CC BY
8НАЗАРЕ БА КАЛИМАСОЗИИ ЗАБОНИ АДАБИИ ТО^ИК ДАР НИМАИ ДУВУМИ АСРИ XIX ВА ИБТИДОИ АСРИ ХХ (ДАР АСОСИ МАВОДИ ОСОРИ ХО^Й Х,УСАЙНИ ХАТЛОНй)
Табаров Х. Н.
Донишгоуи славянии Россия ва Тоцикистон
Забони адабй барои мардyми точик забони ягона ба шумор меравад ва ба хамаи аъзои чамъият баробар хидмат мекунад, вале хар кас аз боигарии лyFавй ва воситахои грамматикии он ба тарзи худ истифода мебарад, бинобар ин дар интихо6у кор фармyдани лyFат, дар калимасозй ва суханпардозй, тарзи баёни вокеа услуби эчодии хар адиб хам аз адиби дигар фарк мекунад. Интихоби вохидхои лексикию фразеологй ва унсурхои грамматикии забон, аз як тараф, ба мавзуъ ва мундаричаи асари бадей алокаманд бошад, аз тарафи дигар, ба савияи дониш, майорат, завку саликаи эчодии нависанда вобаста аст. Дар маколаи хеш, кушидем то як дарача дар бораи Хочй Хусайни Хатлонй ва сахми эшон дар калимасозй дар забони адабии точик дар нимаи дуюми асри XIX ва ибтидои асри ХХ (дар асоси маводи осори назмиву насрии y) ибрози акида намоем.
Хочй Хусайни Кангуртй аз зумраи он суханвароне мебошад, ки бо руйи сафха овардани осоре манзуму мансур, амсоли девони ашъор, манзумахои "Василат-ун-начот", "Дабистони ибрат", "Таърихи чуда", маснавии "Комде ва Мадан", "Мунтахаб-ул-ахбор фи табакоти салотин", рисолаи "Хутути ашколи исломия" (фарогири анвои хатти арабй), дах мактуб [11], ки кисмати назми он такрибан 13100 мисраъ [5]-ро дар бар мегирад, бо камоли хилму фурутанй навиштааст, ки:
Коре зи ту, хохй, дар замона Н-омад, ки ба ёдгор монад [11, с. 153].
Аз мухтавои ин байт чунин бармеояд, ки шоир дар фурсати танги зиндагй тавонистааст мероси гаронбахое бокй гузорад, ки мояи ифтихор мебошад. Ва ин чакидахои хомаи шоир далоили зиёдеро доир ба забон дар зимн дорад, ки дар асоси онхо пиромуни мухаббати y ба лафзи модарй, хунари гузиниши дурдонахо аз ин ганчина, суханофаринй ва захмати ба харч додааш ба хулосае омадан мумкин аст, ки дар амри такомули забон хеле сахим будааст. Ва баръакси мазмуни он байте, ки зикр ёфт, дар ин росто коре аз дасташон омада, ки дархури ситоишу тахсин хохад буд. Инак, дар атрофи баъзе чихатхои забони ашъори Хочй Хусайн ва истеъдоди суханпардозиву калимасозии эшон изгори назар хохем кард.
Зикр бояд намуд, ки сараввал, истилохи "калимасозй" роху равиш, тарзу усул, конун ва коидахои сохтани калимахоро ифода намояд, баъдан, ба акидаи баъзе аз олимони сохаи забоншиносй хамчун сохаи мустакили илми забоншиносй эътироф мегардад. Аслан обеъкти омузиши калимасозй ин созмон додани калимахои муштак (сохта) ва ташкили онхо мебошад. Доир ба ин масъала Кубряков Е.С. чунин нигоштааст: "...калимасозй аз лихози забони конкрет яке аз системахои хусусии лингвистии хамин забон ба шумор рафта, аз он чихат сатхи алохида ва мустакили забон мебошад, ки вай вохидхои элементарии худ (асосхои калимасоз ва аффиксхои навъи дериватсионй), усулхои махсуси муттахидшавии вохидхои элементарй бо вохидхои калонтар (муштакот) ва нихоят, системаи махсуси робитаи байни чунин вохидхоро дорад" [3, с. 58].
Аслан, муносибати Хочй Хусайн ба забон аз хдмин назаргох сурат гирифтааст. Ва бояд гуфт, ки дар амри эчоди вожахо адиби мубтакир аст, яъне чуз гузиниши аносири лyFавй аз забони мардум бо иттико ба суннати калимасозй таркибхоеро ба вучуд овардааст, ки дар забони адабии хамчун захирраи лyFавй мохиятан нодиранд.
