Научная статья на тему 'Муҳандислик таълими соҳаларида фанлараро интеграциянинг аҳамияти'

Муҳандислик таълими соҳаларида фанлараро интеграциянинг аҳамияти Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
184
47
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
дидактик талаблар / инновация / имитация / кўргазмали ўқитиш / оптик қурилма / ноанъанавий намойиш / дидактические требования / инновация / имитация / визуальное обучение / оптическая установка / нетрадиционная демонстрация

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Дадамирзаев Ғуломқодир, Файзуллаев Қаҳрамон Маҳмуджанович

Ушбу илмий-методик тадқиқот ишида муҳандислик таълим соҳаларида фанлараро боғланиш элементларидан фойдаланишнинг ўқув жараёни самарадорлигини оширишга, талабаларнинг чуқур билим олишлари ва вақтдан унумли фойдаланишларига кўрсатадиган ижобий таъсири таҳлил қилинган ҳамда аниқ фанлар ўртасида боғланишни амалга ошириш модели ва фанлараро ўзаро боғланишнинг тузилмавий элементлари мисол тариқасида келтирилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ЗНАЧЕНИЕ МЕЖПРЕДМЕТНОЙ ИНТЕГРАЦИИ В СФЕРЕ ИНЖЕНЕРНОГО ОБРАЗОВАНИЯ

В данной научно-методической исследовательской работе проанализировано положительное влияние использования элементов межпредметных связей на повышение эффективности учебного процесса, приобретение глубоких знаний студентами и продуктивное использование времени. Также в качестве примера приведена модель осуществления связей между точными науками и структурные элементы межпредметных связей.

Текст научной работы на тему «Муҳандислик таълими соҳаларида фанлараро интеграциянинг аҳамияти»

Дадамирзаев fуломк1одир,

Наманган мухандислик-курилиш институти «Электрэнергетика» кафедраси доценти, физика-математика фанлари номзоди; Файзуллаев К,ах,рамон Мах,муджанович,

Наманган мухандислик-курилиш институти «Электрэнергетика» кафедраси укитувчиси

МУ^АНДИСЛИК ТАЪЛИМИ СО^АЛАРИДА ФАНЛАРАРО ИНТЕГРАЦИЯНИНГ А^АМИЯТИ

ДАДАМИРЗАЕВ F., ФАЙЗУЛЛАЕВ К..М. МУЦАНДИСЛИК ТАЪЛИМИ СОЦАЛАРИДА ФАНЛАРАРО ИНТЕГРАЦИЯНИНГ АЦАМИЯТИ

Ушбу илмий-методик тадк,ик,от ишида мухандислик таълим сохаларида фанлараро боFланиш элементларидан фойдаланишнинг укув жараёни самарадорлигини оширишга, талабаларнинг чукур билим олишлари ва вактдан унумли фойдаланишларига курсатадиган ижобий таъсири тахлил килинган хамда аник фанлар уртасида боFланишни амалга ошириш модели ва фанлараро узаро боFланишнинг тузилмавий элементлари мисол тарикасида келтирилган.

Таянч суз ва тушунчалар: дидактик талаблар, инновация, имитация, кургазмали укитиш, оптик курилма, ноанъанавий намойиш.

ДАДАМИРЗАЕВ Г., ФАЙЗУЛЛАЕВ К.М. ЗНАЧЕНИЕ МЕЖПРЕДМЕТНОЙ ИНТЕГРАЦИИ В СФЕРЕ ИНЖЕНЕРНОГО ОБРАЗОВАНИЯ

В данной научно-методической исследовательской работе проанализировано положительное влияние использования элементов межпредметных связей на повышение эффективности учебного процесса, приобретение глубоких знаний студентами и продуктивное использование времени. Также в качестве примера приведена модель осуществления связей между точными науками и структурные элементы межпредметных связей.

Ключевые слова и понятия: дидактические требования, инновация, имитация, визуальное обучение, оптическая установка, нетрадиционная демонстрация.

