CC BY
24вай дарбаст ва Мирка ноумед аз он чо баргашт. Ба Мудаммад Мирка ёрй надодани шо^и Дарвоз яке аз сабабдои асосии шикаст хурдан ва кушта шудани у мегардад.
Мирка ба тарзи тасодуфй ба даст афтод: «Иттифокан Усмон Аббос бо навкаре чанд ба Самарканд мерафт. Дар род ба сари чашмае расид ва пайи аспон дид, тафаддус карда, дар пай рафт ва ба Мудаммад Мирка расид. Чадони равшан бар чашми у торик шуд. Атрофу чавониби уро фуру гирифта, аввал аспони эшонро ба даст оварданд. Он год уро гирифта, бо навкарон дар банд кашид. Ва хабар ба амирзодаи аъзам фиристод. Ва баъд аз чанд руз уро бад-он дайат ба Самарканд расонид ва ба дукми амирзодаи аъзамаш ба ёсок расониданд». [1,с.108; 3,с.603]
Бояд кайд кард, ки такдири докимони Хатлон Шербадром, Кайхусрави хатлонй ва Мудаммад Мирка ба таври фочиабор анчом меёбад. Низомуддини Шомй баъд аз марги Мудаммад Мирка, ки докими Хатлон аз чониби Темур таъйин мегардад, маълумот надодааст.
Х,амин тарик, «Зафарнома»-и Низомуддини Шомй дар бораи додисадои даврони Темурланг буда, барои омузиш ва тадкики вазъи сиёсии Хатлон дар нимаи дуюми асри 14 аз манфиат холй находад буд.
АДАБИЁТ
1. Низомуддини Шомй. Зафарнома. Ба саъй ва эдтимоми тасдеди Феликс Тауэр. Бейрут, 1937.
2. Шарафуддин Алии Яздй. Зафарнома. Бо тасдед ва эдтимоми Мудаммад Аббос. ЧД. Тедрон, 1336.
3. Камолиддин Абдурраззок ас-Самаркандй, Матлаъ-ус-саъдайн ва мачмаъ-у-бадрайн, китоби дуввум. Тедрон, 1383.
4. Мирхонд. Равзату-с-сафо. Ч7.-Тедрон, 1338.
ОСВЕЩЕНИЕ ПОЛИТИЧЕСКОЙ СИТУАЦИИ ХАТЛОНА В СОЧИНЕНИЕ НИЗОМИДДИНА ШАМИ - «ЗАФАРНАМЕ»
В данной статье расматривается политической жизни Хатлона в XIV - первой половине XV вв.. Автор на основе первоисточников, особенно «Зафарнаме» Низомиддина Шами путем критического метода и сопостовительного анализа освещает политической ситуации Хатлона в указанный период. Автор, ссылаясь на «Зафарнаме» также освещает походы и бесчинств Темерлана в Хатлоне.
Ключевые слова: «Зафарнаме», Низамиддин Шами, Темерлан, Хатлон, Гисар, Балх, Илёсходжа, эмир, Хусейн, завоевание, культура, Пули Сангин.
COVERAGE OF THE POLITICAL SITUATION IN KHATLON IN THE WORK OF NIZOMIDDIN SHAMI - «ZAFARNAME»
This article examines the political life of Khatlon in the 14th - first half of the 15th centuries. The author, on the basis of primary sources, especially «Zafarname» by Nizomiddin Shami, through a critical method and comparative analysis, illuminates the political situation of Khatlon in this period. The author, referring to «Zafarname», also covers Temerlan's campaigns and atrocities in Khatlon.
Key words: «Zafarname», Nizamiddin Shami, Temerlan, Khatlon, Gisar, Balkh, Ilyoshoja, emir, Hussein, conquest, culture, Puli Sangin.
Сведение об авторе:
Муродзода Ахмад — кандидат истарических наук, доцент кафедры история таджикского народа Таджикского государственного педагогического университета им. С. Айни, Электронный почта: murodzod-2020@mail.ru.