1. Суннати корбурди вожахои бунёдиро, назири моя (асос, сабаб, сарват - арабй), жарф (умк, чукур(й) - арабй ва туркй), вом (карз, дайн - арабй), газанд (зарар, зиён - арабй) ва Fайра, ки дар шеъри саромадони сухани порсии дарй, чун Абуабдуллохи Рудакй, Абулкосими Фирдавсй, омадаанд, бар раFми рухияи бархе аз хампешахои худ, ки нисбат ба ганчинаи вожагони то ахди ислом таассуб меварзиданд ва дар истифода муодилхои иктибосии онхоро бартар мешумурданд, идома додааст. Чунончи: Мушки Хито зи накхати зулфат ба вом рафт, Дар кисаи сабо шуду додаш савоб рух [11, с. 67].
Аз хумхуми рафтагонам хоби рохат шуд харом, Бар сари рах хуфтаро овози по дорад газанд [ll, с. 77].
2. Аз омузиши таркиби лугавии осори шоир метавон меъёри лексикаи шоиронаро муайян кард. Масалан, аз вожахои аслан точикй калимахоеро бунёд сохтааст, ки аз чихати вожасозй сохта мебошанд. Масалан, аз калимахои точикии аждахо (iajj) мори калони афсонавй, ки тибци ривоят%о аз да%онаш оташ мeбaрорaд ва %ама чизро Фуру мeкaшaд) вожаи аждахрйй y^Jjl сохта шудааст:
Асои фикри манро дех расойй,
Кунад дар сехри мазмун аждахойй [ll, с. 46].
Ва ё аз вожаи точикии арFувон//арFавон ú'j^jl (гули сурхранги ба сока часпида, ки пеш аз намоён шуданаш баргхояш намудор мешаванд) аргувонзор-jljùljRjl сохта шуда, дар маънои мачозии чехраи зебо ва гулгун истифода шудааст:
Заъфаро то нашкафат аз аргувонзорат ба бог, То накарда пур зи захрат сокии даврон аёг [ll, с. 46].
Ба ин монанд вожахои сирф точикй бо иловаи пешванду пасвандхои точикй аз кабили барумандй, бeбa%ой, бeбa%орй, бeдaвронй, бeдuрaнгй, бeсaрмоя, бeтyшaгй, бeтовонй, бexaмuдaнвор, бe%aнг, бизидудан, вомондагон, гунчаваш, гунчавор ва амсоли ин%о дар эчодиёти Х,очй Хусайн ба назар расид, ки ин калимахои сохта буда, хосси эчоди шоир мебошанд.
3. Инчунин аз осори шоир калимахои мураккаберо аз кабили ажда%ору, афсурдакор, aфсyсxонй, анду%намо, баднависй, баднавоз, баднигабадниго%й, базмошён, бaлaндaндeшa, бангнуш, бастару, ба%ороин, бeнaводuл, бeобyнонй, бeрyннuшaстa, бeрyнцaстa, бexyнбa%о, бeцоxyрyшй, бодxонй, борикторй, боуаёдил, бунцунбонй, газидалаб, гарданбаландй, гuрeбончокй, бeдaстyпойй, гампойдор, сурмабунёд, сурмадор, сyрмaлeсй, сурмаобод, сурмаолуд, бeобyнонй ва монанди пайдо намудем, ки дар колаби точикй+точикй сохта шуда, назираш дар эчоди дигар шоирон пайдо нагардид.
ажда^ору-jjlAJjl
Ч,афо чун шихнагони оташинху, Чу хирмансуз барку аждахору [ll, с. 448].
андух,намо-^»^1. Вожаи андух - точикист ва маънии гам, гусса, хузнро дорост. Илова ба ин калима аз асоси замони хозираи намо ^ (намудан) калимаи мураккаб сохта шуда, (дар алохидагй ба гаму гусса гирифтор шуда, гамгин), аммо дар байти зер маънии хароб, валангор, вайрона, ноободро ифода намудааст.
Ин дашт, ки туфони балояш пайдост, Ё раб, чй бало гушаи андухнамост [ll, с. 345].