DADAMIRZAEV G., FAYZULLAEV K.M. SIGNIFICANCE OF INTERDISCIPLINE INTEGRАTION'S IN AREAS OF ENGINEERING EDUCATION

In this scientific and methodical research work analyzes of positive influence of the interdiscipline of communications elements on increase of efficiency of educational process are considered. The acquisitions of students' profound knowledge and productive time use, and also as an example the model of implementation of communications between the hard sciences and structural elements in the interdiscipline communications are given.

Keywords: didactic requirements, innovation, imitation, visual training, optical installation, non-traditional demonstration.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2018, 3

Фанлар уртасидаги ботланиш таълим дидактикасининг асосий муаммоларидан бири цисобланади. Умумий, политехник ва касбий (профессионал) таълимнинг узвийлиги, узлук-сизлиги ва узаро алоцаси аввало фанлараро ботаниш орцали таъминланади.

Техник таълим йуналишларида фанлараро интеграциянинг долзарблигини мух,андислик фаолиятининг куп тармокли ва серкирра характерга эга булиб бораётгани, лекин олий таълимда уларнинг барчасини укитиш учун ажратилган вакт - бунга ажратилаётган бюд-жетининг чегаралилиги оркали асослаш мум-кин. Хакикатан х,ам, ушбу таълим йуналишларида талабалар эгаллаши зарур булган билим х,ажми ва турлари ортиб бормокда. Бундай шароитда фанлараро боFланишни тизимлаштириш ва улардан окилона фойдала-ниш асосидагина таълим стандарти талаблари даражасидаги билимни бериш мумкин. Фикримизча, фанлараро боFланиш укув фан-лари асослари уртасидаги узаро боFлик1лик1Дир ёки аникрок килиб айтганда, турли укув фан-лари элементлариаро интеграциясидир. Шун-дай фикрлар мавжудки, фанлараро боFла-нишни укув мавзулари даражасида куриш ва татбик килиш максадга мувофик булади1.

Бошкаларнинг фикрича, х,ар бир предмет дарсининг мавзулари даражасида куриш маъкулдир2. Хар иккисидан х,ам куйилган максадга караб самарали фойдаланиш мумкин. Масалан, фанлараро укув комплексини яратишда х,ар иккисидан, аник бир дарс буйича дидактик материал тайёрлашда иккин-чисидан фойдаланиш максадга мувофикдир.

Фанлараро укув комплексини яратиш ва амалиётга киритиш янги дидактик модель х,исобланади. Бу интегратив дидактик тизим булиб, маърузалар курси, лаборатория-амалий машFулот тизими, укув лойих,а (иши), интегратив-педагогик тестлар, ахборот технология воситаларини уз ичига олади. Энг аввало, узаро якин булган математик ва табиий-илмий фанлар билан умумкасбий фан-ларнинг интеграцияси буйича фанлараро укув комплексини яратиш максадга мувофикдир.

1 Семин Ю. Междисциплинарный учебный комплекс. // Журнал «Высшее образование в России», 200, № 2. -С. 107.

2 Максимова В.Н. Межпредметные связи как дидактическая проблема. - М.: «Педагогика», 2001. -С. 78.

Унинг битта таркибий кисми килиб олиниши мумкин булган фанлараро технологик харита яратиш методикасини «Электр энергетика» йуналиши учун куриб чикайлик. Ушбу таълим йуналиши умумкасбий фанлар - электротех-никанинг назарий асослари, электротехника-нинг математик масалалари ва бошка фанлар, математик ва табиий-илмий фанлар - олий математика, физика, назарий механика ва бошка фанлар негизида курилгандир. Шунинг учун кафедралараро эксперт гурух,и тузиб, х,амкорликда фанларнинг алох,ида х,амда якин мавзулари буйича таянч суз ва иборалар туплами яратилади. Бунда таянч фан сифатида электротехниканинг назарий асослари фани олиниши мумкин. Ушбу фан мавзуларидаги таянч суз ва иборалар ундан олдинги фанларнинг кандай тушунчалари асосига курилгани ажратиб чикилади. Схема ва формулалар учун х,ам технологик харита яратиш максадга мувофикдир. Технологик харита шакли ва мазмунига катъий чегара куйиб булмайди, у жадвал куринишида, кластер шаклида ёки бошкача булиши мумкин. Уни иккита ёки ундан ортик узаро алокадор фанлар буйича тузса х,ам булади. Иккита фан мавзулари асо-сида тузилганда уларни укитишдаги вакт номутаносибликларини х,ам курсатиб утиш максадга мувофикдир. Электротехника ва физика фанлариаро боFланишини амалга ошириш моделини В.Н.Максимова томонидан фанлараро боFланишни амалга ошириш буйича тавсия этилган назарий модели электротехника ва физика фанларига татбик килган х,олда ишлаб чикилди (1-схема). Бун-дан фанларнинг ишчи укув режалари ва дастурларини тузишда фойдаланилади. Технологик харита фанларда ишлатиладиган атама-лар, х,арфий ва бошка белгилашлар, катталик-ларнинг улчов бирликлари ва уларнинг ёзи-лишини узаро мутаносиблаштиришга х,ам ёрдам беради.

