга тушунтирилади.

Кейс топшириFи:

Андижон вилояти Избоскан туман электр тармоклари корхонасига «Сох,ил» МФЙ, Те-мирчи кучасида яшовчи бир гурух хонадан эгаларидан шикоят хати келиб тушди. Хатда айтилишича, ушбу хонадонларда (бошка хо-надонларга нисбатан) киш мавсумида электр таъминотида жуда куп узилишлар булиши ва бунга сабаб фукаро Турсунов Акбар узининг иссикхонасини электр тармоFига ноконуний равишда улаб, кечалари электр токи ёрдами-да иссикхонасини иситиши, шунинг учун хам уларнинг линиясидаги автомат ишга тушиб уларни электр таъминотидан узиб куяётганлиги айтилган.

Избоскан туман электр тармоклари мута-хассисларидан таркиб топган ишчи гурух те-гишли хонадонларга келиб, ушбу холатни урганишганда фукаро Турсунов Акбарнинг хеч кандай айби йуклигини, у иссикхонасини кумир печь ёрдамида иситиши маълум булди. Туман электр тармоклари мутахассислари бу-нинг аник сабабини аниклай олмадилар.

Хонадон эгалари Андижон вилоят ХЭТ ОАЖ рахбариятига мурожаат килишга мажбур булдилар. Сабаб аникланди. Унда фукаро Турсунов Акбарнинг хеч кандай айби йук булиб чикди.

Талабалардан куйидагилар талаб килинади:

• сабаблар вариантлари, яъни электр таъ-минотидаги узилишларнинг сабабларини аниклаш;

• вазиятнинг ечимларини келтириш;

• шундай холатлар, яъни электр таъмино-тидаги узилишларнинг олдини олиш чора-тадбирларини аниклаш.

2-босцич (30 дацица). Бунда талабалар маъруза машFулотларида «Уч фазали узгарувчан ток занжирлари» мавзусига доир олган билимларига асосланиб, кейс топшириFидаги вазифаларни бажарадилар.

Хар бир кичик гурухга кейс топшириFи буйича куйидаги вазифалар берилади:

1-гурухга: Электр таъминотидаги узилишлар сабабларини аниклаш.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2018, 5

1-Расм. Нол сими изоляцияланмаган (а) СИП-1 ва изоляцияланган (б) СИП-1А русумли утказгичлар.

2-гурух.га: Электр таъминотидаги муаммо-лар ечимларини топиш.

3-гурух.га: Электр таъминотидаги узилиш-ларни олдини олиш чора-тадбирларини аниклаш.

3-босцич (30 дацица): Бунда юкорида кел-тирилган муаммони, яъни хонадонлардаги электр таъминотидаги узулишларга нималар сабаб булаётганини 1-гурухдан бир талаба чикиб тушунтириб беради. Келтирилган саба-блар барча гурух,ларда узаро мух,окама килинади.

Муаммонинг асосий сабаби юкламанинг носимметрик булганлиги, яъни шу кучадаги хонадонларнинг 50% дан ортик1роFи «А» фаза-га, колган хонадонлар эса «В» ва «С» фазалар-га уланганлиги талабалар билан мух,окама килинади.

Сунгра шу муаммонинг ечимлари кандай эканлигини 2-гурух.дан бир талаба чикиб тушунтириб беради. Жавоблар талабалар билан мух,окама килинади. Бунда муаммо барча хо-надонларни учта фазага тенг таксимлаш оркали х,ал килиниши таъкидлаб утилади.

Шундан сунг муаммонинг олдини олиш чора-тадбирларини 3-гурухдан бир талаба чикиб тушунтириб беради. Берилган фикрлар, таклифлар ва тавсиялар узаро мух,окама килинади. Ушбу муаммонинг олдини олиш учун электр узатиш линияларида 0,4 кВ электр

узатиш тармоклари учун мулжалланган замонавий энергия тежамкор изоляцияли утказгич сими (СИП - самонесущий изолированный провод, 1-расм)ни куллаш максадга мувофиклиги ва уларнинг куйидаги афзалли-клари талабаларга тушунтирилади:

• симга дарахтлар тегиб колиб, узок вакт содир буладиган исрофлар умуман булмайди;

• линия ерга узилиб тушса ер билан киска туташув булмайди, хавфсизлик таъминланади;

• фазаларда юкламаларнинг бир текис таксимланиши юзага келади ва айрим фазада кучланишнинг пасайиши юз бермайди;

• электр истеъмолчиларни х,ар бир фаза учун бир хил микдорда уланиши таъминланади, шунингдек айрим фазаларни алох,ида пала-партиш х,олатда узок масофаларга тор-тиб кетишнинг олди олинади;

• электр истеъмолчиларни улаш тугунла-рида ишончли контакт таъминланади ва у ердаги исроф йуколади. Чунки бу симга ула-нишда махсус уланиш учун ишлаб чикилган хомут ва кискичлардан фойдаланилади;

• тармокка истеъмолчиларнинг узбошимчалик билан уланишига бардам бери-лади. Бу тармокларда х,ар бир уланиш махсус кайдномалар оркали амалга оширилади;

• электр узатиш тармокларида юз беради-ган реактив кувват йуколишлари компенсаци-яланади.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2018, 5

Хулоса сифатида айтиш мумкинки, юкорида келтирилган бир катор афзалликларга эга булган «СИП» утказгичларини республика-мизнинг паст кучланишли электр тармокларида куллаш оркали катта микдордаги энергия исрофлари олди олина-ди, ишлаб чикарилаётган электр энергияси-нинг катта микдордаги кисмини тежашга эри-шилади.