Ва ё аз калимаи точикии сурма Vj^ (гарди сиёхранге, ки аз хокаи калъагй бо омехтаи моддахои дигар сохта, онро барои зебой ва ё хамчун дору ба чашм мекашанд) бо иловаи вожахои точикии бунёд дорJlJ (асоси замони %озира ва стаи амр аз доштан), лес ^^ (асоси замони %озира аз лесидан, цузъи пасини баъ-se калимахои мураккаб ба маънои лесанда), олуд (мyxaффaфu олуда, ки %амчун цузъи пасини калимахои мураккаб ба маънои олуда мeояд), обод JM (маъмур, ободон, иморатшуда) калимахои мураккаби сурмабунёд, сурмадор, сyрмaлeсй, сурмаобод, сурмаолуд œxmaaст, ки дар осори дигар шоирон пайдо нагардид ва ин вожа%о соxтau xyдu шоир буда, аз сyxaндонuвy сyxaнпaрдозuu Хоцй Хусайни Хатлонй дарак мeдщaд.
Бас ки дил афсурда шуд аз хотири ношоди мо, Чуз забони сyрмaлeсй нест дар фарёди мо [ll, с. 4l].
4. Сарчашмаи дигари бойшавии таркиби лугавии забон ин воридшавии лугатхои нав дар забон махсуб меёбанд. Агар аз як тараф ба вучуд омадани предмету ходисахои нав дар хаёти иктисодй, ичтимой, сиёсй, маданй, илмию фархангй бошад, аз чониби дигар накши калимасозй (манзур ба аффиксхои хоси забони точикй ба калимахои иктибосй) рохи дигари бойшавии таркиби лугавии забон ба шумор меравад [6, с. 36-40].
Вобаста ба ин мазмун метавон ёдрас намуд, ки дар таркиби лугавй забони адабии точикй дар баробари калимахои худй ё аслии точикй теъдоди зиёди калимахои дигар, аз чумла калимахои иктибосй-арабй ворид шудаанд, ки ба кавли забоншинос Мачидов Х. "... ин калимахоро бегона донистан дуруст нест, чунки онхо аз асолати худ хеле дур рафта, ба меъёрхои истеъмолии забони мо пурра мутобик шудаанд" [5, с. 42]. Зикр бояд намуд, ки на
хама калимахои иктибосй-арабй ба меъёрхои истеъмоли забони мо мутобикат мекунанд. Xастанд калимахои арабие, ки як замоне дар забон истифодаи васеъ доштанд ва бо мурури замон, охиста-охиста аз истифодаи умум баромаданд. Истифодаи аз хад зиёди калима, ибора ва таркибхои арабй(то хатто як мисраъ, байтхо ва чумлахо), ки имруз ва хатто пештар аз асри Х1Х ва ибтидои асри ХХ дида намешуд дар эчоди шоирон ба назар мерасад.
Саид Xалимов дар китоби Таърихи забони адабии точикй(аз асрхои 1Х-Х то ибтидои асри ХХ) вобаста ба ин масъала ибрози акида намуда чунин менигорад: "Мураккабии аз хад зиёди забони адабии точик ва олуда шудани он бе хеч як ниёзмандй бо калима ва иборахои арабй ба он дарача расида буд, ки бисёр асархои мансури асри Х1Х барои хонандагон имруза душвор мебошад" [7, с. 74].
Дар осори Xочй Xyсайн, калима, ибора, таркиб ва хатто байтхои арабиро метавон дарёфт намуд ва метавон ин кабил калимахоро ба гуруххо чудо намуд:
а) Аз калимахои иктибосй бо иловаи пешвандхои точикй сохтани вожахои нав мебошад. Ин рохи калимасозй яке аз воситахои сермахсули калимасозии хиссахои нутк дар забони точикй мебошад.
Гунаи калимахои сохта дар осори Xочй Xyсайн истифодаи васеъ доранд ва мо кушидем, танхо вожахои сохтаи иктибосиеро интихоб намоем, ки бо ёрии аффиксхои калимасози точикй созмон дода шуда, дар фархангномахо дастрас нагардид.
