Научная статья на тему 'НАУЧНАЯ ТЕРМИНОЛОГИЯ В "ДЕТАЛЬНОМ СЛОВАРЕ" САДРИДДИНА АЙНИ'

НАУЧНАЯ ТЕРМИНОЛОГИЯ В "ДЕТАЛЬНОМ СЛОВАРЕ" САДРИДДИНА АЙНИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
274
57
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ТЕРМИНОЛОГИЯ / СЛОВООБРАЗОВАНИЕ / ЛИНГВИСТИКА / САДРИДДИН АЙНИ / СОЦИОЛОГИЯ / ЛИТЕРАТУРОВЕДЕНИЕ / ИСТОРИЯ / ПРАВО / ЛОГИКА / МУЗЫКА / РЕЛИГИЯ / ПЕДАГОГИКА / ФИЛОСОФИЯ / ДОКУМЕНТАЦИЯ / ПРИРОДНО-МАТЕМАТИЧЕСКИЙ / АСТРОНОМИЯ / ГЕОМЕТРИЯ / ЭКОНОМИКА / МАТЕМАТИКА / МЕДИЦИНА / ХИМИЯ / ВОЕННЫЙ / ГЕОГРАФИЯ / ФИЗИКА / ШАХМАТНАЯ ИГРА

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Валиев Джамшед Абдурасулович, Каримова Шарифхуджа

Терминология одна из основополагающих средств передачи научных понятий и научного мышления, которая вносит большой вклад в развитие науки и цивилизации. Именно терминология должна быть определяющей отличительной и основным показателем отраслей науки. Так как человек только через неё может передать или принять своё восприятие и благоразумие. В результате обмен информацией становится невозможным без терминологии. Следует отметить, что терминология бывает универсальной и отраслевой. Следовательно в этой статье мы представили различную терминологию сфер науки в «Детальном словаре» великого знатока, учёного Садриддина Айни.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

SCEINTIFIC TERMINOLOGY IN S.AYNI`S "EXPLANATORY DICTIONARY"

Terminology is one of the fundamental means of transferring scientific concepts during the conversation, the parties held talks on the establishment of bilateral fruitful cooperation. It is the terminology that should be defined, distinctive and the main indicator of the branches of science since humans can transfer their thoughts only through the terminology. As a result the information exchange without terminology becomes impossible. It should be noted that terminology is divided into universal and sectorial. From this point, at this terminology article we`ll look at different branches of science in the «Explanatory dictionary» of a great scientist and teacher S.Ayni.

Текст научной работы на тему «НАУЧНАЯ ТЕРМИНОЛОГИЯ В "ДЕТАЛЬНОМ СЛОВАРЕ" САДРИДДИНА АЙНИ»

развития, лексическая система, использование, точки зрения, простое, производные, сложные, составные, порядок слова, имя существительные, имя прилагательные, глагола, наречие, предлог.

ROLE AND PLACE OF TERM AND TERMINOLOGY IN LINGUISTICS SCIENCE

This article deals with role andplace of term and terminology in linguistics science. Having emphasized his point of views regarding the term and terminology from Tajik, Arab, Greek, and English, an author indicated some these terms as an example. In addition to it, an author stresses that majority of these terms have taken a stable position in the vocabulary system of Russian and English languages, and they are not less than the basic terms of the language in usage. From the point of view of the author, the role of Russian languages in comparison to other languages is too great for the formation and development of Tajik terms as well, and through this language, other terms couldpenetrate into lexical system of the Tajik language.

Key words: structure, type, language, grammar, morphology, syntax, linguistics, analysis, compare, assimilation, loan, term, literature, borrowing words, word, sentence, phrase, background, research, process, period, time, development, formation, development, lexical system, usage, point of views, simple, derivative, compound, composite, word order, noun, adjective, verb, adverb, preposition etc. Сведения об авторе:

Джураев Хайём Акрамович, старший преподаватель кафедры языкознания и сопоставительной типологии ТГПУим. С.Айни, тел: +992937987373 About the author:

Juraev Khayyom Akramovich, a senior teacher in the Department of Linguistics and Comparative Typology, TSPU named after S. Aini. Tel.: +992937987373

ИСТИЛОХОТИ ИЛМЙ ДАР «ЛУГАТИ НИМТАФСИЛЙ» - И САДРИДДИН АЙНЙ

Валиев Ч- А., Каримов Ш.

Донишгощ давлатии омузгории Тоцикистон ба номи С. Айни

Сохтани истилохоти илмй дар забони адабии хозираи точик чизи нав набуда, балки диккати донишмандонро аз замони пеш ба худ чалб карда буд. Аз таърихи лугатсозй ва истилохофаринй дар забони точикй аз огоз то нимаи дувуми асри 19 аз тарафи забоншиносон шартан ба се давра таксим карда шудааст. Давраи аввалро аз замони тарчума аз забони арабй ба ин забони форсии точикй хисоб мекунанд, огози ин кор дар замони мустахкам шудани пояхои давлатдории Сомониён (874 - 999) ва бо фармони Ахмад ибни Исмоил хамаи донишмандонро ба дарбори худ даъват карда ва аз забони арабй тарчума кардани баъзе китобхоро, аз чумлаи "Таърихи табарй" ва "Тафсири табарй'- ро фармон медихад. Давраи дуввум бошад, аз замоне, ки истилохшиносй каму беш устувор шуд ва пайравони зиёде пайдо кард. Давраи сеюм аз асрхои 13 то нимаи асри 19- ро дар бар мегирад. Дар ин се даврае, ки аз тарафаи забоншиносон таксимбанди шудааст, давраи якум ва дуввум давраи нашъунамаои лугатсозй ва истилохофаринй бо забони форсии точикй мебошад, аммо дар давраи сеюм бошад, бо сабабй аз тарафи хонадонхои турку мугул ва мангит забт шудани Осиёи Миёна забони точикй дар худ истилохоти бегонаро чой медихад, ки то ин замон баъзеи онхо истифода мешаванд.

Сарчашмахои илмие, ки дар бораи калимасозй ва истилохофаринии забони форсии точикй маълумот медихад, баъзеи онхор ном мебарем. "Ат- тафхим"- и Абурайхони Берунй ин асар аз руи сарчашмахои илмй шояд аввалин асарест, ки дар бораи истилохоти фаннхои дакик навишта шуда бошад. "Донишнома"- и Ибни Сино, ки ба забони форсии точикй таълиф шудааст, бештари истилохоти илми хикматро баррасй менамояд. "Бурхони котеъ", "Еиёс -ул- лугот", "Кимиёи саодат", "Сиёсатнома", "Чахор макола", "Меъёр -ул- ашъор", "Асос - ул - иктибос" ва гарахо, ки хамаи онхо дар бораи чигуна сохтани лугот ва истилохоти илмй маълумот додаанд.

Устод Садриддин Айнй нахустин шахсе мебошад, ки дар замони муосир барои навиштани чунин як лугати пурарзиш захмат кашидааст. Дар "Лугати нимтафсилй" нависанда кушиш намудааст, тамоми калимахои дар китоб дарчшударо шарху эзох дихад, ки барои хонанда ин асар мушкил нагардад. Ва ин китоб барои забони точикй ягона сарчашмае мобошад, ки бидуни калимахои русй - русй байналмилалй навишта шудааст. Ин нишона аз он гувохи медихад, ки С.

Айнй тaвониcтaacт мapзy 6уми зaбони модapияшpо х,ифз нaмояд.

Maколaи мо aз ду бaxш ибоpaт бyдa, бaxши якум "Иетидох,оти илмй доиp бa фaннxои ЧOмeaшиноcй" мeбошaд Ba ин бaxш дap нaвбaти xyд бa дax фacли дигap чудо мeшaвaд. Бaxши дуюм "Иcтилоx,оти илмй до^ бa фaннxои умумй - lexm^" мeбошaд, ин бaxш, мисти бaxши якум aз дax фacл ибоpaт бyдa, xaмaи иcтилоxоти илмиpо тaкcимбaндй нaмyдeм: I. Истило^оти илмй доир ба фаннхои чомеашиносй:

1. Истило^оти илми адабиётшиносй. Иcтилоxоти мapбyт бa илми aдaбиëтшиноcй aз p^ capчaшмaxои илмй тaъpиxи дypy дapоз доpaнд. Чунки aдaбиëт ягонa илмec, ки нaзap бap дигap илмх,о дap мapдyми точику фоpc мaк;оми aввaлиндapчa пaйдо кapдa буд. Адибон кушиш мeкapдaнд, ки бapои шeъpaшон бa як caбки бaлaн эчод шyдaн, иcтилоxотy кaлимaxои нaв мeофapидaнд. До^ бa илми aдaбиëтшиноcй aз p^ китоби С. Айнй "ЛyFaти ни^га^ит" дap умум 58 ^rnrox мapбyт бa илми aдaбиëтшиноcй чaмъовapи шyдaacт. Дap поëн вобacтa бa шоxaxои илми aдaбиëтшиноcй Ba мтадоди истилох,от, кaлимaxоpо гypyxбaндй мeкyнeм.

б) Жанр (намуд). Жaнp - илм дap боpaи мyaйян нaмyдaни эчодиëти шо^ бyдa, бa кaдом нaв эчод шyдaни шeъppо дap aдaбиëт дaк;ик мeкyнaд. Иcтилоxоти мapбyт бa ин илмpо боз бaдy iypyx чудо мeнaмоeм: иcтилоxоти ивaзнaшyдa Ba кyxнaшyдa (apxaизм). Бa гypyxи aBBan: aдaбиëт, бaйт, вacилa, гypeз, гypeзгоx, Faзaл, кyллиëт, к;acидa, ^cca, китш, кофия, мaдexa, мaзxaкa, мapcия, мacнaвй, мaтлaъ, мaктaъ, миcpaъ, мycaддac, мycaллac, мycaммaн, мycтaзод, мyxaммac, нaзм, нacp, pyбой, тaзмин, тaзкиpa, тapкиббaнд, тapчeъбaнд, тaтaббyъ бaшyмоp мepaвaнд. Бa гypyxи дуюм ягон истилохи илм нecт, чунки илми aдaбиëтшиноcй то х,ол кдгаби иcтилоxоти xyдpо нигох доштaacт. Ba xaмaи он иcтилоxотpо С. Айнй дap "ЛyFaти нимтaфcилй"-aш чунин шapх додaacт.