Шу билан бирга талабаларга электр таъми-нотидаги узилишларнинг олдини олиш чора-тадбирлари буйича республикамизда амалга оширилаётган ишлар туFрисида маълумотлар берилади, жумладан Узбекистон Республика-си Президентининг 2015 йил 4 мартдаги фар-мони ПФ-4707-сон фармони ва хукуматнинг бир катор карорларига мувофик 2021 йилга кадар 52 та инвестиция лойихасининг амалга оширилиши кузда тутилган.

Узбекистон Республикаси Президентининг 2016 йил 23 ноябрдаги «2017-2021 йилларда паст кучланишли электр тармокларини янада модернизация килиш ва янгилаш дастури тугрисида»ги ПК-2661-сон карорига асосан истеъмолчиларни, биринчи навбатда, ахолини электр энергия билан сифатли ва бетухтов таъминлаш максадида республикамизнинг барча вилоятларида 2017-2021 йилларда 3,9 минг кмдан ортик янги 10-6-0,4 кВ электр тармоклари ва 1710 янги трансформатор пунктларини куриш хамда 30,1 минг кмдан ортик 10-6-0,4 кВ электр тармоклари ва 5221 трансформатор пунктларини модернизация килиш режалаштирилган1.

Республика электр тармокларининг фаоли-яти даражаси ва сифатини янада ошириш, минтакалар ижтимоий-иктисодий ривожлани-ши учун кулай шароитлар яратиш ва ахоли яшаш шароитларини янада яхшилаш максадида паст кучланишли электр тармокларининг жорий холати тахлил килиниб, 2017-2021 йилларда паст кучланиш-ли электр тармокларини модернизация ва ре-

1 Узбекистон Республикаси Президентининг 2016 йил 23 ноябрдаги «2017-2021 йилларда паст кучланишли тармокларни модернизация ва янгилаш Дастури туFрисида»ги ПК-2661-сон карори. - http://www. uzbekenergo.uz/ru/documents/1408/17296/ - Электрон ресурс. 2018 йил 6 апрелда мурожаат этилган.

конструкция килиш хисобига шахар ва кишлок ахолисининг электр энергиясидан фойдала-ниш имкониятини кенгайтириш буйича чора-тадбирлар дастури кабул килинган.

4-босцич (10 дацица). Бунда укитувчи дарсда энг фаол катнашган гурух, энг фаол ва билимли талабани аниклайди хамда уларни раFбатлантиради. Сунгра барча кичик гурухлардаги фаол талабаларни бахолайди. Талабаларга тайёрлаб куйилган мустакил иш топшириклари таркатилади. Улар билан тани-шиб чикиш тавсия килинади ва юзага келган саволларга жавоб берилади. Мустакил иш топшириклари ва саволларга тегишли маълу-мотларни топиш буйича адабиётлар берилади. Дарс хакида талабаларнинг фикри суралади ва дарс якунланади2.

Хулоса сифатида шуни айтиш мумкинки, «Назарий электротехника» фанидан «Уч фаза-ли узгарувчан ток занжирлари» мавзусидаги амалий машFулот кейс-стади методи асосида олиб борилганда талабаларнинг мустакил фикрлашлари ривожланади. Маъруза машFулотларида олинган мавзуга доир назарий билимлар мустахкамланади. Агар билим мустакил англанган, хис этилган, кийинчиликларга дуч келиб урганилган булса, унда бу билим тула ва чукур узлаштирилган булади. Буларнинг бари урганилаётган фанга масъулиятли, укув фаолиятига куникма, иш фаолиятини режалаштиришда вактдан унумли фойдаланиш, уз-узини назорат килиш, хато-ларни тузатиш ва хоказоларга хам боFлик булади.

Талаба томонидан доимий аклий фаолият билан шуFулланиш аклий фаолиятга эхтиёжни ривожлантиради ва вактни тежаб ишлатишга ургатади. Бу билан булажак мутахассислар-нинг мустакил укув фаолиятларини ривожлан-тириш, укув ва илмий ишларнинг муштара-клигини таъминлаш, талабаларни илмий-тадкикот ишларига жалб килиш, шулар асосида етук мутахассис тайёрлаш сифатини оши-ришга эришиш мумкин булади.

2 Отамирзаев О.У., Зокирова Д.Н., Вахобова С.К. Педа-гогик технология тамойилларига асосланган замонавий дарс лойихаси. // «Таълим технологиялари» журнали. 2015 йил, 4-сон.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2018, 5

Адабиётлар руйхати:

1. Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги «Узбекистон Республикасини янада ривожлантириш буйича Харакатлар стратегияси туFрисида»ги ПФ-4947-сон фармони. // «Халк сузи», 2017 йил 8 февраль.

2. Узбекистон Республикаси Президентининг 2016 йил 23 ноябрдаги «2017 — 2021 йилларда паст кучланишли электр тармокларини янада модернизация килиш ва янги-лаш дастури туFрисида»ги ПК.-2661-сон карори.

3. Муслимов Н.А. ва бошкалар. Инновацион таълим технологиялари ва педагогик компетентлик модули буйича укув-услубий мажмуа. - Т.: ТДПУ, 2016.

4. Отамирзаев О.У., Зокирова Д.Н., Вах,обова С.К.. Педагогик технология тамойилла-рига асосланган замонавий дарс лойих,аси. // «Таълим технологиялари» журнали, 2015 йил, 4-сон.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2018, 5

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.