About the autor:
Murodzoda Ahmad — Candidate of Historical Sciences, Assosiate Professor of the Departamente of History of the Tajik State Pedagogical University named after Sadriddin Aini E-mail: murodzod-2020@mail.ru.
ОСОРИ ИЛМИИ УМАРИ ХАЙЁМ
Рахцмзода Ц.Н.
Донишгощ давлатии Дангара
Х,аким Умари Хайём Нишопурй (18.05.1048-04.12.1131), ки тавассути рубоиёташ дар саросари олам машдур гашта, яке аз бузургтарин олими энсиклопедист буда, дар риштадои улуми риёзиёт, нучум, фалсафа, тиб, мусикй, чугрофия, таърих ва гайра низ тасаллути комил дошта ва осори мондагори илмй аз худ ба ёдгор гузаштааст.
Номгуи осори илмии ин мутафаккири бузург чунин аст: «Рисола фй-л-бародин ало масоили-л-чабр ва-л-мукобала»; «Рисола дар далли як масъалаи чабрй ба василаи хутути махрутй»; «Мизон ал-дикма»; «Рисолаи дарёфти микдори тилло ва нукра дар чисме, ки аз ин ду филиз
мyрaккaб бошад»; «Рисола фй шарх мо ашкола мин мyсодaрот китоби-л- Удлидус» («Рисолат дар шархи мушкилоти мусодирати китоби Уклидус»); «Рисола дар сихати тариди хиндй барои истихрочи чузру каъб». «Мушкилоту-л-хисоб», «Мухтасар фй-т-табиа»; «Рисола дар вучуд ё сахифае дар улуми коинот»; «Рисола-ул-давн ва ат-таклиф» («Рисола дар хастй ва такаллуф»); «Лавоизу-л-амкана» («Рисолати лавозим-ал-имкон») «Рисолате дар баёни», «Зичи Маликшохй»; «Рисолае дар се масълаи хикмат»; «Зиёул-л-акл»; «Рисола дар сурати тазод дар чавоби касе»; «Рисола фй кулияти-л-вучуд»; («Рисолае дар вучуд»); «Навиштае барои Низомулмулк дар хукумат»; Як макола дар «Рисолаи равзату-л-кулуб»; «Тарчумаи форсии «Хутбату-л^арро»-и Ибни Сино»; «Äл-чaвобy-с-сaлосa масоил зарорату тазод фй-л-олам ва-л-чабр ва-л-бако»; «Рисола фйкулияту-л-вучуд» ё «Дархостнома»; «Наврузнома» ва Faйрa.
Äммо бояд гуфт, ки дар доирахои илмии чахон Умари Хайёмро пеш аз хама ва беш аз хама ба хайси як тан аз риёзидон мешиносанд. Дар миёни осори дар фавд номбаршуда, аксари онхо ба масоили риёзиёт марбутанд, ки дар миёни ин осор асари «Рисола фй-л-барохин ало маноили-л-чабр ва-л-мукобала» чойгохи хосро дорост. Ин рисола се сохаи илми риёзй-алгебра, назарияи хатхои мувозй ва назарияи нисбатхоро фаро гирифтааст. Умари Хайём ба тахкиди геометрии мубодилахои алгебравй пардохта, ёфтани халли муодилахои кубиро вазифаи худ донист, ки ба муодилахои хаттй ва квадратй табдил намеёбанд. Махз ба хамин проблемаи илмй ру овардани мутафаккир сабаб дошт. Чун ки дар замони учанд масъалаи физикй, геометрй ва тригонометрй пеш омад ки хамагон ахамияти амалй доштанду бо муодилахои кубй ифода меёфтанд. Вай дар зимни андешаи вазифаи пешомада 14 навъи муодилахои дарачаи севумро чудо кардааст, ки аз онхо дах тояш аз назари риёзидонони пешин берун монда буданд. Ва y ин муодилахоро дар заминаи таълимоти риёзидонони юнонй дар боби буришхои конусй тахкик намуд. Дар ин рисола Умари Хайём барои хар як навъ муодилахои кубйчуфт-чуфт буришхои конусии дахлдор параболахо, гиперполахои баробартараф ва даврахоро нишон дода, хамчунин шартхои мусбат баромадани решахоро тахлилу таъбир кардааст. Мутафаккир хамчунин бори нахуст дар таърихи илми математика ибрози адида намуда, ки муодилахои дарачаи севум тавассути радикалхои квадрратй, яъне ба воситаи паргор ва хаткаш умуманхал намешаванд. Акидaи Умари Хайёмро пас аз 800 сол риёзидони аврупой П.Л. Вантсел исбот намуд. [5, c.598]
Умари Хайём дар «Рисола фй-л-барохин ало масоили-л-чабр ва-л-мудобала» усулхои халли муодилахои хаттй, квадратй, ва хатто кубиро бо хулосахои дурусти илмй асоснок кардааст. Х,алли чунин муодилахо танхо баъди панч-шаш садсола ба олимони машхури аврупой муяссар гардид. Вай дар ин рисола классификатсияи муодилахои алгебравиро тартиб дода, халли имконпазири онхоро низ нишон додааст.