Адабиёт - acapхои нaзмй Ba нacpй.

Байт - 1. Хот. 2. Xap ду миcpaи бa хaм пaйвacтaи шeъp.

Васила - чизe, ки бapои бa дacт дapовapдaни чизe бa коp ояд.

Гурез - 1. гypexтaн. 2. дap шeъp ë нacp aз мaвзye бa мaвзyи дигap ягон мyноcибa ëфтa гyзaштaн (масалан, дар цасидауо аз асвыры maбыam ë аз мавзуи ишщи цавонй ба мадщ касе мегузаранд).

Гурезгох, - 1. чои гypexтaн. 2. чоecт дap шeъp ë rncp, ки aз мaвзye мeгyзapaнд. Faзaл - 1. Сyxaнгyй, бо зaнон, ишкбозй. 2. Хикояти ишк aз чaвонй. 3. Як шaкли шeъp acт aз 5 то 15- 17 бaйт дap як вaзнy кофия, ки дap он бeштap aз ишку чaвонй, aз вacлy хичpон гaп зaдa мeшaвaд. Faзaли xyдpо xондaн a) caxт мaFлyб шyдaн дap коpe. б) caxт мондa шyдaн дap ^pe (xap ду мaънй мaчоз acf).

Куллиёт - 1. Чизхои acоcии умумй: acоcxои умумии xap илму фaн (зидди чузьиёт). 2. Китоби ягон шои^ ë нaвиcaндa, ки дap Bañ xaмaи acapxои Bañ чойгиp бошaд.

^асида- як шaкли шeъp acт мaтлaъдоp Ba xaмaи бaйтxояш дap як вaзнy кофия бyдa, aз 15 кaмтap нaмeшaвaд, мaзмyнaш бaъд aз мyкaддимa мaдxи кace ë тacвиpи чизe, ë ин ки бaëни xикмaт Ba мaвъизa мeшaвaд.

^исса- 1. Хикоя, xоx нaзм бошaд, xоx rncp, xоx зaбонй бошaд, xоx дaxонй. Бозaм чу бa нaзм ^cca pонд, ^cca чи кyнaм, ки ^cca xонaд.

Aгap y (xacaдбapaндa) дap боpaи нaзм ^cca pонaд, яънe cyxaн кyнaд, кутох кapдa гуям xaмин, ки caфcaтaxонй мeкyнaд. ("^ccarf' оxиpин бa мaънии aфcонa бa мaънии caфcaтa коp фapмyдa шyдaacт (Л. М.).

^итьа- 1. Поpчae aз чизe. 2. Ду бaйт ë зиëдa aз ду бaйти бeмaтлaъ, ки оxиpxои xaмaи бaйтxо бо як кофия мepaвaд Ba як мaвзyъpо ифодa мeнaмояд (aз тepминxои шeъp)

^офия- 1. Аз пaиxaмpaвaндa. 2. Kaлимaxои xaмоxaнг, ки дap оxиpи xap бaйт ë миcpaxо, ë ин ки дap оxиpи фикpaxои нacpй тaкpоp мeëбaд. 3. Сyxaнxои aз чиxaти лaфз Ba мaънй чaвоби якдига, ки aз тapaфи ду Rac ë чaнд кac дap чaвоби xaмдигap гyфтa мeшaвaд (мaънои caввyм мaxcycи точикиcт). К^офияи тaнг кофияи комëб дap шeъp. Дap ин ду мaъни гyфтa шyдaacт: Бас щофия mшнг аcm ба ошищ хабары ёр, Аз луmф дар ин щофияи maнг биёред.

^офияи тaнг бyдaн дap xолaти дyшвоp во^ъ шyдaн (нию, кун бa миеоли боло). ^офияти тaнг шyдaн очиз гapдидaн дap гyфтоp Ba киpдоp (мaчоз) Мадех,а - cитоишномa [кacидaи мaдxй].

Мазх,ака - xикоя, шeъp Ba мошнди инxо, ки xонaндa Ba шyнaвaндapо бa xaндa оpaд; [лaтифa, бaзлa].

Марсия - 1.cифaти одaми мypдaгй. 2.шeъpe, ки дap cифaт Ba мycибaти одaмимypдaгй гуянд Ba xонaнд.

Маснавй - як шaкли шeъp acr ки бо як бyдaни вaзн xapдy миcpaъ дap як кофия мeояд Ba дap

xap байт кофияи байти боло риоя карда намешавад.

Матлаъ - 1.бapoмaдгoxи офтоб ва мox. 2.байти аввали Faзaл ва кашда, ки xap ду миcpaъ xaм дар як кофия бошад (мачоз).

Мактаъ - 1.чои тамомии [катъ кардани; xo^^m] ягон чиз. 2.байти oxиpини Faзaл ва кашда.

Мисраъ - 1. Х,ар табакаи дари дутабака. 2. Нимаи як байт (дар шеър).

Мусаддас - 1. Шашчанд кардашуда. 2. Шашкунч, шaшпaxлy. З. Як шакли шеър, ки дар xap банд шаш миcpaъ яз як шоир бошад, xox аз xap банд ду мдараи oxиpй аз они шоири дигар. Myca^ac кардан ба xap байти ягон Faзaли каге чор миcpaи 4acno здад карда тазмин кардан.

Мусаллас - 1. ^чанд кардашуда. 2. ^кунча. З. Як xeл май, ки дар вакти пушан ду—теяки шираи ангурро парронда, як геякашро бокй гузоранд. *Myca^nacM шаръй маи дает ( 4,6). *4. Як шакли шеър acт, ки дар xap банд ce мдараъ меоранд.

Мусамман - 1. Х,ашт чанд кардашуда, xaшткyнчa, xaштпaxлy. З. Як шакли шеър ки дар xap банд xaшт мдараъ меоранд.

Мустазод - 1. Зиëдкapдaшyдa. 2. Як Шакли шеър ки дар oxиpй xap мдараъ фикраеро, ки ба фикраи oxиpини миcpaъ баробар вазн бошад, зиëд мекунанд. Мжол. Мexнaткaши бечора пac аз дидани caд чабр, эй вакъаи октябр;

Аз макгади ту ëфт зи анд^ paxoй ту мypFи xyмoй!

Мухаммас - 1. Панчгона. 2. Шакли шеърй, ки xap бандаш аз панч миcpaъ иборат аст. *Мyxaммac кардан ба xap як байти ягон Faзaл ë кашдаи ягон кac бо риояи кофияи мдараи аввали он байт ce мдараъ зам кардан ба тарзе ки миcpaъxoи замшуда ба байти ашй чacпo бошад.

Назм - 1. Ба xaм пaйвacтaни катори марворид. 2. Ба ришта гузаронидани caнгxoи пуркимат.З. тартиб. 4. Cyxaнxoи манзум (ду маънии oxиpй мачоз acт).

Наср - 1.пароканда. 2.cyxaнxoи пoшxypдa (яъне гайри манзум).

Рубой - як шакли муаяйни шеър acт, ки чор мдораъ ë ин ки гайр аз миcpaи caввyм дигар миcpaъxo дар як кофия меоянд. (Рубой вазни муайн дорад, бинобар ин xap шеъри чopмиcpaъ рубой намешавад).

Тазмин- 1. Зомин гардонидан. 2. Товон бор кардан. З. Даровардани ягон миcpaъ, ë ягон байти шеъри ^çepo дар шеъри xyд.

Тазкира- 1. Ёддошт, ба ëд овардан. 2. Китоби зикри axвoли шуаро ва намунаи ашъори oнxo.

Таркиббанд- як шакли шеър аст, ки шоир чанд байт дар як кофия мегуяд, дар oxmpm он як байтро бо кофияи дигар меоварад ва ин xoлpo то шаш- xaфт банд давом мекунонад.

Тарчеъбанд- як шакли шеър аст, ки шоир дар capM xap чанд байт як байтро такрор мекунад, яъне capM бандро боз гардонда меорад . "Биншинаму caбp пеша гирам"- и Caъдй capM банди тарчеъбанди уст.

Татаббуъ- 1. Ба талаби чизе аз паи он рафтан. 2. Ба вазн ва кофияи шеъри каге таклид карда шеър гуфтан (мачоз).

а) Каломи бадеъ. Каломи бадеъ, яъне илм дар бораи camaixoM бадеъи мебошад ва адабдат бе ин илм вучуд дошта наметавонад. Ин илм барои муайян намудани лафзу маънй дар шеър мебошад. Ва xaмaи он иcтилoxтe, ки доир ба ин илм бударо, ба ду кдам чудо менамоем. иcтилoxoти ивазнашуда ва к^нашуда (apxaизм). Дар ин кдамат xaм, миcли кимата боло xaмaи иcтилoxoт ба iypyxM аввал мaнcyб мебошанд, чунончи. бадеъ, бaëз, бaëн, бaлOFaт, вoxй, истиора, киноя, лаф, маонй, муроотунназир, мypaccaъ, муаммо, мycaччaъ, маърифат, caчъ, тaлмex, танофур, тазод, тaшбex мебошанд, ки дар "ЛyFaти нимтафшлй"- и C. Айнй чунин шapx дода шyдaacт.

Бадеъ - 1. Нав пайдошуда, чизи тоза. 2. Ачиб ва xyшнaмyд, чизи бигёр xyби бинандаро дар ачаб андозанда. ( маънии дуввум мачоз аст.).

Баёз - 1. Caфeдии xap чиз, 2. KoFaзи отдади нонавишта. З. Мачмуаи шeъpxoи

Баён - 1. Шapx; изxop. 2. Ба маънии мантикиаш иcбoт. Намо бaëн яъне «добот кун^>. (Ё. З-4).

