0Chirchik State Pedagogical University Current Issues of Modern Philology and Linguodidactics
Staatliche Pädagogische Universität Chirchik Aktuelle Fragen der modernen Philologie und Linguodidaktik
^hirchiqdavlat^edagogika^mverSiieii^^^^^^^ZimilliÄ
NAVOIY ASARLARINI O'RGANISHNING TARBIYAVIY AHAMIYATI
Dilnoza Alaydarova
Chirchiq davlat pedagogika universiteti Gumanitar fanlar fakulteti O'zbek tili va
adabiyoti ta'limi yo'nalishi talabasi Ilmiy rahbar: Rasulova Rayxon O'zbek adabiyotshunosligi kafedrasi, p.f.f.d (PhD)
ANNOTATSIYA
Bu maqolada Navoiyning asarlarini tahlil qilishning muhimligi, tarixiy, shaxsiy va ijtimoiy kontekstda o'rganish ahamiyati haqida so'z boradi.
Kalit so'zlar: shoir, asarlar, tahlil, metodlar, tarixiy, ijtimoiy.
Alisher Navoiy o'zbek adabiyoti tarixidagi mutafakkir shoir va faylasuf sifatida taniladi. Uning asarlari o'zbek milliy adabiyoti yaratilishi va rivojlanishida katta ahamiyatga ega. Navoiyning asarlarini o'rganish esa tarixiy, adabiyotshunoslik va madaniyatshunoslikning muhim yo'nalishlari hisoblanadi. Bu maqolada Navoiyning asarlarini o'rganishda amalga oshiriladigan metodik usullar, ularning ahamiyati va ularning foydalanilishi ko'rsatiladi.
Navoiyning asarlarini o'rganish uchun bir necha metodik usullar mavjuddir. Bu usullar asarlarini tarixiy, shoirning shaxsiy hayotidan yoki ijtimoiy muhitidan kelib chiqarish, lug'atdan ma'noni aniqlash, poetik usullarni analiz qilish va boshqa usullar orqali amalga oshirilishi mumkin. Quyidagi metodlar bu maqsadga muvofiq bo'lishi mumkin:
Tarixiy kontekst bo'yicha o'rganish: Navoiyning asarlarini tahlil qilishda, 1516 asrlarda joriy bo'lgan ma'naviy, ijtimoiy va siyosiy muhitni tushunish muhimdir. Uning yozgan davri va uning jamiyatida yuz bergan ijtimoiy, siyosiy va madaniy hayot haqida tushuncha ega bo'lish juda muhimdir.
Navoiyning shaxsiy hayoti va ijtimoiy faoliyati: Navoiyning shaxsiy hayoti, madaniyati, ijtimoiy faoliyati va adabiy salohiyati asarlari o'rganishda muhimdir. Bu, uning asarlaridagi ma'noni tushunishda yordam beradi.
Navoiyning lug'ati: Navoiyning so'zlarini va ifodalarni tushunish uchun, uning lug'atlaridan foydalanish muhimdir. Poetik tahlil: Navoiyning poetik usullarini tahlil qilish ham muhimdir. Uning asarlari ustida sh'eriy tahlil amalga oshirish orqali, qanday tahrir qilgan, qanday ma'nolarga ega bo'lganligini tushunish mumkin.
Asarlarini taxminiy tilga o'girish: Navoiyning asarlari yozgan davrda yaratilgan va uning tiliga bo'lgan o'ziga xos qo'llanma tilni o'rganish muhimdir. Bu
445
Chirchik State Pedagogical University Staatliche Pädagogische Universität Chirchik Chirchiq davlat pedagogika universiteti
Current Issues of Modern Philology and Linguodidactics Aktuelle Fragen der modernen Philologie und Linguodidaktik Zamonaviy filologiya va lingvodidaktikaning dolzarb masalalari
m
qo'llanma tilga bo'lgan ma'lumoüarni o'rganish va Navoiyning shoirlik xususiyatlarini tushunishga yordam beradi.
Nazariy tadqiqotlar va maqolalar: Navoiyning asarlari bo'yicha o'qilgan nazariy tadqiqotlar va maqolalar asarlari tahlil qilishda yordam berishi mumkin. Bu tadqiqotlar asarlarning ma'niy va adabiyotiy yonini tushunishga yordam beradi.
Bu metodik usullar asarlarini o'rganishda yordam berishi mumkin. Bunda juda muhim bo'lgan narsa, sabr va ijodiy o'rganishdir.