Бо пешванди калимасози бе-. Пешванди бе- дар сохтани калимахо истифодаи васеъ дорад. Аз исмхо сифати аслй месозад, ки ба аломати дар асос номбаршуда молик набуданро мефахмонад. Аз эчоди шоир бо ин пешванд вожахои зиёде дарёфт гардид, ки дар осори дигар шоирон ба назар намерасад. Намунахо:
беимтихон-^^Ц^ имтих,он - вожаи арабист ¿Iaj^I маънии озмудан, озмоиш кардан, санчиданро дорост ва бо иловаи пешванди точикии бе - беимтихонй созмон дода шудааст: Найистонро нафас беимтихон аст, Ки то дам медамад, яксар фетон аст [11, с. 486]. Бо ин монанд Xочй Xyсайн аз калимахои арабии тараддуд, тах,аммул, такрор, тааллул, риоя, райб, насак бо иловаи пешванди точикии бе- вожахои сохтае бунёд намудааст, ки хоси забони шоир мебошанд: бетараддуд-">^> , бетакрор- бетааллул-
¿Ц^, бериоя-. ¿^jéi , берайб-,
бенасак-<3"4^ насак арабй буда, маънохои тарз, равиш; тартиб, холат, ахвол, тартибро дорост ва дар забони гуфтугуйй бошад маънои рафтору атворро сохиб аст. Дар байти зер, ин вожа дар осори шоир як маротиба истифода шуда, маънии бетартиб, бенизомро дорост: Навбахоре дар миён пур бенасак гул кардааст, Пирзоли хешро зери тачаммул кардааст [11, с. 45]. Пешванди бо-. Префикси ба-, бо-. Ин префиксхо сермахсул буда, аз исм сифати аслй месозанд, ки мазмунан ба ягон хосият ё аломат сохиб будани предметро мефахмонад. Ин префиксхо дар баъзе мавридхо метавонанд якдигарро озодона иваз намоянд. Мисолхо:
бонасиб - насиб арабй '.и' он чи гуё аз азал ба инсон мукаррар шудааст; кисмат, сарнавишт:
Захире ку, ба дарди дил табибе, Зи пистони мурувват бонасибе [11, с. 447]. Ба ин монанд вожахои сохтаи бокувватй, босавоб, боривоч пайдо гардид. Префикси но-. Ин префикс дар сохтани сифат нисбат ба префиксхои дигар сермахсул ва серистеъмол мебошад. Вай аз хиссахои гуногуни нутк сифати аслй месозад, ки акси маънои асос, молик набудани мавсуфро ба он ифода мекунад ва ё холати предметро мефахмонад.
Хусусияти фарккунандаи префикси но- аз дигар префиксхо дар он аст, ки бо вай антонимхои сифати сохта мешаванд: бино-нобино, маълум-номаълум, кобил-нокобил. нороин- роин(а) чорй, равон, мутадовил, он чи дар истеъмол бошад;
Дар он чамъе хуруши алвидоъ аст, Дар он суке, ки норойич матоъ аст [11, с. 417]. нонавоз - навоз jlj* 1. ичозат, рухсат, изн; рахой, рухсати рахой ва бо иловаи ин пешванд ночавоз сохта шудааст:
Айш чй? Вахми хиёле. Дилхушй? Саъйи вабол.
Чист рохат? Бими нолу фикри ишрат ночавоз [11, с. 179].
б) Рохи дигари калимасозй ин бо пасвандхои точикй сохтани калимахои нав аз вожахои иктибосй мебошад. Ба ин мазмун чанде аз вожахоеро руйи кор овардаем, ки дар забони точикй дар рохи бунёди калимасозй вожахои нав ба хисоб рафта, аз захмати бевоситаи шоири ширинкалом Хочй Хусайни Хатлонй дарак медихад:
Пасванди -вор. Суффикси -вор каммахсул буда, аз исм сифатхои нисбй месозад, ки ба аломат ва хосияти дар реша номбаршуда аз ягон чихат муносибат дорад: Инчунин аз исм сифатхое месозад, ки монандиро ифода менамоянд:
гарибвор- jlj&jR. Вожаи гариб арабй буда, дар Фарханги забони точикй 1. ачиб, бадеъ, галатй; чизи нав ва нодир; 2. мусофир; дурафтода аз ватан, аз хонумон чудо, бе ёру диёр. 3. мац. бекас; бечора а) кит. аввалин шаби мотам баъди дафн; б) шаби пургаму андухи хичрон ва танхой маънидод гардидааст. Бо истифода аз пасванди зарфсози - вор вожаи гарибвор соxтa шудааст:
.....сарвари анбиёро дур ба санги ситам намешикаст ва гарибвор ба зери пардаи
анкабуте наменишаст.... [ll, с. 508].