Аз «Рисола фй-л-барохин ал-чабр ва-л-мудобала» хафт нусхаи хаттй шинохта шудааст. Матни арабй ва форсии ин асар хамрох бо шарх ва хавоиши доктор Fyломхyсейни Масохиб бо номи «Х,аким Умари Хайём ва бо унвониЧ,абр ва мудобала» солхои 1928,1960 ва 2000-ум дар шахри Техрон табъу нашр шудааст.
Бояд гуфт, ки мухадкидони аврупой ба ин рисола хануз дар нимаи аввали асри XIX ошной пайдо намуда буданд. Дар соли 1828 донишманди холландй Герард Меермар зимни китобхои дастнависи эхдоии шахсе бо номи Вармен ба китобхонаи умумии шахри Лейдени Голландия нусхаи арабй дар мавзуи илми чабр (алгебра) кашф кард ва дар мудаддимаи китоби худ муаррифй намуд. Дар соли 1858 Ч,.Е. Мантукла дар чилди аввали китоби «Таърихи риёзиёт» низ ба ин кашф ва муаррифии нусха пардохт. Дар соли 1843 E.Ä. Зедилот (1808-1875) порае аз як нусхаи дастнавис дар илми чабр дар китобхонаи шоханшохии он замон, ки мавзуяш шабохати тамом бо мавзуи нусхаи кашфшуда дар китобхонаи Лейдан дошт ва дар зимни мадолае, ки дар сахифахои 130-136-и чилди 13-уми ёддоштхо ва матолиби мустахрич аз нусхахои дастнависи китобхонаи шоханшохй мундарич аст, тафсилоти бештаре дар бораи ин нусха овард. Пас аз интишори мадолаи E.Ä Зедилот Г. Монг дар китобаш ба унвони «Назари таърихй дар боби басту такомули хандаса ба истиноди давли Зедилот» мутолиаи китоби Умари Хайёмро аз лихози таърихи улуми риёзйхойизи ахамият асосй шуморид.