БaлоFaт - 1. Рашдагй. 2. Рacидaгии чиcмoнй, бaкaмoлpacй. З. Рашдагии cинни xy^y^M (18 шлаги!. . Равшан, бурро, дилчacп ва мувофики маком гапзанй (аз сифат^ои суханронй ea Hymvftym)

Вох,й- 1.cycr. 2.дар aдaбuëm.cyxaнxoи бeacл, бeacoc ва бемаънй.

rox, гуфтй зи олами вoxй, Комде, омадам чй мexoxй? (Б.).

Истиора - 1. Ба орият xocтaни чизе. 2. Лафзеро дар Faйpи маънии xaкикии xyдaш бо алокаи тaшбex кор фармудан ( термини забон ва адабжт).

Киноя - 1. Cyxaнe, ки дар вай ма^ди xaк;икй пушидд бошад. 2. Чизеро ба чизе дар зе:щ монанд карда, он чизро ба забон нaëвapдa, чизи ба вай монанд карда шударо ба чои вай овардан. Мacaлaн

Лулуъ ба нapгиc фуру бориду гулро об дод.

Дap ин миcpa aшкpо бa дypдонa, чaшмpо бa нapгиc Ba pyйpо бa гул монaнд кapдa ин чизxоpо пapтофтa, бa чои ощо лулуъ, дypдонa, нapгиc Ba гyлpо овapдaacт. Хyлоcaи мaънии бaйт «г^я ^p^» гyфтaн acт.

Лаф - пeчидaгй. Лaффy нaшp дap шeъp ë дap нacp дap як rçarop омaдaни чaнд иcм, ки дap пacи онxо дap як rçaTOp cифaтxои мyноcиб бa ощо овapдa шyдaacт. Macaлaн дap ин мжол бо тpaктоp (I) Ba комбaйн (2) зaмин мepонaнд (I) Ba гандум мeдapaвaнд (2). Лaффy нaшpи мypaттaб дap як rçarop омaдaни чaнд иcм, ки дap пacи онxо cифaтxои онxо бо pиоя кapдaни тapтиби иcмxо (Aap якум, дуюмй) дap кaтоpи дж^ омaдaacт. Macaлaн дap ин мжол aз Фиpдaвcй: Ч,axонпaxлaвон он яли apчмaнд, Бa тeFy (1) бa xaнчap (2) бa гypзy (З) кaмaнд (4). Бypидy (1) дapидy (2) шикacтy (З) бибacт (4), ЯЛонpо capy (1) cинaвy (2) пову (З) дacт (4). Маонй [чaмъи мaънй]; 1.мaъниxо. Maчнyн бa cyкyнaтy гapонй Шуд оккили мaчлиcи мaонй. (Л.М.)*

2.илмecт, ки дap вaй чигyнaгии зaбони фaеex, ушуб Ba yмyмaн xycycияти зaбон бaëн кapдa мeшaвaд.

Муроотунназир - яю aз caнъaтxои шeъp acт, ки дap як чо чaн cyxara бо xaм мyноcибaтдоppо мeоpaд.

Мурассаъ - 1.нигинaкоpии бap p^ тилло ë ^rçpa шyдa. 2.шeъp ë rncpe ки xaмaи фикpaxояш бо xaм еaчъдоp бошaд.

Муаммо - 1. Пушицу пинxон, дyшвоpфaxм, дyшвоpxaл. 2. Сyxaнecт paмздоp, ки aз Faйpи мaънии зоxиpaш бо paмзxои мaxcyc aз вaй номи ^ce ë номи чизe фaxмицa мeшaвaд ( aз тepминxои шeъpй).

Мусаччаь - 1. Сyxaнxои бокофия, ккофиядо^ *2. Maчозaн мaвзyн. Xa-йф бошaд, ки caмapи ин нaxли мycaччaъ пуч бapояд... ( Бeдил).

Маьрифат - 1.дониш (cоxибмaъpифaт—cоxибдониш). 2.шиноcой (бо фaлонй мaъpифaт шйдо кapдaм—яъш шиноcой шйдо кapдaм). *Змувофики иcтилоxи cyфизм--«мaъpифaти илоxй...», ки нaзap бa тaълимоти ин мacaлaк ин мaъpифaт бa воcитaи cap бa гиpeбон кaшицa мypокaбa кapдa нишacтaн xоcил мeшaвaд. Аз кaлaндape пypcицaнд, ки «мaъpифaи чист?» Гуфт—шти^и бeкоpй, ки arap шyFлe дигap дacт бa xaм мeдод, xeч кac дap ин xaëл нaмeaфтод. (Бeдил)*.

Сачь- кофищои оxиpи фик;pa Ba чyмлaxои нacpй.

Талмех,- 1. Нимнигоx кapдaн бa чизe. 2. Овapдaни cyxara мaълyмe дap дapyни cyxaнони xyд бe ишоpaт кapдaн бa гyяндaи он Ba ë ишоpaт кapдaн бa ^ccae. Дap ин мaънй Сaъдй гyфтa: Кош онон айби ман гуфщанд, РУяш, эй дилcиmaн, бидидандй. То ба цои шурущ дар нaзaрam, Бехабар дасщцо буридат.

Сaъдй бо ин ки^ш бa як воккши к;иеcaи "Юеyф Ba Зyлaйxо" ишоpaт кapдaacт. Танофур- 1. Нaфpaт нaмyдaн. 2. ^мъ кapдaни кaлимaxои дyшвоpтaлaффyз Ba бо я^ди^ ношинaм дap шeъp Ba нacpxои aдaбй (иcтилоxи aдaбиëт). Тазод (д) - зидди xaмдигap бyдaн. Ташбех,- монaнд кapдaни чизe бa чизe. в) Наамшиносй (аруз) - илм дap боpaи вaзнy кофия мeбошaд. Бу^ур - бaxpxо (хо: ба маънои дaрë бошад, xa: ба маънои ащсоми шеър). Комил - 1. Бa кaмол pacицa, пyppaшyдa. 2. Baзнecт aз вaзнxои apyз дap шeъp. Мадид - 1. кaшидaшyдa, дapоз. 2.номи як вaзнe Ba вaзнxои apyз.

Нокид - caнчaндaи cифaти тaнгa Ba тилло, capкyнaндa (бо кaлимaи «тaщиц» aз як peшa acr). Рачаз- яте aз вaзнxои шeъpи фоpcй, ки xap миcpa бa чоp боp мycтaфъилyн бapобap мeояд. Ринд- ^ceCT, ки xapaкaтxои мaишиpо aз одaтxои бepyни ичpо мeкyнaд. Сареь- вaзнe aз вaзнxои apyз дap шeъp.

2. Истило^оти илми забоншиносй. Иcтилоxоти илми зaбоншиноcй, гapчи ниcбaт бa иcтилоxоти илми aдaбиëтшиноcй дap "Лугати нимтaфcилй" - и С. Айнй кaм омaдa бошaд, лeкин зaбоншиноcй бapобapи aдaбиëтшиноcй тaъpиxи кaдимa доpaд. Чунки дap бapобapи пeшpaфти фaнни aдaбиëт, зaбон xaм пeш мepaвaд. Ba мaвкeи ин ду илм дap зaмони пeш бapобap гош мepaфтaнд. Bобacтa бa пeшpaфти илми зaбоншиноcй бaъзe иcтилоxотe, ки дap зaмони пeш дap иcтифодa бyдaнд, вaлe имpyз он иcтилоxо дap илми зaбоншиноcй чои xyдpо бa ягон кaлимa додaaнц, ë ин ки бa xyд cиноним шйдо кapдaaнд. Аз чyмлa дap ^M^a™ моpфология, мо ин кaлимaxоpо бa ду кдом чудо мeнaмоeм: иcтилоxоти ивaзнaшyдa Ba иcтилоxоти кyxнaшyдa

(архаизм). Ба кисми якум инхо: бандак, забон, исм, масдар, мухотаб, нидо, феъл, шумора, хабар имло мебошанд. ^исми дуюм инхо: адот, ки имруз дар илми забоншиносй чои онро термини бандак (бандакчонишин, бандакхои феълй ва бандакхои хабарй) гирифтааст. Анхо -грамматика (морфология ва синтаксис) мебошад. Замир - бандакчонишинхои сохибият (-ам, -ат, -аш). Музоф - калимаи муайяншавнда. Калолат, шоз, Эъроб - имруз дар илми забоншиносии муосир истифода намешаванд. Акнун хамаи ин истилохоти илми забошиносиро аз руи шархе, ки С. Айнй дар "Лугати нимтафсилй"- аш кардааст, дар поён зикр менамоем.

а) Морфология - як кисмати илми забоншиносй буда, хиссахои нуткро меомузад. Дар кисмати морфология (нахв) мо хиссахои мустакил ва номустакили нуткро меомузем

Адот - 1.олат, воситаи хусули чизе; 2.калимахои гайри мустакил,ки дар чумлабандй кор фармуда мешаванд (термини илми забон,дар забони имруза часпак ва бандак меноманд, монанди ки, ба,бо).

Анхо - [цамъи нахв]; 1. Тарафхо; канорахо. 2. Чойхо. 3. Таврхо, хелхо. 4. грамматикахо.

Бандак - 2 харф ва калимахои нопурра аст, ки парчахои чумларо бар якдигар мебандад.

Забон - 1. парчаи гуштест, ки дар дахони хар чондор хаст ва одамй бо вай гап мезанад. 2. лугатхое, ки хар кавм ва миллат бо онхо муддаои худро мефахмонанд (забони точикй, забони русй). Забони гов як хел нон аст, ки а шакли забони гов мепазанд. Забони гунчишк меваи дарахтест, ки ба шакли забони гунчишк мешавад ва ба давохо хамрох мешавад. Забон додан а) ба давлате хиёнат карда ба душмани вай ваъдаи ёрй додан. *б)ваъда додан (Л. М.)* Забон як кардан иттифок кардани ду кас ё чанд кас дар душмании ягон кас, ё ягон давлат. *Рози нухуфта бар забон додан сирри пинхониро ошкор кардан

Замир - 1. андеша ва фикре, ки дар дил гузарад (замири дилаш дигар аст). 2. даруни дил. %офиз гуяд:

Дар замири мо намегунчад ба гайр аз дуст кас.