Суффикси -нок. Ин суффикс сермахсул аст, бештар аз исмхои маънй сифати аслй месозад, ки ба маънои решаи калима доро будани предметро мефахмонад:
адабнок- ^ ^арабист ахлок ва кирдору рафтори некро й медих,ад. Дар забони точикй таркиби «бо ду дасти адаб супурдан»-и чuзe бо камоли риояти адаб додани чизе (ба касе), боадабона оварда супурдани чизе (ба касе) маъмул аст. Ибораи «дасти адабнок» ифодагари ин таркиб буда, дар осори шоир истифода шудааст: Ба сад таъзим бо дасти адабнок, Гирифт он чавхари дил аз тани хок [ll, с. 470]. адамзор-jlj адам арабй маънои нестй, нобудиро дорад ва бо илова пасванди -зор вожаи нав адамзор сохта шадааст.
Шаш чихат адамзор аст, як назар тааммул ку, К-ин саводимконе чилвахои анко кард [ll, с. l44]. Ба ин монанд вожахои сохта, аз кабили арFувонзор, анбаринсор, андалибсон, Кудратгор, мазраъгах,, офаткадаро аз эчоди шоир ном бурдан айни муддаост, ки хоси забон Хочй Хусайн махсуб меёбанд.
в) Дар осори Хочй Хусайн вожахои сохтае дарёфт гардид, ки бо иктибосоти арабй ду рохи калимасозй, бо пешванду пасвандхои калимасози точикй вожахои нав созмон дода шудаанд. Аз чумла бо пешванди бе- ва пасванди -й. Ногуфта намонад, ки ин рохи калимасозй дар осори гузаштагони мо низ сермахсул мебошад. Аз эчоди шоир истифода аз калимахои арабй бо иловаи пешванди бе- ва пасванди -й точикй намунахои зиёде дарёфт гардид, ки бештари онхо аз хиссахои гуногуни нутк сифатхое, алалхусус сифатхои нисбй сохта шудааст, ки аз чихати маъно рангоранг мебошанд, Ба ин мазмун метавон вожахои беимтиёзй, беимтих,онй, бекурбй, беникобй, бефаркй, беэх,сонй ва монанди ин гунаи калимахоро номбар намуд, ки хоси забони шоир буда, аз истеъдоди баланди эчоди шоир дарак медихад:
беникобй-^iàj^j аз исми никоб арабй ^ , ки маънихои пардаи руйпуш, рубанд; чашмбанд; чодар, ки барои нашиносондани худ ба руй мепушанд бо иловаи пешванди бе- ва пасванди -й вожаи беникобй сохтааст, маънохои бепарда, берупуш; бефаранчй ва бечашмбанд доро мебошад. Дар осори шоир вожаи номбурда се маротиба мавриди истифода карор гирифтааст:
Хохиши мост хар даме чилваи беникобият, Майли дили хар об хам як назари шумост бас [ll, с. l83]. 5. Бо риояти коидаи вожасозии суннатй Хочй Хусайн калимахоеро эчод намудааст, ки таркибан мураккабанд ва дар "Фарханги забони точикй" корбурд надоранд. Ин мавкеъ ичмолан чанд вохиди лугавиро интихоб кардем, ки аз ду чузъ созмон ёфтаанд ва далели истеъдоди адиб дар калимасозии навъи мураккаб мебошанд ва, ба кавли мунаккиди шинохта Матлубаи Мирзоюнус "Дар истифодаи калимахои мураккаб хунари шоирй хеле рушан аён мешавад" [4, с. 49]. Доир ба ин мазмун вожахоро метавон аз руйи колабхо, яъне аз кадом хиссахои нутк сохта шудани онхоро ба кисматхо чудо сохт: а) дар колаби точикй+точикй:
Вожахо рах,гир бо забони гуфторй наздик будани сухани Xочиро мефахмонанд. Бо ин шаклу маънй ин калимахо имруз хам дар забони мардум мустаъмаланд, аз чумла рах,гир дар гуйиш ба ин мавкеъ : рахгиръш кън1, яъне пеши рохашро бигир... рах,гир
Хичолат нест бар девона рахгир, Надорад хукм бар у банду занчир [11, с. 277]. Ба ин монанд калима%ои мураккаб аз цабили бодсавор, муймонанд, найрангсози, намакбор, намгир, нармру, нахустинзода, обилафарсуда, оинапайкар, ойиначин ва
монанди инхо дар колаби точикй+точикй пайдо гардид.