Bu tadqiqotda Navoiyning asarlarini o'rganish uchun amalga oshirilayotgan metodik usullar analiz qilinadi. Bu usullar o'zbek adabiyoti sohasida o'qituvchilar, o'quvchilar va tadqiqotchilar uchun ko'plab foydalari mavjud bo'lgan muhim vositalardir. Tezisda tarixiy, adabiyotshunoslik, poetik, tilshunoslik va mantiqiy-tahliliy metodlar ta'kidlanadi. Navoiyning asarlarini tahlil qilishda bu metodlar qo'llaniladi, uning ijodiy faoliyati, ijtimoiy-madaniy muhit, ma'naviy-madaniy muloqotlar va til o'ziga xosliklariga e'tibor beriladi. Nazariy tadqiqotlar va asarlar bo'yicha maqolalar ham bu metodik usullarning mustaqil amalga oshirilishida katta ahamiyatga ega.
Bundan tashqari, Navoiyning asarlarini o'rganishning praktik yondashuvlari va metodlari haqida o'zbek adabiyoti sohasida amaliyotda ishlovchi o'qituvchilar yoki tadqiqotchilar bilan muloqotlar qilish, ularning tajribalaridan foydalanish ham muhimdir. Bunday muloqotlar asarlarini o'rganishning yangi masalalarini belgilash va uni chuqurroq tushuntirishga yordam berishi mumkin. Metodik usullar va ularning amaliyotda qo'llanilishi haqida yuqorida ko'rsatilgan ma'lumotlar davomida o'rganuvchilarga o'zlarining qobiliyatlari va qiziqishlariga mos taqdim etilishi mumkin. Bunday qilib, ular metodik usullarni o'rganishda qiziqishlari bo'yicha mavqelarini aniqlash va ularga ko'proq qiziqishlar yaratishga imkoniyat yaratadi.
Masalan Navoiyning "Hayrat ul abror" asaridan olingan "Sher va Durroj" hikoyasi o'rta maktablarning 5-sinf darsligida berilgan. Bu asar tili lug'at tarkibi bilan yetarli darajada murakkab hisoblanadi. Lekin shu asarni vizual animatsion , multfilmi yordamida tushuntirsak, bolalar uchun ancha yengil va tushunarli bo'ladi. Chunki kichik yoshdagi bolalarda eshitish, o'qishdan ko'ra ko'rish xotirasi samarali hisoblanadi. Shunday ekan Navoiyni o'qitishda bevosita Axborot texnologiyalariga murojaat etish ham innovatsion, ham integratsion yondashuv sanaladi. Yoki 7 - sinf darsligida Navoiyning "Xamsa" asari tarkibidagi "Sabbai sayyor" dostonidan olingan "Mehr va Suhayl" hikoyasi reja asosida o'qitiladi. Bu asarda ranglar jilosi bevosita ustunlik qiladi. Qahramonlar ruhiyatini ochib berishda ranglar jilosini tasvirda ifodalash yani o'quvchida o'qigan voqealarni tasvirda, rasmda ifodalash so'ralsa , ya'ni adabiyot tasviriy sanat fani bog'lansa, o'quvchilarning tasavvur
446
Chirchik State Pedagogical University Staatliche Pädagogische Universität Chirchik Chirchiq davlat pedagogika universiteti
Current Issues of Modern Philology and Linguodidactics Aktuelle Fragen der modernen Philologie und Linguodidaktik Zamonaviy filologiya va lingvodidaktikaning dolzarb masalalari
m
doirasi kengayib, asarning tushunilishi ancha soddalashadi. Ayni shu o 'rinda Mehr nilufar gullari orasida ekanligini, aynan nega nilufar gullari tanlanganligini botanika fani bilan bog'lab, shu gulning turi, rangi va xususiyatlari haqidagi ma'lumotlar berilsa, bolalarda asardagi qahramonning ruhiy holati tabiat bilan uyg'unlashib ketganligini uqtirish munkin bo'ladi. 11-sinf darsligida berilgan "Saddi Iskandariy"parchasini o'rganishda esa bevosita tarix fani bilan aloqadorlikda faoliyat olib borilsa, ya'ni tarixiy asarlardagi Aleksandr Makedonskiy obrazi haqida ma'lumot berilib, qiyosiy tahlil metodi orqali Iskandar bilan taqqoslansa, o'quvchilarda kerakli bilim va fikr yuzaga keladi. Shu asardagi joy nomlarini geografiya fani bilan bog'lab harakarlar xaritasini chizish topshirilsa bolarda qiziqish va tasavvur shakllanadi. Alisher Navoiy ijodini o'rgangani sayin hayratlar