Фанлараро боFланиш технологик харитаси-нинг таълимдаги энг ах,амиятли томонларидан

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2018, 3

г

Ч.

11 _>

бири шундан иборатки, таянч деб танланган фаннинг хар бир мавзуси учун талабалар мустакил иши топширикларини тузиш, танлаш ва асослаш имконияти юзага келади.

Техника ва технологияга оид фанларни урганишда умумтаълим ва умумтехник пред-метлардаги конун ва ходисаларнинг асос килиб олинишининг зарурлиги катор изланув-чилар томонидан асослаб берилган1. Бунда талабалар олдин олган билимларини эслашга ва ходиса, тушунча хамда конунларни мустакил тахлил килишга ундалади. Умумтаълим фанларини укитишда укув гурухининг таълим сохаси ва йуналишини доимо эъти-борга олиш, келгусида утиладиган фанлар билан ушбу фанларнинг алокадор мавзула-рини ажратиш ва айникса улар учун умумий булган терминларни таянч сузлар сифатида таърифлаш зарур.

Умумтехник билимларнинг асосий манбаси табиий-математик цикл фанлари хисобланади (физика, кимё, материалшунослик, хисоблаш техникаси ва дастурлаш, чизмачилик ва б.). Таълимнинг политехник тамойили умумтаълим, умумтехник ва махсус фанлар уртасида боFланиш ва узаро мутаносиблик булишини талаб этади. Мутаносиблик - бирор фанни урганишда ундан олдинги фан конун- коида-ларига асосланиш ва ундан самарали фойда-ланишдир. 1-жадвалда фанлараро узаро боFланишнинг тузилмавий элементлари (тех-нологик харитаси) берилган. Унда умумилмий, политехник ва касбий тушунчалар келтирил-ган булиб, улар кайси фанларнинг таркибига кириши курсатилган. Аникланган умумий тушунчалар умумтехник ва махсус фанларнинг назарий асосларини характерлаб беради. Улар мухим урин тутади, чунки ушбу тушунчалар талабаларнинг диалектик дунёкарашини шакллантиради. Политехник тушунчалар умумилмий ва касбий тушунчаларни узаро боFлаб туради. Улар умумтехник ва табиий-математик фанлар негизида курилгандир.

Электротехника ва физика фанлариаро боFланиш элементларидан фойдаланиш куйи-

1 Лынков Е.Л. Использование сетевых графиков при планировании учебного прцесса и методической работы. Методические рекомендации. - М.: «Педагогика», 1999. -С. 26.

даги педагогик вазифаларни амалга оши-ришни таъминлайди2:

1. БулFуси мутахассис касби учун алохида ахамиятли булган асбоб-ускуналар, электр улчов асбоблари, занжирлар, электр машина-лари каби техник объектлар ва технологик жараёнларни чукуррок урганишларини таъ-минлаш.

2. Ушбу объектларни талабаларнинг мустакил иши асосида кушимча адабиётлар ёрда-мида урганишларини амалга ошириш.

3. Электротехника фани укув дастури буйича юкоридаги объектларни урганадиган булим ва мавзуларни аниклаш, уларнинг физика курси билан боFланиш элементларини белгилаш асосида мустакил иш топширик-ларини тузиш.