б) дар колаб точикй+ арабй:
гардунмадор^^^'О^ аз вожаи тоникии гардун чарх, фалак, сипехр, осмон бо иловаи калимаи арабии мадор jl^ , дар забони гуфтугуии. кувват, тобу тавон, мачол; гардунмадор сохта шуда, маънии то ба гардун бурдан ба осмон расонданро ифода менамояд:
...ва он чи ба нафси худ аз ухдаи рафъ намебароянд, хасбуличоза ба даргохи гардунмадор расонида, рафъу дафъ намоянд ва мавчидони бидъату мафшиёни зулмро аз миён барандозанд [11, с. 511].
афсурдаах,вол-й!^! eJj^âl- афсурда «Jj^âl сифати феълии замони гузашта аз афсурдан ва вожаи арабии ах,вол Jlj^l цамъи х,ол; холат; вазъ, вазъият; чигунагии хол Мабодо бахри дунё хотире афсурдаахволаш, Ки рузе беш набвад умри Нуху Рустами Золаш [11, с. 267]. накуманзар:
Машав ба ранчаву бо лутф торихе фармо, Бигуфт модаи торих: бас накуманзар [11, с. 33B]. накусирати:
^удрат чи фузуда яди кудрат ки расида Сайрат зи накусиратй то олами лохут [11, с. 55]. нармсират:
Сахт офат аст душманй аз нармсиратон, Кух аз миён бияфканад, гирад чу об печ [11, с. 97]. Истеъдоди баланди шоирии Xочй Xyсайни Хатлонй бори дигар собит месозад, ки у дар эчоди худ аз вожахои точикй ва арабй калимахои мураккабе бунёд сохтааст, ки мислаш дар осори дигар донишмандону шоирон ва лyFатномахо пайдо нагардид, аз чумла, бо вожаи точикии оина вожахои мураккаби оинасифат, оинатамошо, оинатахмир, оинатимсол созмон додааст, ки чузъи дуюми ин калимахо арабй мебошанд.
в) дар колаби точикй+пасванд+арабй+пасванд:
овозатараф-<4^ ОЫ овоза ОЫ маънихои хабари ба хама чо парокандашуда; номварй; шухрат пайдо кардан, дар коре (хунаре) ном баровардан; машхур шудан, шоеъ гардидан, вирди забонхо гардидан. тараф арабй. чониб, самт, суй. Кардем ба хич умру сармоя талаф Шухраталаб омадему овозатараф [11, с. 352]. озодафитратй—^О^е^озода eJlj' тоза, покиза, ороставу пероста. фитрат а. Oj^âl. табиат, сифат ва хислати табии инсон; сиришт.
.. ..ва замойиршон машрики ишрокоти анвори асрори мутлак аз поктинатихо бо нуфуси кудсия хамбастарй гузидаанд ва аз озодафитратихо бо укули_ нурия ба хамвазъй расида.
г) дар колаби арабй +точикй: Вожахои накх,атомез -Já^^é^ накх,ат а. буи хуш, хушбуй: омез^^ 1. асоси замони %озира аз омехтан.2. цузъи пасини калимахои мураккаб ба маънои дар бар доштани чизе: хандаомез, маслих,атомез, гилаомез...
1 Эзох: забоншиносон барои ифодаи садонокхои кутох (а,и,у) дар лахча хдрфи ъ-ро (аломати сакта, сах,ех,тараш айн, масалан, дъст//даст муносиб донистаанд, ки ин, ба назари мо, сах,ех, нест. Чдаати баёни ин овоз^о ы-и русй мувофиктар мебуд. Мне-и русй ва мын-и лахчаи точикй, ба андешаи ин чониб, бунёди муштарак доранд, ки феълан ин навишта мачоли баррасии онро надорад.
.. ..бар он бахористони Fyнчаи хотири шикуфон фиристодам, то ба насойими абромези дуо ва ба фавойихи накхатомез ба хангоми иттилои матолеи он мустафиз гардам гуфта, мутахайил гардид. нафасдарозй
Ба тори сусти амал аз нафасдарозихо, Чу кирми пилла ба худ аз луоб мебофанд [11, с. 108]. нафасосуда
Ман нафасосуда будам, оламе дар кор буд, Чашми хоболуда будам, мардумон бедор буд [11, с. 246]. f) дар колаби арабй+арабй вожахои: оламтамошо
Дурбинй ахли бинишро писанд афтодааст, Мардумак оламтамошое шуду худбин нашуд [11, с. 152]. олиманзалат
Мири олиманзалат Абдулхафиз беки инок, Волии Хатлонзамину нойиби шохи Бухор [11, с. 336]. олифитрат
Тирабахт аз файзи олифитратон бебахра аст, Шамъ равшан то шавад, зулмат хамон нодида рафт [11,77]. Ба кавле "нутк ба охир мерасад, нукта мондан мушкил аст", бо баёни ин чанд сухани ичмолй саъй кардем, то аз хирмани пурбаракати андешаву шеъри Хочй Хусайни Кангуртй (равонаш шод бод) бархурдор шавем, то орзуи эшонро бароварда бошем, чунонки аз мо ин таваккуъро доштаанд:
Агар бар хоки Хочй бигзарй, фасле тааммул кун, Ки бе файзе набошад тудаи хоки мазори у [11, с. 191].