dunyosiga ko'milib boradigan, o'zi kashf etgan xazinani tezroq o'zgalarga yetkazishga shoshiladigan qalb egalari borki, ular mehnatlarining samarasini ko'rishdan doimo umidvor. Alisher Navoiy ijodi shunchalar serqirraki, uning asarlarini o'rgatishga qo'l urish uchun islom dini g'oyasi va qarashlari, turkiylar madaniyati va tarixini, yashash tarzi va so'zlarning kelib chiqishini sinchiklab o'rganish, nomlari uchraydigan geografik nomlarni, joylarni, geografik mintaqalarni chuqur o'rganish, tasavvurni shakllantirish maqsadida visual tasvirlar, axborot kommunikatsin vositalarni yasxshi bilish talab etiladi. Avvalo, buyuk mutafakkir shoir g'azallarining asl ma'nosini to'liq tushunib, his etish kerak. Qarorda chet elda istiqomat qilayotgan o'zbek tili mutaxassislari, tarjimonlarni jalb etgan holda Alisher Navoiyning asarlari chet tillarga tarjima qilinib, nashr etilishi va xorijiy mamlakatlarda taqdimotlari o'tkazilishi shart. Navoiy asarlarini o'rganishning bir nechta metodlari mavjud. Bu metodlar o'qish, ta'kidlash, tahlil qilish, tarjima qilish, ma'noli mantiqiy tahlil qilish, ijodiy ishlar, hamda ta'lim tizimlaridan foydalanishni o'z ichiga oladi. Quyidagi qismlarda bu metodlarni qisqacha ko'rib chiqamiz: O'qish: Navoiyning asarlari to'g'risidagi ma'lumotlar to'plami, ularning adibning shakllantirish, maqsad va mavzuni tushuntirish, asarning ijodiy yuzi, qadriyatlari va umumiy o'ziga xos usullari to'g'risida qiziqarli va kerakli ma'lumotlarni olishda o'qish metodidan foydalaniladi. Ta'kidlash: Navoiyning asarlarini o'qib, ularning asosiy maqsad va mazmunini aniqlab chiqishga qaratilgan ta'kidlash metodidan foydalaniladi. Bu jarayonda asarlar ustida tadqiqotlar olib boriladi, asarlarning muhim joylari belgilanadi va ularga diqqat qaratiladi. Tahlil qilish: Navoiyning asarlarini o'rganishning bir qismi tahlil qilishdir. Bu metod yordamida asarlarning ijodiy usullari, ma'naviyoti, adabiyotiy qadriyatlari, tili, san'ati va boshqa jihatlarini o'rganib chiqiladi. Masalan, "Layli va Majnun" qissasi tahlili, asarning fikri-ma'naviy va ijodiy to'g'ri kelishi, shoirning asar ustida ta'siri, asarning jamiyatga muammoli munosabati va hokazo tahlil qilinadi. Tarjima qilish:
447
Chirchik State Pedagogical University Current Issues of Modern Philology and Linguodidactics
Staatliche Pädagogische Universität Chirchik Aktuelle Fragen der modernen Philologie und Linguodidaktik
^hirchiqdavlat^edagogika^mverSiieii^^^^^^^ZiäiiivÄ
Navoiyning asarlarini o'rganishda tarjima qilish metodi muhim ahamiyatga ega. Bu, asarlarning o'z tili va shakli bilan tanishib chiqishga yordam beradi. Turli tillarga tarjima qilish yordamida, Navoiyning asarlarining asosiy ma'naviyati va ijodiyotini tushunish osonlashadi. Ma'noli mantiqiy tahlil: Bu metod, Navoiyning asarlari ustida mantiqiy tahlil qilishni o'z ichiga oladi. Asarlarning ma'naviy mantiqiy qarashlari, o'zaro aloqalari, tushunchalari va fikrini o'rganishda mantiqiy tahlil o'z ahamiyatini olishi mumkin.
REFERENCES
1. Husanboyeva Q. Adabiyot o'qitish metodikasi va muammoli ta'lim. Toshkent. Innovatsiya-Ziyo. 2022-yil.
2. G'ulomov A., Nematov H. Ona tili ta'lim mazmuni. - Toshkent. O'qituvchi, 1995.
3. Qosimova K., Matchonov S., G'ulomova X., Yo'ldosheva Sh., Sariyev Sh. Ona tili o'qitish metodikasi. - Toshkent. Noshir, 2009.
4. Matchonov S. va boshq. Boshlang'ich sinflarda ona tili o'qitish metodikasi. -Toshkent: Ishonchli hamkor, 2021.
5. Yusupova Sh. Hozirgi o'zbek adabiy tili darslarida o'quvchilar tafakkurini o'stirishning ilmiy-metodik asoslari. - Toshkent, 2005.
448