3. чонишини исм аст, ки дар таъбир ва гап задан аз вай исми дар боло гузашта фахмида мешавад. Масалан мегуем: Сангин омад, падарашро дид. Дар ин цумла «аш» замир аст, ки аз вай Сангин фащида мешавад. Термини сарфу на^в.

Исм - ном.

Калолат- 1. Сухан. 2. Чумлае, ки камаш аз ду калима ба хам расида бошад ( термини нахв) .3. илмест, ки дар вай аз эътикодхои динй бахс мекунад.

Масдар - 1.чои берун омадани чизе. 2.решаи калимахо (дар сифату нахв). *Масдари таксир чои баромад кутохй, махали содиршавии гунох. (Б.)*

Музоф - 1.чизе ки ба чизе мансуб бошад. 2.калимае, ки ба калимаи дигар нисбат дода шудааст. Чунончи дар таркиби себи Самарканд «себи» музоф аст ва мансуб ба Самарканд аст. (Термини сарфу нахв).

Мухотаб - 1. Касе ки ба вай сухан сухан гуфта мешавад. 2. Касе ки ба унвоне ё лакабе ва ё ин ки бо дашноме ба руяш ном бурда мешавад.

Нидо - овоздихй, чегзанй (бо овози баланд).

Феъл- 1. Кор, амал, коре, карда мешавад (ба ин маънй аз терминхои сарву нахв аст). 2. Одати табиии ягон кас дар муомила бо мардум (бадфеъл, хушфеъл).

Шоз- кам вокеъшаванда (аз терминхои сарфу нахв).

Шумора- хисоб

Эъроб- 1. Равшан кардан. 2. Зеру забари охири калимахо дар гуфта ва навиштан (термини илми нахв ва тарикаи мачоз)

б) Синтаксис. Доир ба ин кисмати забоншиносй дар китоби зикршуда, назар ба кисми морфология истилохоти илми кам омадааст.

Бандак - 2 харф ва калимахои нопурра аст, ки парчахои чумларо бар якдигар мебандад.).

Замир - 1. андеша ва фикре, ки дар дил гузарад (замири дилаш дигар аст). 2. даруни дил. %офиз гуяд:

Дар замири мо намегунчад ба гайр аз дуст кас.

3. чонишини исм аст, ки дар таъбир ва гап задан аз вай исми дар боло гузашта фахмида мешавад. Масалан мегуем: Сангин омад, падарашро дид. Дар ин цумла ««аш» замир аст, ки аз вай Сангин фащида мешавад. Термини сарфу на^в.

Калолат- 1. Сухан. 2. Чумлае, ки камаш аз ду калима ба хам расида бошад ( термини нахв) .3. илмест, ки дар вай аз эътикодхои динй бахс мекунад.

Музоф - 1.чизе ки ба чизе мансуб бошад. 2.калимае, ки ба калимаи дигар нисбат дода шудааст. Чунончи дар таркиби себи Самарканд «себи» музоф аст ва мансуб ба Самарканд аст. (Термини сарфу нахв).

Феъл- 1. Кор, амал, коре, карда мешавад (ба ин маънй аз терминхои сарву нахв аст). 2. Одати табиии ягон кас дар муомила бо мардум (бадфеъл, хушфеъл).

Хабар- огоxи aз вокиae. Хaбap додaн, огоx кapдaн aз вок;иae. Хaбap доштaн, вокиф шyдaн.

Тарсам мацнун хабар надорад,

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Он га: дорад, кы сар надорад.

Хaбap кapдaн, гyфтaн кaеepо бapои бa чоe paфтaн, бa чоe xaбap кapдaн кaеepо (ин мaънй мaxcycи зaбони точикиcт).

Шоз- кaм вокeъшaвaндa (aз тepминxои capфy нaxв).

в) Имло.

Имло - 1. nyp кapдaн. 2. Чизepо aзëт нaвиcондaн. З. Рacми xaт мувофики ккоида.

В) Истило^оти фанни таьрих. Иcтилоxоти илмиe, ки бa фaнни тaъpиx мaнcyб бyдapо aз acapи зикpшyдa чaмъовapи шмудем. Дap нaтичa мyaйн шуд, ки тepминxоe, ки ycтод Айнй дap китоби xyд зикp кapдaacт, иcтилоxоти зaмони Fyломдоpй Ba фeодaлиз xиcоб мeшaвaнд. Ba имpyз бошaд, бaъзe он иcтилоxот чои xyдpо ивaз кapдaaнд, ë ин ки бa xaмон колиби пeштapa иcтифодa мeшaвaнд. Иcтилоxотe, ки имpyз xaм: инкилоб, мyxappиp иcтифодa мeшaвaнд. Тepминxоe, ки чои xyдpо ивaз кapдaнд, ë ки бa xyд мypодиф ^бул кapдaaнд Ba ë бa тepминxои apxaиcтй доxил мeшaвaнц. Иcтифо- бочи дaвлaтй дap ин чо тepмин чои xyдpо ивaз кapдaacт, мaxцyм - xодими дин ( мaxcyм, мулло ë имоми мacчиц) бaъзaн ин иcтилоx дap бaйни xодимони дин иcтифодa мeшaвaд, мyкотaбa- имpyз дap шaкли мyкотибa (мaктyбнaвиcй) xондa мeшaвaд. Myтaвaллй - ин кaлимa имpyз чои xyдpо бо иcтилоxи мyъaззин додaacт. Myxaеcил- ин кaлимa дap зaбони aдaбии xозиpa точик бa ду иcтилоx коp фapмyдa мeшaвaд, якум - xоcилкyнaндa (донишчу, xонaнцa), дуям - шaxеe, aз номи дaвлaт aндози зaмин чaмъ мeкyнaд. Тepминxои мyштзyp Ba шкиб, дap зaбони точикй бa гypyxи иcтилоxоти кyxнaшyдa доxил мeшaвaнд. Дap поëни ин фacл xaмaи он иcтилоxоти мapбyт бa илми тaъpиxpо aз нигоxи С. Айнй мeовapeм, ки дap "ЛyFaти нимтaфеилй"- aш чунин шapx ëфтaaнд.

Инкилоб - якбоpa бapгapдицaн aз xолe бa xолe.

Истифо - 1. Тaмом фypy гиpифтaн. 2. Fyндоштaни aндози зaмин (дap иcтилоxи дaвpи aмиpй).

Махдум - 1.xизмaткapдaшyдa. 2.мyллозодa (иcтилоxи Оcиëи Mиëнa).

Мукотаба - 1^a якцигap мaктyбнaвиcй. *2.яю aз Fyломдоpон Fyломи xyдpо, мacaлaн бa бaдaли пaнчоx ë caд тилло озод кapдaн мexоxaд. Fyлом xaм ин мaблaFpо дap муд^ти ce тол ë чоp cол коp кpдa ëфтa додaнй мeшaвaд. xap ду гоши козй paфтa мувофики тозиши xyдaшон xaт нaвиcондa мyxp мeкyнонaнд. Fyлом дap муд^ти мyaян ^p кapдa ин мaблaFpо ëфтa мeдиxaд Ba озод мeшaвaд. Бинобap ин ки ин мyомилa бо xaт додaни тapaфaйн во^ъ шyдaacт, инpо «мyкотaбa» номи^и^

Ин коppо бeштapин он Fyломдоpонe мeкapдaнд, ки бa ягон caбaб фaкиp шyдa монaнд Ba бapои Fyлом коpфapмой Ba aз мexнaти y иcтифодaкyнй коpe Ba чоe нaдоpaнд. Aгap дap бозоp фypyшaнд, Fyломaшон apзон мepaвaд; бинобap ин бо rnpxH xyбтap Fyломaшонpо бa xyдaш мeфpyxтaнд Ba пyлpо aз y дap мyцдaти ce ë чоp cол бо мyлaт мeгиpифтaнд. (Ч. З) (5a ин мaънй тepмини зaмони Fyломдоpй).

Мутаваллй - 1. Бap еapи коpe бошaндa. 2. Тacappyф Ba тaкcимкyнaндaи вaк;фxо (тepмини зaмони aмиpй).

Мушриф - 1.бaлaнд. 2.дицбонкyнaндa (aз чои бaлaнд).

Умpecт нозиpи пapдaгиëни ин xилвaтxонaи xaëлaм Ba мyшpифи тaмошои ин aнчyмaни тaxaюpмaол ^дил^

2.rçap^, нaздикшaвaндa. Myшpиф бa мaaт rçap^ бa мypдaн. 3.capкотиби дaфтapxонaи подшоxй, ки aз болои китобони xиcобот нaзоpaт мeкyнaд (тepмини дapбоpи aмиpй).

Муштзур - 1.зaминдоpи кaлонe, ки дap киштyкоpи xyд aз мexнaти дигapон фоицa мeбapaд, [кyлaк], (тepмини гав) [2.зypовap, зypикyнaндa].

Мух,аррир - 1.нaвиcaндaи чизe aз пeши xyд. 2.фaтвонaвиc (дap тepмини зaмони aмиpй) 3^ace ки чизи кacи дигap нaвиштapо дypycт кapдa нaвиcaд (дap зaбони aдaбии имpyзaи точикй тaнxо бa xaмин мaънй зиндaacт).

Мух,ассил - 1.xоcилкyнaндaи чизe. 2.кaеe ки бapои и^ои коpe зyp мeкyнaд ^ тepминxои дaвpйи aмиpй) [З.пулчини подшоxй, xиpоч чaмъкyнaндa].

Нaкиб-1.Mexтap донотapи ягон кaвмaнд.