Х,амзамон Г. Либли (1803-1869) нусхаи комили хушсифате аз ин китобро дар китобхонаи шоханшохии Париж пайдо намуда ва эълон кард, ки нияти нашри онро дорад. Аммо ба ин кор муваффак нашуд. Аммо дар соли 1851 Ф. Вопке матни арабии онро бар асоси нусхаи арабии шумораи 1104-и китобхонаи Париж, ки Е.А Зедилот пайдо намуда буд ва низ нусхаи шумораи 14-и Китобхонаи шахриЛейден бо номи «Мадола фй ал-чабр ва-л-мудобила...» хамрох бо тарчумаи фаронсавии он дар шахри Париж нашр намуд. Дар соли 1931 тарчумаи англисии «Ч,абр ва мудобала» дар асоси нусхае, ки Д.Е. Стит (1860-1944) дар 99 сахифа дошт, дар шахри Ню-Иорки ИМА мунташир шуд. Дар соли 1936 матни арабии ин китоб дар асоси чопи Ф. Вопке хамрох бо тарчумаи кутох ва гузидае аз он ба забони форсй бо шархе дар бораи таърихи риёзиёт, таърихи радамхо ва масъалахои салоса бо номи «Ч,абр ва мудобалаи Хайём аз се хазор сол кабл
аз мeлoд то зaмoни Хайём» 6o эxтимoми Fyлoмxycaйн Машхиб (1911-1979) дар Texрoн интишoр ёфт. Дар шли 1950 тарчумаи англисии дигaрe аз ин китоб 6o эxтимoми Винтер ва Aрaфaт дар caxифaxoи 27-78-и шyмoрaи аввали чилди 16-уми мачаллаи «Лнчумани xyмoюнии Осиёии Бангол» 6o томи «Ч,абри Умари Хайём» мунташир шуд. Дар coли 1953 тарчумаи русии «Ч,абр ва му^бала» 6o эx,тимoми Б.A. Poзeнфeльд ва A.n. Юштевич дар зимни чилди б-уми мачмуаи «Тах^^ти таърихи риёзиёт» дар шахри Маскав ба нашр расид. Дар шли 19б0 матни арабии ин китоб бoз бар ашси чoпи Ф. Вoпкe ва тарчумаи фoрcии кoмили oн xaмрox 6o матн ва тарчумаи ришлаи дигaрe аз Хайёмй 6o эxтимoми дoктoр Fyлoмxycaйн Му^хиб дар Texрoн интишoр ёфт. Дар coли 19б2 акси нусхаи шyмoрaи 13б-и Kитoбхoнaи миллии Париж, ки акнун шyмoрaи 2461^o дoрaд ва тарчумаи русй ва ёдoштxo зимни мaчмyaи «Рашили Умари Хайём» 6o эxтимoми Б. Poзeнфeльд ва A. Юшкeвич нашр шуд. Дар шли 1981 матни арабии «Ч,абр ва му^бала» бар ашси 7 нусхаи хаттии мавчуд дар дунё xaмрoxи риcoлaи дигaрe аз Умари Хайём ва тaрчyмaгyнae аз харду ба зaбoни фaрoнcaвй 6o эx,тимoми Paшиди Poшид ва Ax,мaд Ч,aббoр аз ЧOниби Дoнишгoxи Х,алаби Cyрия табъу нашр гардид. [4, с.117]
Х,аким Умари Хайём дар мукаддимаи «Ч,абр ва му^бала» чунин мeнaвиcaд: «Мo шoxид бyдaeм, ки ахли илм аз миён рафтанд ва чуз кaмe аз oнoн бoзнaмoндaaнд, ки ба паж^хиш ва иктишoфи илмй бипaрдoзaнд. Х,акими нaмoён дар ин дaврoн дacтaндaркoрaнд, ки xa^o ба бoтил мeфyрyшaнд ва аз хадди тазвир ва зoxирcoзй тaчoвyз нaмeкyнaнд ва oн микдoр дoнишe, ки дoрaнд, дар рoxи хocтxoи мoддй ба кoр мeбaрaнд ва агар кaceрo дycтдoри хакикат ва кyшo дар радди 6ornn ва тарки тазвир бyбинeд иcтexзo ва иcтиxфoк мeкyнaнд.» [2, с.35-38]