Адабиёт
1. Грамматикаи забони адабии уозираи тоцик (цилди1). - Дyшaнбe, l9S5.
2. Fuëсyллysот. Таълифоти Мууаммад Fuëсyддuн. Тауияи матн бо пeшгyфтор, тaвзeуот ва фeурuстu A. Нуров. Ц. 1, 2. - Дyшaнбe: Aдuб, l9S7. - 398 с.
3. Кубрякова Е.С. Что тaкоe словообразованж. - М.: Наука, 1965. - 80 с.
4. МатлубаиМирзоюнус. Хамзоди туфон. - Дyшaнбe: "Aдuб", 2007. - l44 с.
5. Мацидов X. Забони адабии муосири тоцик. Лугатшиносй. Ц. l. - Дyшaнбe, 2007. - 242 с.
6. Muрзоeв F. Xymae чанд аз жирмани сужан. - Дyшaнбe: Нашржти «Промэкспо», 20lS. - 244 с.
7. Халимов С. Таърит забони адабии тоцикй (аз асруои 1X-Xто ибтидои асри XX). Ц. 2. - Дymaнбe, 2022. - 546 с.
S. Фаруанги забони тоцикй (аз асри Xто ибтидои асри XX) /Дар зeрu таурири М.Ш.Шукуров, ВЛ.Капранов, Р.Хошимов, H.AMaъсyмй. Ц.1. - М.: Совeтскaя энциклождия, 1969. - 951 с.
9. Фаруанги забони тоцикй (аз асри X то ибтидои асри XX) - Дар зeрu таурири М.Ш.Шукуров, ВЛ.Капранов, Р.Хошимов, H.AMaъсyмй. Ц.2. - М.: Совeтскaя энциклождия, l969. - 947 с.
10. Халимов С. Х., Шукурова К. Забони уозираи тоцик (уиссауои номии нутц). - Дymaнбe, 1988. - 100 с.
11. Хоцй Хусайни Кангуртй. Куллжт /Виросторон ва сомондиуандауои матн К. Чиллазоди Тeурaйй, Aмuрxyцa Aбдyрaуuмй. - Дymaнбe: Ирфон, 1998. - 1054 с.
HA3APE БA KAЛИMAСОЗИИ ЗAБОНИ AДAБИИ ТОЧИК Д^Р НИMAИ ДУВУMИ AСРИ XIX BA ИБТИДОИ AСРИ ХХ (ДДР ACOCT MAВОДИ ОСОРИ ХОЧЙ XyCAÏÏHH XA^OH^
Дар маколаи мазкур дар асоси маводи осори назмиву насрии Хочй Хусайни Хатлонй сахми ин адиби точик дар калимасозии забони адабии точиики нимаи дуюми асри XlX ва ибтидои асри ХХ баррасй гардида, ба баъзе чихатхои забони ашъор ва истеъдоди суханпардозиву калимасозии эшон ишора карда шудааст. Аз боигарии лyFавй ва воситахои грамматикии забони адабии точик хар суханвар ба тарзи худ истифода мебарад, бинобар ин дар интихобу кор фармудани лyFат, калимасозй ва суханпардозй, тарзи баёни вокеа услуби эчодии хар адиб аз адиби дигар фарк мекунад. Муносибати Хочй Хусайн ба забони адабй аз хамин нуктаи назар сурат гирифтааст. У дар кори эчоди вожахо яке аз адибони мубтакир аст, яъне ба чуз гузиниши аносири лyFавй аз забони мардум, бо иттико ба суннати калимасозй таркибхоеро ба вучуд овардааст, ки дар забони адабй хамчун захираи лyFавй мохиятан нодиранд. Истеъдоди баланди шоирии Хочй Хусайн собит месозад, ки у дар эчодиёти худ аз вожахои точикй ва арабй калимахои мураккабе бунёд сохтааст, ки мислаш дар осори дигар донишмандону шоирон ва лyFатномахо нест.