Шкиб aз пaяш paфтy xap cy дaвиц.

Ки мapдe бaц-ин нaътy cypaт кй дид? (Буа) 2. Aмaлe буд дap зaмони aмиp, ки бa xочaгон мeдодaнд. 3. Бa тapтибовapaндaи aœap дap Barçra чaнг. 4. Kace, ки дap дapбоp тapтибpо ни^ мeдоpaд (aз тepминxои дapбоpии фeодaлй).

Г) Истило^оти фанни ^укук. Дap фaнни xy^y^ иcтилоxот нaзap бa илми тaъpиx кaм омaдaacт. Ba он шнч иcтилоxи илми xy^y^, ки дap "ЛyFaти нимтaфcилй" омaдapо aз нaзap мeгyзapонeм Ba онxоpо бa ду гypyxи тaкcимбaнди мeнaмоeм: иcтилоxоти ивaзшyдa Ba

истилохоти кухнашуда. Ба истилохоти ивазшуда: авомир - фармон (фармони ба кор кабул шудан ё аз кор озод шудан). Зобита - ба истилохои конун истифода мешавад. Инхисор - имруз ба чои ин термин истилохи русй - байналмилалй истифода мешавад. Машрута - парламент, хукумате, ки давлатро парламент идора мекунад (Олмон). Ба гурухи дуюм: тазкия - дар забони точикй имруз аз истифода баромадааст ва чои худро ба ягон термини дигар хам иваз накардааст. Дар "Лугати нимтафсилй"- и С. Айнй бошад, тамоми терминхои илми хукук ин тавр омадааст.

Авомир - чамъи амр; хукумхо, фармонхо.

Зобита - конун, коида.

Инхисор - 1. Ихота шудан. 2. Махдуд шудан. 3. Дар чизе гунчидани чизе. 4. Махсус шудани чизе ба касе (мачоз). 5. Монополия. (Б).

Машрута - як тарзи идораи капиталистй, ки подшохро баркарор нигох дошта, дар ичрои хукми у чанд шарт мемонанд (масалан, парламент).

Тазкия- тафтиш карда баромадани ягон ходисаи чамъиятй.

Д) Истилохоти илми мантик. Илми мантик дар замони пеш дар дохили илми фалсафа хонда мешуд ва ин илми дар ибтидои асри 19 аз дохили илми фалсафа чудо карда мешавад. Аз хамин нигох он терминхое, ки дар "Лугати нимтафслй"- и устод С. Айнй омадааст, имруз хам дар илми мантик бо хамон истилох кор фармуда мешавад.

Бидохат - беандеша омадани сухан ва фикре. 2. Мухточ ба далел набудани муддаое (термини илми мантик).

Куллия - 1. Х,амагй. 2. Мафхумй умумии ягон чиз, ки ба хамаи афроди вай шомил бошад. Масалан, одам хайвони гапзананда. Ин мафхум ба хамаи фардхои вай рост меояд (Термини мантик).

Мантик - 1. Хуб сухангуй. 2. Илмест, ки донандаи он мувофики акл сухан мегуяд ва менависад.

^иёс- 1. Андозаи чизе ба чизе дар хукме. 2. Ду чумлае, ки аз онхо натичае барояд (маънии дуввум термини мантики аст).

Е) Истилохоти илми мусикй. Илми мусикй дар фархангу тамадуни точик илми нав набуда, балки таърихи хазорсолахо дорад. Шоири тавонои адабиёт Абуабдулло Рудакй тамоми эчодиёташро ба олами мусикй меофарид, ки як таровату оханги диловезе аз шеъраш мебарояд. Ва он терминхое, ки марбут ба илми мусикй дар асари С. Айнй омадаанд, имруз хам дар ин илм руи коранд.

Адвор - (чамъи давр); 1. Даврхо (ба замон махсус аст); 2. Нотахои мусикй (дар илми мусикии кухна).

Камонча - 1. Еижжак. 2. Камони гижжак, ки бо вай гижжакро навозанд (хар ду хам асбоби мусикй).

Сегох- хавоест дар шашмакоми мусикй.

Ё) Истилохоти динй. Аз замоне, ки дин дар мардуми точик нашунамо кард, баъзе истилохоти марбут ба дин аз забони араби ба забони точикй тавассути ахкоми динй дохил шудаан. Дар натичаи пешрафти чамъият, баъзе истилохоти марбут ба дини ислом дигар шуданд. Гозй - бо истилохи чиходкунанда меояд. Калолат - калом (каломи динй, сухан дар бораи дин). Ва баъзеи он истилохот бо хамон колаб мондаанд, монандй акоид.

Акоид [чамъи акида]; 1. Боварй, 2. Ахкоми динй, догма. Акоиди исломи илми калом, ки догмахои дини исломро баён мекунад.

Гозй- чанкунанада аз номи дин (аз терминхои дини ислом)

Калолат- 1. Сухан. 2. Чумлае, ки камаш аз ду калима ба хам расида бошад (термини нахв) .3. илмест, ки дар вай аз эътикодхои динй бахс мекунад.

Ж) Истилохоти илми педагогика. Илми педагогика, яке аз илмхои чавон ба хисоб меравад, барои хамин он истилохоте, ки дар "Лугати нимтафсилй"- и С. Айнй омадаанд, на хамчун истилох муарифи шудаанд. Ва имруз ин калимахо дар илми педагогика терминхои асосй башумор мераванд.

Истеъдод - 1. Омодагй ба коре. 2. Кобилият ба коре (мачоз).

Малака - кувватест барои кардани коре, ки аз бисёр кардани он дар табиати одам чойгир мешавад.

З) Истилохоти илми фалсафа. Фалсафа ягона илме хисоб мешавад, ки дигар илмхои чомеашиносй дар дохили ин илм омузонда мешуд. Аммо сабаб дар чи бошад, ки дар "Лугати нимтафсилй'- и С. Айнй танхо як истилохои илмй марбут ба илми фалсафа омадааст, шояд дар натичаи хар як илм мустакилияти худро бадаст овардан, терминхои марбут бударо гирифтаанд. Кайфият - дар замони имруз хам, истилохи илмии худро аз даст надодааст.

Кайфият- чигунагии холат, вазъият ва сифати чизхо Кайфият ва камият чигунагй ва чанд

будани ^ap фaлcaфa Ba микдоp).

И) Истилохоти хучаатнигорй. BaOTrça - дap зaбони точикй имpyз бо иcтилоxи хуччат коpбypд мeбошaд.

Васика - 1. xapiyra xyччaт, ки чизepо ycтyвоp кyнaд. 2. xyччaти зaмин, xaвлй (ба щмин маънй дар забони халщ зинда am).

II. Истилохоти илмй доир ба фаннхои умумй - техникй. Дap бapобapи фaннxои ЧOмeaшиноcй, донишмaндони точику фоpc aз кapнxои пeш дacт бa илмxои дaк;ик зaдaaнд. Ки ин нишондиxaндaи он acт, ки фapxaнги ин миллaт дap он зaмон xaм пeш paфтa бyдaacт. Аз зyмpaи донишмaндони точику фоpc, Ибни Сино дap илмxои тиб, нучумшиноот, xaндaca, кимиë Ba Aбypaйxони Бepyнй дap нyчyмшиноcй Ba Умapи Хaйëм дap pиëз Ba нyчyмшиноcй Ba Faйpaxо capчaшмaи илмxои дaкик;и зaмони мо бa шyмоp мepaвaнд.

А) Истилохоти илми нyчyмшинcсй. Илми нучумшиноот aз ибтидои acpи 10 capчaшмa гиpифтaacт, ки поягyзоpони ин илм чун Синову Бepyнй Ba Умapи Хaйëм шиноxтa мeшaвaнд. Объeкти омузиши ин илмpо чиpмxои оcмонй Ba cитоpaxо тaшкил мeдиxaд. Ba тepминxоe, ки мapбyт бa ин илм дap "ЛyFaти нимтaфcилй"- и С. Айнй омaдaaнд, онxоpо бa ду iypyx тaкcим мeкyнeм: иcтилоxоти ивaзнaшyдa Ba иcтилоxоти кyxнaшyдa (apxaиcтй). Бa гypyxи якум: нучум, асад, бурч, ахтар (ситора), Зухал, Зухра, кахкашон, Мирих, Мох, муначчим, Муштарй, савр, саратон, сунбула хисоб мешаванд. Ba гypyxи дуюм: зоич, зоича, кайвон, кирон мaнcyб мeбошaнд.

Анчум- цамъи начм] cитоpaxо.

Асад - 1. Шep; 2. Номи моxи шнчум aз cоли шaмcй acт, ки тaк;pибaн aз 22 июл то 22 aBiycr

acт.

Ахтар - 1. Garepa. 2. Maчозaн толeъ.

Бурч 1. гyшa. 2. гyшaxои кaлъa, ки гиpдa кapдa бaлaнд мeбapдоpaнд. 3. биноecт бa шaкли мaноpa, ки дap биëбонxо Ba дap кaноpaxои бaxpxо мecозaнд (бapои дидбонй ë бapои бa болояш бapомaдa тaмошо кapдaни aтpоф). 4. гyшaxои фaлaкиcт, ки aз p^ тулуъ Ba Fypyби офтоб дap як cол бa 12 тaкcим мeëбaнц.

Зич -номи илмecт дap xapaкaт Ba вaзъияти cитоpaxо.

Зоича - paкaмxоecт, ки cитоpaшиноcони к;aдим бapои мyaйян кapдaни толeи Rac мeнaвиштaнд.

Зухал - якe aз cитоpaxои caйëpa [номи дигapaш Kaйвон].

* нaйзaи xypдиcapaш дyшоxa. (Л,М,) мyкоиca кyнeд зубин.

Зухра - me aз cитоpaxои мaшxyp [caйëpaи Ноxиц].