4. Танланган техник объектларнинг тузи-лиши ва ишлаш тамойиллари билан талаба-ларни таништириш усулларини аниклаш ва бунда физика курси элементларидан фойдала-нишни мустакил топширик сифатида белги-лаш.

5. Фанлараро характердаги укув машFулот-ларини утказиш шаклини аниклаш, унда талабаларнинг фаоллигини таъминловчи педагогик технология усулларини белгилаш.

6. Фанлараро боFланиш характерига эга булган мавзулар учун боFланиш элементлари уз аксини топган дидактик материаллар тайёр-лаш йули билан укув максадларига тула эри-шиш.

Шундай килиб, фанлараро боFланиш буйича яратилган технологик хариталар таълимнинг ягона максадини амалга ошириш, уни аниклаштириш ва мантикий тартибга солишга хизмат килади.

Илмий-амалий конференцияда килинган маъруза3 мухокамасида катор олий таълим муассасаларидан ташриф буюрган мутахас-сислар талабалар мустакил ишлари мавзула-рини танлаши буйича аник бир механизм ишлаб чикилмагани ва бу буйича илмий-методик изланишлар олиб бориш зарурли-гини эътироф этишди.

2 Дадамирзаев ^ Электротехника фанини укитишда физика билан узаро боFланиш элементларидан фойдаланиш. - Наманган. НамМПИ, VII илмий-амалий конференция материаллари, 2007, -197-б.

3 Уша жойда.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2018, 3

1-схема. Электротехника ва физика фанлариаро богланишни амалга ошириш модели.

о

ГТ1

о

Модель мак,ола муаллифлари томонидан ишлаб чик,илган.

г

Ч.

1-жадвал. Фанлараро узаро богланишнинг тузилмавий элементлари.

Техник воситалар ва уларнинг функциялари Тузилмавий элементлар Ушбу тушун-чаларни урганувчи укув фанлари

Умумий тушунчалар Политехник тушунчалар Касбий тушунчалар

1. Пайвандлаш трансформа- торлари Энергия, иш, майдон, ток, магнит майдони индукцияси вектори, магнит ок,ими Узгармас ва узгарувчан ток хакида тушунча. Электромагнит индукция, узаро индукция ходисалари. Актив, индуктив ва сиFим к,аршиликлари. Ток куввати, узгарувчан ток кувватининг коэффициенти. Салт юриш (холостой ход) кучланиши. К,иск,а туташув токи. Пайвандлаш трансформа-торининг тузилиши, унинг хусусиятлари. Трансформаторнинг ташки характеристикаси. Куп чулFамли трансформаторлар. Трансфарматорларни параллел улаш. Динамик характеристикалар: иш режими, токни созлаш. Физика, Электротехника, Ишлаб чикариш таълими, Махсус фанлар

2. Пайванд узгартир-гичлари (преобразователь) Энергия, иш, майдон, куч, куч моменти Трансформаторлар учун келтирилган тушунчаларнинг барчаси. Айланувчи магнит майдон хакида тушунча. Айланувчи магнит майдоннинг уюрмавий ток билан узаро таъсири. Уч фазали генераторлар. Генераторларнинг турлари. Двигателнинг ишлаш принципи. Механик энергияни электр энергиясига айлантириш.Кучнинг ёйилиши ва йиFилиши. Пайванд узгартиргичи курилмаси, пайванд узгартиргичини улаш ва узиш, токни созлаш. Куп чулFамли узгартиргичлар. Пайванд генераторларининг турлари. Генераторларни параллел улаш. Балласт реостатлари. Узгартиргичларнинг техник хусусиятлари (характеристикалари). Физика, Математика Электротехника, Ишлаб чикариш таълими, Махсус фанлар