Калидвожахо: Хочй Хусайни Хатлонй, забони адабии точик, адабиёти точик, шеър, калимасозй, унсурхои лyFавй, услуби баён.
ВЗГЛЯД НА СЛОВООБРАЗОВАНИЕ ТАДЖИКСКОГО ЛИТЕРАТУРНОГО ЯЗЫКА ВО ВТОРОЙ ПОЛОВИНЕ XIX - НАЧАЛЕ XX ВЕКА (НА МАТЕРИАЛЕ ПРОИЗВЕДЕНИЙ ХАДЖИ ХОССЕЙНА ХАТЛАНИ)
В статье исследуется вклад таджикского писателя Хаджи Хоссейна Хатлани в словообразование таджикского литературного языка второй половины 19 века и начала 20 века на основе его поэтических и прозаических произведений. Также в статье отмечаются некоторые аспекты языка поэзии Хаджи Хоссейна Хатлани и его талант ораторского искусства. Каждый говорящий использует богатство лексики и грамматических средств таджикского литературного языка по-своему, поэтому в выборе и использовании лексики, словообразования и риторики, способа повествования творческий стиль каждого писателя отличается от другой писатель. С этой точки зрения был сделан подход Хаджи Хусейна к литературному языку. Он является одним из наиболее продвинутых писателей в словотворчестве, то есть помимо отбора элементов лексики из языка народа, со ссылкой на традицию словообразования, создал композиции, по существу редкие в литературном язык как словарный запас. О высоком поэтическом таланте Хаджи Хусейна свидетельствует то, что в своих произведениях он создал из таджикских и арабских слов сложные слова, не имеющие аналогов в трудах других ученых, поэтов и словарей.
Ключевые слова: Хаджи Хусайни Хатлони, таджикский литературный язык, таджикская литература, поэзия, словообразование, элементы лексики, стиль выражения.
VIEW ON THE WORD FORMATION OF THE TAJIK LITERARY LANGUAGE IN THE SECOND HALF OF THE 19th AND THE BEGINNING OF THE 20th CENTURY (BASED ON THE WORKS OF HAJI HOSSEIN KHATLANI)
The article explores the contribution of Tajik writer Haji Hossein Khatlani in the word formation of the Tajik literary language of the second half of the 19th century and the beginning of the 20th century on the basis of the his poetic and prose works. Also, Haji Hossein Khatlani's some aspects of the language of poetry and his talent of oratory are pointed out in the article. Every speaker uses the wealth of vocabulary and grammatical tools of the Tajik literary language in his own way, therefore, in the choice and use of vocabulary, word formation and rhetoric, the way of telling the story, the creative style of each writer differs from another writer. Haji Husayn's approach to the literary language was made from this point of view. He is one of the most advanced writers in the creation of words, that is, apart from the selection of vocabulary elements from the language of the people, with reference to the tradition of word formation, he created compositions that are essentially rare in the literary language as a vocabulary resource. The high poetic talent of Haji Husayn proves that he created complex words from Tajik and Arabic words in his works, which are not similar in the works of other scholars, poets and dictionaries.
Keywords: Haji Husayni Khatloni, Tajik literary language, Tajik literature, poetry, word formation, vocabulary elements, style of expression.
Дар бораи муаллиф
Табаров Хайрулло Назарович
Номзади илми филологй, дотсенти
кафедраи забони точикй
Донишго^и славянии Россия ва Точикистон
734025, Чумхурии Точикистон, ш. Душанбе,
к. М. Турсунзода, 30
Тел.: (+992) 93 599 83 30
E-mail: tabarov-64@mail.ru
Об авторе
Табаров Хайрулло Назарович
Кандидат филологических наук, доцент кафедры таджикского языка Российско-Таджикский (славянский) университет
734025, Республика Таджикистан, г. Душанбе, ул. М. Турсунзаде, 30 Тел.: (+992) 93 599 83 30 E-mail: tabarov-64@mail.ru
About the author
Tabarov Khayrullo Nazarovich
Candidate of Philological Sciences, Associate Professor of the Tajik Language Department Russian-Tajik (Slavonic) University 734025, Republic of Tajikistan, Dushanbe, M. Tursunzade st., 30 Ph.: (+992) 93 599 83 30 E-mail: tabarov-64@mail.ru