Kaйвон- 1. Номи точикии cитоpaи Зyxaл. 2. Чои бaлaндии оcмон (Оcмони xaфтyм), ки чои cитоpaи зyxaл бyдa, бypчи rnxc шyмypдa мeшyд. Дap ин мaънй гyфтa шyдaacт:

Айвон фaлaкy кyнгypи кaйвон paфъaт.

Ba ycтод Рyдaкй гyфтa:

Яке намонд кунун з-он щма бисуду бирexm.

Чй наус буд?Хамоно, ки науси Кайвон буд!

^хкашон - xa™ caфeдчaecт, ки aз cитоpaxои бyзypг бa нaзap нaмоянц шaбxо дap оcмон шмоянд.

^ирон- 1. пaйвacтaни чизe бa чизe. 2. Дap як чо чaмъ шyдaни дустон ë чaнд cитоpa дap як Ba^ (тepмини илми нучуми кyxнa).

Миррих- яте aз cитоpaxои caйëpa. [caйëpaи Бaxpом (Mapc)].

Мох -1.якe aз cитоpaгон acт, ки paвшaнии xyдpо aз офтоб гиpaд Ba шaбxо дyнëpо paвшaн кyнaд. 2.як кими aз 12 к^ми cол. Mоxи дap aк;paб a)моxe ки дap бypчи aкpaб acx (нучумй). б) p^ мaxбyб. Ки вaйpо зулфи мaxбyб фypy гиpифтaacт (дap aдaбиëти бaдeй) *Mоxи дyxaфтa моxи чоpдaxpyзa, яъш моxи nyppa.

Муначчим - 1.cитоpaшиноc. 2.фолбин (бa ибоpaи xaлкй); (Ч. б).

Муштарй - 1.xapицоp, xapaндa.

*Нaдониcтaм, ки бaд-он бизоaти aчз мyштapии кaдом колоям кapдaнд? (Бeдил)* 2.номи cитоpae aз cитоpaгон, [Биpчиc, Юпитep].

Савр- гов, номи як моxи шaмcй.

Саратон- якe aз моxои шaмcй

Сунбула- номи me aз моxои шaмcй

Б) Истилохоти илми хандаса. Тepминxои мapбyт бa илми xaндaca ниcбaт бa дигap илмxои дaк;ик имpyз дap илм мaвкeъи пeшинaи xyдpо гум кapдaaнд. Аз xyди номи xaмин фaн мaълyм acт, ки имpyз бо иcтилоxи юнонияш (гeомeтpия) мaшxyp aCT нa бо номи xaндaca. Ba он тepминxоe, ки дap acapи ycтод С. Айнй омaдaaнд, онxоpо бa ду к;иcм тaкcим мeнaмоeм: иcтилоxотe, ки чои онxоpо тepминxои дигap гиpифтaacт Ba ë иcтилоxотe, ки имpyз xaм бо xaмон KOлaб дap илми xaндaca иcтифодa мeшaвaнд. Бa гypyи якум: газ - ченак, гуте (гyниë) - чадвал,

курух - масофа, котеъ - амудй, такотуъ - амудй, шокулй - уфукй ва ба iypyx дуюм. андоза, масофа, мухандис, паргор машуб мебошанд. Ин иcтилoxoти илми xaндaca дар "ЛyFaти нимтафотлй" -и C. Айнй чунин шapx ëфтaaнд.

Arç^îa - 1.микдор. 2. Намунаи xap чиз, ки аз pyM вай он чизро тaйëp кунанд, чунончи кафщ^зон ва музддузон андоза доранд (" xaндaca"-и арабй аз xaмин калима" андоза" гирифта шyдaacт).

Газ II - як микдори муайян acт (аз capпaнчaи одамй то capM cинa), ки бо вай замин, чизxoи бофта ва монанди ищоро андоза кунанд. Гази карбос aндoзaecт аз capпaнчaи одам то caprn^aM дасти дигар. Бо ин газ, карбо^ алоча ва каламй барин чизxoи камбари бофтаи мaxaллиpo андоза кунанд, ки xap ч op гази ищо як либoc мешавад. Газ кардан андоза кардан бо газ.

Гуте - олатест ceкyнчa, ки бинокорон бо вай ростй ва качии i,^axoM бино, дapxo ва тaxтaxopo муайян кунанд.

K^yx - чор xaзop газ матофат acт, ки тaxминaн аз дуним километр зиëдтap меояд ва xap ce курух як фapcax—xaшт километр acт.

.. ..ба фocилaи як кур^ мукобили ин калъа дexa буд дар гарди вайронии оламе тapxи ободй aндoxтaн.. (Бедил.)

^оима- 1. Поя. 2. К^абзаи шамшер. З. Хатти рост бар болои xarm xoбидa, ки аз вай гyшaxo пайдо шавад (маънии caввyм термини xaндacaгй ).

^отеъ- 1. Буранда. 2. Хате, ки болои xaxM дигареро бурида мегузарад (маънии дуввум термини xaндacaгй).

Масофа - дурии миëнaи ду чиз аз чиxaти макон.

Мухандис - олими xaндacaдoн.

Паргор - олати доиракашй (дар наккошй ва геометрия).

Такотуъ- 1. Хамдигарро буридан. 2. Аз болои якдигар гузаштани ду xaт ( термини геометрия).

Шокулй - xarm рости аз боло ба поин кашидашуда (термини xaндaca)

Б) Истилохоти илми иктисодтет. Илми иктиcoд ба iypyxM иш^ои чавон буд, дар xyд иcтилoxoт кyxнa дошта наметавонад. Иcтилoxoти марбут ба ин илмро аз pyM acapM C. Айнй "ЛyFaти ни^та^млй" чустучу намуда ва aкcapи он термищо ба чуз иcтилoxи (лой) дар замони имруз xaм ба xaмин мaфxyм иcтилoxи иcтифoдa мешаванд.

Aмонaткaссa - caдyки амонат ниговдории xyкyмaтиcт, ки мардум пул ва чизxoи пуркиматашонро дар он чо ба амонат мегузоранд ва дар вакти даркорй боз пac мегиранд.

Aндозa - 1.микдор. 2. Микдори муйяни моле ва пуле, ки аз тарафи xyкyмaт ба мардум aндoxтa мешавад, мacaлaн, мoлиëти замин (мачоз). З. Харакати пиcaндидa ( андози xиpoмaш дили ушшок зи чо бурд).

Бон - андозе, ки аз моли тичоратии xopичй мегиранд.

Газит - 1. xиpoчecт, ки дар замони феодализми ишом аз Faйpи xaмдини xyд мегирифтанд. Дар ин маънй Низомй гуфта.

Гауаш ур^н xupo^u Чин фuрuсmaд,

Гауаш цайсар гaзumu дин фuрuсmaд.

Иктисод - 1. Мштравй, (дар xap коре) 2. Ба xyби идора кардани молу мулк.

Лой II* - та^ кабат; mctwoxm бофандагон acт, ки xap кабати ба навард печидаи чизи бофтаро як «лой» меноманд. Як лой ^p6oc як кабат кapбocи ба навардпечида. Дар mciwoxm омма xap чизи аз тaxмин ë аз одат зиëдpo «як лой здад» ме^янд. (Ч. 3).

Мол - xap чизи моддй, ки одам ба вай coxm6 тавонад. Моли мурда а)моли кace ки мурдааст. б) acбoби xoн ва монанди он ки фypyxтaни oнxo душвор acт ва дар фypyxтaн аз rnpxM арзишаш арзонтар меравад. Моли мурда паш мурда мacaлaн точикй, ки дар мавлиди талаф шудани моли одами мурдаги мегуянд. МШи cMëx гов, модагов, гycoлa.*Moлy мулки Faйpи манкула замину 6of ва монанди ищо. (Ч 10).

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Муштарй - 1.xapидop, xapaндa.

*Надонистам, ки бад-он бизоати ачз муштарии кадом колоям карданд? (Бедил)* 2.номи шторае аз cитopaгoн, [Биpчиc, Юпитер].

Г) Истилохи илми риëзй. Поягузори ин илм марбут ба Умари Хaйëм мебошад ва Хaйëм аввалин олим ва донишманди ин илм ба xmco6 меравад. Ишми pиëзй назар ба дигар илмxoи дакик барвак арзи вучуд кapдaacт. Ва он термищое, ки дар ин илм дар замони пеш истифода мешуд, дар натичаи пешрафти чомеа ин илм баъзе иcтилoxoти илмии xyдpo дигар кapдaacт, ë ки чои oнxopo тepминxoи нав гирифтаанд. Аз чумла. курур - як миллион, oxoд - ададаои натурралй (1-9), чабр- алгебра (термини pycй -байналмилалй). Ва он тepминxoи илмие, ки то замони мо омада рашдааст, инxo мебошанд. зарб, карро (каррат), тар^ фоиз. Ва ин термищоро аз pyM шapxe, ки устод C. Айнй дар «ЛyFaти нимтафшлй» - аш oвapдaacт, чунин мебошанд.

Зарб - 1. зaдaн. 2. омexтaни чизe дap чизe (бар инмаънй пермти илми:исобam). 3. cадои бaк-бум, ки бо вaй ycyли нaFмapо нию, доpaнд (дap мушки). 4. шк^ (масалан, пущои мо зарби СССР, яъне сиккаи вай am).

^ррот - (чамъи каррат). 1. Боpxо. 2. Тapоpи зapби aдaдxо бо xyд то дax (мaънии дуюми тepмини xиcоб).

Kyрyр - як милион.

Оход - [чaмъи axaд]; 1.якxо. 2.aз 1то 9 (тepмини apифмeтикй).

Тарх- 1. Kaм кapдaни aдaдe aз aдaдe (тepмини илми apифмeтикa). 2. Нaмyнaи имоpaт, ки дap коFaз мeшaвaнд. 3. Шякли p^ xap чиз (мacaлaн, мeпypcaд: "тapxи фaлони чигyнa acт? Чaвоб мeдиxaнд: дapозpyй, чaшмy aбpycиëx Ba xокaзо).