3. Асинхрон двигателлар Энергия, иш, майдон, ток, ЭЮК, магнит майдони индукцияси, магнит окими, частота, айланма Харакат Ротор, стартер чулFами хакида тушунча. Актив ва реактив к,аршиликлар. Айлантирувчи он (момент). Асинхрон двигателнинг механик характеристикалари. Асинхрон двигателнинг турлари, ишлаш принципи. Асинхрон двигателнинг тузилиши. Асинхрон двигателларни ишга тушириш. Айланиш тезлигини ростлаш. Тормозлаш. Асинхрон двигателнинг ФИК, ишчи характеристикалари ва кувват коэффициенти. Математика Физика, Электротехника, Ишлаб чикариш таълими, Махсус фанлар

Биз институтда унлаб умумтехник йуналиш фанларининг ишчи дастурларини урганиб, уларни муаллифлар билан тахлил к,илгандан сунг шундай хулосага келдикки, деярли барча умумтехник фанларнинг мустак,ил иш мавзу-лари ва уларга ажратилган соатлар ук,и-тувчилар томонидан номувофик равишда таксимланган.

Фанлараро боFланиш буйича олиб борил-ган изланишлар талабаларнинг мустакил ишлари мавзулари ва топширикларини асос-лаш учун восита булиб хизмат килиши мум-кинлигини курсатади. Электротехника курси-нинг катор мавзулари ёки тушунчалари физика курсида касб-хунар коллежи ёки

лицей дастури буйича укитилган. Таълим бос-кичларининг дастурлари илмий асосланган Холда тузилган, чунки мураккаб табиий Ходисаларнинг асосларини кайта-кайта сод-дадан мураккабга караб кайтарилгандагина укувчи-талабаларда етарли билим ва куник-малар шаклланади. Олий таълим талабалари олдин урганган мавзуларини янги дастурлар асосида мустакил урганиш имкониятига эга-лар. Демак, талабаларга электротехника кур-сидан мустакил ишни ташкил килишда физика билан фанлараро боFланиш элементларидан фойдаланиш асосий йуналишлардан бири Хисобланади.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2018, 3

Ракобатбардош мутахассисларни муваф-факиятли тайёрлаш учун фанлараро боFла-нишнинг узвийлигини таъминлаш, узаро ало-кадор фанлар мавзуларининг укитиш методи-касини ишлаб чикиш ва бунинг учун ушбу фанлар укитувчиларининг педагогик фаолия-тини мувофиклаштириш зарур булади.

Ахборот-коммуникация технологиялари асосида фанлараро боFланиш буйича дидактик материалларнинг мультимедиали (зарур жойларда виртуал) тасвирларидан фойдала-ниш укув максадларига юкори даражада эри-шиш имкониятини беради.

Материаллар тайёрлашда асосий эътиборни мутахассислик характери, бажарувчининг ама-лий фаолиятида фойдаланиш имкониятларига каратиш керак. Бу маънода фанлараро боF-

ланиш тизими: умумтаълим-умумкасбий (умумтехник)-махсус (касбий) кетма-кетлигида булса, тизимли дидактик материаллар юзага келади. Лекин бундай боFланишни яратиш, яратилган материалдан самарали фойдаланиш анча мураккаб. Шунинг учун асосий эътиборни умумкасбий-умумтаълим ва касбий-умумкасбий фанлараро боFланишга каратиб, кейин улар асосида фанлараро боFланиш комплексини яратиш мумкин.

Педагогик технологиянинг юкорида тавсия этилган фанлараро боFланиш элементларидан фойдаланиб таълим бериш усуллари таълим жараёнини такомиллаштириш ва укув мак-садларига самарали эришишга хизмат килади.

Адабиётлар руйхати:

1. Семин Ю. Междисциплинарный учебный комплекс. // Журнал «Высшее образование в России», № 2, 2002. -С. 107.

2. Максимова В.Н. Межпредметные связи как дидактическая проблема. - М.: «Педагогика», 2001. -С. 78.

3. Лынков Е.Л. Использование сетевых графиков при планировании учебного процесса и методической работы. Методические рекомендации. - М.: «Педагогика», 1999. -С. 26.

4. Дадамирзаев F. Электротехника фанини укитишда физика билан узаро боFланиш элементларидан фойдаланиш. - Наманган. НамМПИ, VII илмий-амалий конференция материаллари, 2007 йил. -197-б.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2018, 3

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.