Фоиз- 1. Нeкй биcëpдиxaндa, бapaкaтдиxaндa. 2. Ниcбaти aдaдxо дap caд (мaънии дуввум тepмини xиcоб).

Ч,абр- 1. Шикacтa бacтaн (чaбpи нуктон). 2. Бо зypи бa коpe доштaн. 3. Ситaм, зулм (бa мaънии caBByw вaйpон шyдaни чaвp acт). Чaбpy мyк;обaлa коидaxои илми xиcоб (xиcоб).

F) Истилохоти илми тиб. Сapчaшмaи илми тибpо дap еapзaминxои шapк;и нaздик мapбyт бa ду донишмaнд мeшyмоpaнд, ки ощо Зaкapиëи Розй Ba Ибни Сино мeбошaд. Аммо дap мaмлaкaтxои Fapбй бошaд, acоcгyзоpи ин илмpо бa Ибни Сино мaнcyб мeдонaнд, гapчй олимони Юнони кaдим caxми aввaлини xyдpо дap ин cоxaи илм гyзоштa бошaнд, aммо Сино бaъзe нaзapияxои онxоpо nyppa нaмyдa Ba якчaнд нaзapияи нaви xyдpо пeшниxод нaмyдaacт. Ba он acapи Сино "Ал- конун фи- тиб", ки мaшxypтapин китоб дap боpaи илми тиб мaълyмот мeдиxaд. Иcтилоxоти мapбyт бa илми тибpо, ки aз p^ китоби "ЛyFaти нимтaфcилй" - и С. Айнй чaмъовapй нaмyдeм, онxоpо бa ду гypyxи тepмини илми чудо мeнaмоeм. 1. Иcтилоxоти илмиe, ки имpyз xaм иcтифодa мeшaвaнд: aъзои paиca, бaйтоp, пизишк мapбyт мeбошaнд. 2. Иcтилоxоти илмиe, ки имpyз aз иcтифодaи илми бapомaдaaнд: зимод, зотyлчaнб, мaтбyx, тaшpex xиcоб мeшaвaнд. Ba ин тepминxои илми тиб дap acapи уотод С. Айнй чунин тaфcиp шyдaaнд.

Аьзои раиса дил Ba димо^ шуш Ba монaнди иш,о, ки дap ицоpaи бaдaни ижон paëcaт мeкyнaнц. (meрмини илми шы6).

Байтор- тaбиби xaйвонот.

Зимод - доpyecт бо об, ë paвFaн cиpиштa, ки бa бaдaн молaнд (ва^и беморй).

Зотулчанб - бeмоpиecт дap пaxлyxои одaмй бa caбaби вapaмицaнй .

Матбух - дaвои чyшондaпyxтa (зидди дaвои xyшкy xом) (тepмини тибби кyxнa).

Пизишк- тaбиб, чapоx.

Ташрех- 1. Рaвшaн Ba ë ошкоp бaëн кapдaн. 2. Пapчa-пapчa Ba чудо кapдa омyxтaни бaдaн (иcтилоxи илми тиб) aнaтомия.

Ташрещ нщоди худ даромуз,

К- ин мaърифamecm xamирaфруз.

Мебош maбиби исавщуш,

Аммо на kü6u6u одамикуш.

Д) Истилохоти илми кимте. Илми кимш мypaккaбтapин илм дap доиpaи илмxои дaк;ик мaнcyб мeбошaд, ки тepминxои илмии бa xyд xоcpо доpaд. Он иcтилоxоти илмиe, ки дap зaмони мyоcиp дap "Лугати нимтaфcилй" -и С. Айнй омaдapо aз нaзap мeгyзapонeм Ba онxоpо бу ду кдом чудо мeнaмоeм. 1. Тepминxои илмии имpyз xaм дap иcтифодa: икcиp, икcиpй, модда. 2. Иcтилоxоти илмии гз иcтифодa бapомaдa Ba ë чои онxоpо тepминxои дигap гиpифтaaнд: иcтиxолa, кaбид - ин иcтилоx имpyз дap илми биология бо тepмини чи^ иcтифодa мeшaвaд, кофyp - мушк мaнcyб мeшaвaнд. Ba ин тepминxои илми кимиë дap "ЛyFaти нимтaфcилй"- и С. Айнй ин тaвp бaëн шyдaaнд.

Иксир - ки^; * кимëи aфcонaвиcт, ки iyë бa коp фapмондaни он мдо зapи xолиc мeшyдaacт(X)

Сими xолиc гaшт aз cимоби дил aз икcиpи ишк (Нaвой).

Иксирй - кимëгapй. (Л.М).

Истихола - 1. Номумкин бyдaни чизe. 2. Номумкин шyмypдaн. 3. Аз xолe бa xолe гapдицaн (тepмини кимиë).

^бид - 2 моцдaecт, ки бо вaй миc Ba филизоти дигappо бо xaм кaфшep кyнaд (пaйвaнд диxaнд).

Kcфyр - моцдaecт caфeд Ba xyшбyй.

Модда - 1.чизи acлй, ки дap пaйдо шyдaн ë cоxтaни чизxои дигap бa коp мepaвaд. 2.чизe ки бapои пaйдо шyдaни чизe caбaб мeшaвaд (мacaлaн, моцдaи низоъ—cyxaн ë чизe, ки бa ин низоъ caбaб шyдaacт). 3.нyк;тaxои aœrâ дap шapтномaxо ë мaктyбxо, ки xap кaдомaшpо дap зepи як paкaм гиpифтa бaëн мeкyнaнд.

Е) Истилохоти харбй. Аз замоне, ки инсоният ба кабилахо чудоме мешавад барои хифзи кабилам худ мачбур буданд ба сохтани ягон навъи асбоби харбй даст зананд. Ва ба ин васила барои чизхои сохтаи худ ном мемонданд, ки онхоро аз дигар асбобхои рузгорашон фарк кунанд. Он истилохоти харбие, ки дар китобо С. Айнй омадаанд, имруз дар. сох,аи харбй беъзеи онхо бо хамон колаб истифода мешаванд: дурандоз, зирех, камон, милтик. Ё ин ки чои онхоро терминхои нав гирифтаанд: занбура - пушка, сипахсолор - сарфармондех мебошанд. Ин терминхои харбй дар "Лугати нимтафсилй" чунин шарх ёфтаанд.

Дурандоз- касест, ки аз дур нишонро зада тавонад (термини харбй ва шикорй.

Занбура - 4. тупи хурд (силона цанг); 2. тири туп.

Зирех, - 1. либоси оханист, ки аз халкахои охан бофтаанд ( аз силовой цанги замони цадим). 2. пушиши оханини киштй, поезд ва автомобилхои чангй (силоуи цангии уаминзамонй).

Камон - чуби хам ё як чизи чубмонанди хамдори аз пай сохташуда, ки ба вай зех баста тир андозанд. *Камони каёни-(камони) махсуси подшохони Каён. (Бус).* Камони Рустам кавси кузах, ки дар рузхои абри боронии офтобдор дар хаво менамояд (мачоз). Камони касеро кашидан (дар зурй, фазлу камол ва дигар сифат баробари у шудан.

Милтик - аслихаи дастии чангии оташкушой. Милтикхои чакмокй—милтикхои потускагй. (

Б.)

Сипахсолор- сардори лашкар, ки хамаи ихтиёри лашкар ба дасти у мешавад (дар истилохи харбии кадим (Ч, 10).

Ё) Истилохоти илми география. Илми география дар байни илмхои дакик илми чавонтар мансуб мебошад, чунки терминхои илмие, ки дар "Лугати нимтафсилй"- и С. Айнй омада, нишондихандаи он аст, ки илм нисбат ба дигар илмхои дакик чавонтар мебошад. Ва он истилохоти илмие, ки С. Айнй дар асараш овардааст, имруз хам мавкеи худро дар илми география гум накардааст.

Абхор - чамъи бахр ; дарёхои калон.

Бухур - бахрхо (хоу ба маънои дарё бошад, хоу ба маънои ацсоми шеър).

^утб- 1. Мехи оханин бар сари осиё, ки санги руй ба воситаи он мегардад. 2. Асл ва мадори хар чиз. 3. Хар кадом аз нуктахои мунтахои шимолй ва чанубй (дар илми хайъат). 4. Хар кадом аз ду ситора, ки дар баробари нуктахои мунтахои шимолй ва чанубии замин намоён мешавад.

Ж) Истилохи илми физика. Физика хамчун илми мустакил дар асри 19 шинохта шудааст. Ва он терминхои илмие, ки дар ин соха истифода мешаванд, аксарашон мафхумхои русй -байналмилалй мебошанд. Ин ду калимае, ки аз "Лугати нимтафсилй" -и С. Айнй дар поён овардем, калимаи якум на хамчун термини илмй имруз дар физика истифода мешавад, балки чои ин калимаро, ибораи ходисахои табий гирифтааст ва дар забони точикй бошад, ибора истилохи илми шуда наметавонад. Мискол - чои худро ба термини илми вазн (маса) иваз кардааст.

Авориз - чамъи оризат; оризахо. (Б.) (Ходисахо, чизхои ногахонии ногувор).

Мискол - вазнест, ки ба 25 грамм баробар меояд.

З) Истилохоти шатранчбозй. Шатранчбозй яке аз хунархои мардуми кадимаи форсу точик ба хисоб меравад, ки Фирдавсй дар асари бузургаш "Шохнома" пайдоиши ин бозиро мансуб Хушанг медонад. Ва ин термини дар "Лугати нимтафсилй"- и С. Айнй омада, имруз бо хамин истилох дар шатранчбозй истифода мешавад.

Кишт - 11 донаронй ба тарафи шох ба тарзеки агар ба чои шох донаи дигар бошад, дар бозии дуйум зада гирифта шавад (термини шатранчбозй)*. Амр дар истилохи омма кишт хурдан киноя аз таъкиб дидани касест аз тарафи касе,ё аз тарафи хукумат. (Ч. 1.).

Хамаи он истилохоти илмие, ки дар "Лугати нимтафсилй"- и устод Садриддин Айнй омадаро чамъовари намуда ва онхоро ба ду гурухи илми таксим намудем. Ба гурухи якум, истилохоти илмии марбут ба фанхои чомеашиносй ва гурухи дуюм бошад, истилохоти илмии марбут ба фанхои умумй - техникй чудо мешаванд. Хар як кисмат боз дар навбати худ ба фаслхо чудо мешаванд. Истилохоти илмии марбут ба фанхои чомеашиносй дар умум ба 101 терминро ташкил мекунанд, ки ба илми адабиётшиносй 57 истилох, забоншиносй 16, таърих 9, хукук 5, мантик 4, мусикй 3, динй 3, педагогика 2, фалсафа 1, хуччатнигорй 1- ро дар бар мегиранд. Терминхои илмии марбут ба фанхои умумй - техникй бошад, дар умум ба 69 истилохи илмй чамъовари шудааст, ки ин кисмат хам дар навбати худ фаслхо чудо мешавад. Истилохоти илми нучумшиносй 18, хандаса 11, иктисодиёт 8, риёзй 7, тиббй 7, кимиё 6, харбй 6, география 3, физика 2, шатранчбозй 1- ро ташкил мекунанд. Дар хар ду кисмат истилохоти илмй микдорашон ба 170 адад мерасанд, ки холо хам микдори истилохоти илмй дар "Лугати нимтафсилй" - и С. Айнй омада, кам мебошанд. Аммо як чизро бояд, дар назар гирифт, ки С. Айнй он истилохоти илмие, ки дар китоби худ чамъовари намудааст, аксарият марбут ба замони феодализм мебошад. Ва ба мо аз руи сарчашмахо маълум аст, ки дар ин замон нисбат ба

фанх,ои дакик фанх,ои чомеашиносй тараккй карда буд.

Ба хамин хотир устод Садриддин Айнй дар "Лугати нимтафсилй"- аш он терминхои илмиеро овардааст, ки дар замони худ маъмул будаанд.

АДАБИЁТ

1. Айнй С. Куллиёт. 4,-12. - Душанбе: Ирфон, 1976. - 563 с.

2. Ахманова, О.С. Словарь лингвистических терминов. 2-е изд./ О. А. Ахманова. -М.: Сов. энциклопедия, 1969. - 607 с.

3. Бертельс Е.Э. Пути создания таджикских словарей // Труды первой конференции по изучению производительных сил Таджикской ССР. // Проблемы Таджикистана, т 2. - Ленинград, 1934, С.177-194.

4. Назарзода С. Истилохоти забони точикй: таърих, гаройиш ва дурнамо. - Душанбе, 2014. - 370 с.

5. Принсипхои асосии терминологии забони точикй (тартибдиханда Я.И.Калонтаров). - Душанбе, 1971. - 62 с.

6. Развитие терминологии на языках союзных республик СССР (Редколлегия: академик Г.В.Степанов, доктора филологических наук В.П.Даниленко и К.М.Мусаев). - Москва: Наука, 1986. - 377 с.

7. Реформатский А.А. Термин как член лексической системы языка. - М.: Наука, 1968. - 58 с.

8. Саймиддинов Д. Вожашиносии забони форсии миёна. - Душанбе: Пайванд, 2001. - 310 с.

9. Тохирова К. Лексикаи забони адабии хозираи точик (материалхо). - Душанбе, 1967. - 158с.

10. Точикистони Сурх, №19, 28 ноябри соли 1929.

11. Точикистони Сурх, №77, 3 апрели соли 1935

12. Фарханги забони точикй. 4.1. - М.: СЭ, 1969. - 951 с.

13. Фарханги забони точикй. 4.2. - М.: СЭ, 1969. - 952 с.

14. Фарханги истилохоти хуку;. - Душанбе:ЭР-граф, 2009. - 620 с.

15. Фарханги точикй ба русй.-Душанбе: Шарки озод, 2006. - 746 с.

16. Фарханги тафсирии забони точикй.4.1. - Душанбе: Шарки озод, 2008. - 950 с.

17. Фарханги тафсирии забони точикй.4.2. - Душанбе: Шарки озод, 2008. - 945 с.

НАУЧНАЯ ТЕРМИНОЛОГИЯ В «ДЕТАЛЬНОМ СЛОВАРЕ» САДРИДДИНА АЙНИ

Терминология одна из основополагающих средств передачи научных понятий и научного мышления, которая вносит большой вклад в развитие науки и цивилизации. Именно терминология должна быть определяющей отличительной и основным показателем отраслей науки. Так как человек только через неё может передать или принять своё восприятие и благоразумие. В результате обмен информацией становится невозможным без терминологии. Следует отметить, что терминология бывает универсальной и отраслевой. Следовательно в этой статье мы представили различную терминологию сфер науки в «Детальном словаре» великого знатока, учёного Садриддина Айни.

Ключевые слова: терминология, словообразование, лингвистика, Садриддин Айни, социология, литературоведение, история, право, логика, музыка, религия, педагогика, философия, документация, природно-математический, астрономия, геометрия, экономика, математика, медицина, химия, военный, география, физика, шахматная игра.

SCEINTIFIC TERMINOLOGY IN SAYNTS «EXPLANATORY DICTIONARY»

Terminology is one of the fundamental means of transferring scientific concepts during the conversation, the parties held talks on the establishment of bilateral fruitful cooperation. It is the terminology that should be defined, distinctive and the main indicator of the branches of science since humans can transfer their thoughts only through the terminology. As a result the information exchange without terminology becomes impossible. It should be noted that terminology is divided into universal and sectorial. From this point, at this terminology article well look at different branches of science in the «Explanatory dictionary» of a great scientist and teacher S.Ayni.

Key words: terminology, word formation, linguistics, Sadriddin Ayni, social science, literary criticism, history, right, logic, music, religion, pedagogics, philosophy, documentation, natural mathematics, astronomy, geometry, economics, mathematics, medicine, chemistry, military, geography, physics, playing chess.

Сведения об авторах:

Валиев Джамшед Абдурасулович - докторант PhD кафедр теория и практики языкознания

Таджикский государственного им. С.Айни.

Каримова Шарифхуджа - магистранта второй курса кафедры теории и истории литература

Таджикского государственного педагогического Университета имени С. Айни.

About the authors:

Valiev Jamshed Abdurasulovich - first year doctoral PhD in the Chair of Theory and Practice of

Linguistics of the Tajik State Pedagogical University named after Sadriddin Ayni.

Karimov Sharifkhuja - second year magister of the theory and history of literature Department,

Tajik State Pedagogical University named after Sadridddin Ayni.

УДК 371.321

ОСОБЕННОСТИ ПРЕПОДАВАНИЯ РУССКОГО ЯЗЫКА КАК НЕРОДНОГО В ТАДЖИКСКИХ ШКОЛАХ

Алиева Б.М.

Средняя общеобразовательная школа № 42

В сфере образования Республики Таджикистан вопрос об преподавания русского языка в таджикских школах занимает одну из основополагающих позиций. Вне зависимости от таджикского языка обучения, часы для изучения русского языка в каждой школе выделяются на обязательной основе. «В школах, где предметы преподаются на таджикском языке, русский язык обязателен для изучения со второго класса, в отличие от других иностранных языков» [9].

Также значимость изучения данного языка во всех учебных заведения закреплено в законодательстве Республики Таджикистан, где русский язык имеет статус языка межнационального общения [3]. Русский язык является своего рода посредником, связывающим Таджикистан и остальной мир.

Несмотря на то, что русский язык является самым востребованным языком в Таджикистане и данный предмет относится к числу основных учебных дисциплин во всех школах, у большинства учеников возникают трудности при изучении данного языка, что приводит к неполной реализации коммуникативно-речевой направленности изучения языка (то есть ученик не может реализовать основную задачу изучения языка - «выход в речь»). Овладение русской речью в национальных школах - это не только усвоение готовых образцов, запоминание определенных моделей и произнесение заученных текстов, но и умение свободно применять усвоенный материал во всех сферах общения. При обучении русскому языку в школах, где все предметы преподаются на таджикском языке, прямое обращение к родному языку должно быть строго нормированным.

Основное содержание преподавания русского языка в национальных школах те же, что и для русских. Однако в условиях национальной школы этот учебный предмет выступает, прежде всего, как процесс обучения речевой деятельности. Поэтому особенности преподавания рассматриваемого языка имеет некоторые точки соприкосновения с методикой преподавания русского языка как иностранного, поскольку происходит процесс усвоения языка, которым ученики не владеют или же владеют частично.

Так, при обучении русскому языку необходимо учитывать специфику родной таджикской культуры учеников и при этом дать представление об истории, культуре и традициях России. Выбор формы подачи материала зависит от соотношения обучаемого языка с родным, от наличия или отсутствия аналогичного явления в системе таджикского языка и от наличия специфических черт в системе русского и родного языка учащихся, то есть производится прямые параллели с родным языком. Таким образом, в таджикских школах должно реализоваться равноправие языков и внимание к родному языку не должно нанести ущерб преподаванию русскому языку.

С точки зрения лингвистики основанием для взаимосвязанного изучения таджикского и русского языков являет наличие языковых универсалий и общих речевых умений, которые помогают пользоваться языком как средство общения. Например, алфавит русского и таджикского языков являете кириллица, то есть написание и звучание основного количества букв не вызывает трудностей у учеников, так как они уже имеет представление о системе родного алфавита. Отталкиваясь от этого факта, также в области фонетики общим является разграничение звуков речи, деление на гласные и согласные, умение передавать на письме звуки в форме букв, способность образовывать слова с помощью букв и т.д., в области морфологии -умение изменять состав слов, распределять слова по частям речи, в области синтаксиса -способность правильно связывать между собой слова и образовывать предложения и т.д. Таким образом, эти особенности и сходства в языках позволяют нам определить, насколько ученик знает изучаемый язык и как сделать занятия эффективными и интересными.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.