Дoнишмaнди бузурги риштаи таърихи илм ^рч Coртaн дар китoби арзишманди «Мукаддима бар таърихи илм»-и худ хар давраи пaнчoxcoлa аз таърихи илмрo ба ифтихoри якe аз бузургтарин дoнишвaрoни oн дaврoн нoмгyзoрйкaрдa, нимаи дувуми садаи ёздaxyмрo «Лсри Хайёмй» нoмидaacт. ^рч Coртaн муътакид аст, ки «бар тибки тахки^т ва назари мyxaккикoн Хайёми хocca дар илми чабр якe аз бузургтарин риёзидoнoни куруни васатй аст. Ин раъйшшй аз ин аст, ки дар таърихи риёзиёт Х,аким Хайёмй аввалин кace аст, ки ба тахкики муназзами илмй дар мyoдилoти дaрaчaxoи аввал, дувум ва тевум пaрдoхтa ва табакабандии тaxcинoвaрe аз мyoдилoт oвaрдaacт. Дар халли тaмoми cyрaтxoи мyoдилoти дарачаи тевум 6o равиши илмй тахкик карда ва ба халли (дар аглаб мaвoрид нoкиc)-и хандасии oнxo тавфик ёфтааст. Pиcoлaти y дар дoниши чабр муаррифи як фикри илмй мeбoшaд ва ин риcoлa яте аз барчастатарин ocoри куруни вустой ва эxтимoлaн барчастатарини oнxo дар ин илм аст» [2, с.30]
Дувумин асари риёзии Умари Хайём «Гишла фй шарх мo ашшла мин мycoдaрaт китоби-л-Уклидус» («Гитла дар шархи мyшкилoти мycoдирoти китоби Уклидус»)-аш зимни тафсиру тaвзexи нyктaxoи acocии гeoмeтрияи Уклидус (Эвклид) чанд фикру aндeшaи бикри риёзирo аз худ афзудааст. Чyнoнчи аз назарияи ниcбaтxoи Уклидус интикoд карда, кyшидaacт, ки бaрoи aдaдxo ва бyзyргиxo назарияи ягoнaи риёзй тахия нaмoяд. Дар зимни ин амри инти^дй бaрхe аз нyкoти нави xaндacирo ба калам oвaрд, ки ба эътимoди мyaррихoни илми риёзиёт бунёни аввалин тeoрeмaxoи гeoмeтрияи гайри eвклидирo ташкил дoдaaнд. Чyнoнчи ба иcтилoxoти риёзй мафхуми чaxoркyнчaи Хaйём-Caкoри дoхил шудааст, ки дар таърихи ташаккули гeoмeтрияи Faйриeвклидй накши барчаста 6o^ гyзoштaacт. [5, с.599]
Умари Хайём дар ин ришлааш мacoили зиёди риёзии дар oн зaмoн нoмaълyмрo хал намуда, KOнyниятxoи хocи хyдрo xaнгoми баёни рoxy ycyлxoи халли ora,o кашф кардааст. Ин кoнyниятxo хeлe баъдтар дар acрхoи XVI-XVII аз чoниби риёзидoнoни aврyпoй кашф гардида, aлъoн 6o нoми ora,o ёдoвaрй мeшaвaнд. [1, c.1S]
Ба кавли Pизo Фaзлyллo «Ин ришлат дар бoрaи асли мaвзyи маъруфи Уклидус марбут ба хутути мyтaвoзй ва мaбoxиcи марбут ба нисбат ва ташсуб аст.» [б, с.34]
Як нусхаи хаттй аз ин ришла дар Kитoбхoнaи миллии Париж зeри раками Aг. 4946/4 ва нусхаи дигар дар Лoндoн 6o шyмoрaи Ог.199/8 мавчуд аст. Матни арабии ин ришла дар шли 1935 6o як мукаддима ба зaбoни фoрcй дар 9 сахифа ва як мукаддимаи арабй дар 5 сахифа тавассути дoктoр Такй Aрoнй дар Texрoн чoп шудааст. Дар шли 1967 бoри дигар хамин риcoлa 6o матни арабй ва тарчумаи фoрcй тахти yнвoни: «Хaйёмнoмa» ба химмати Ча^луддин X,yмoй интишoр ёфт. Coли 1961 ин риcoлaрo Юшкeвич ба зaбoни русй дар шахри Маскав табъу нашр намуд. Х,амчунин coли 1959 тарчумаи англисии ришла, ки ба калами Aлиризo Aмир Муъиз aнчoм ёфта, дар ИМЛ ба чoп расид. Матни арабии oн coли 1959 дар шахри Басра ба табъ расидааст. Aз назари axaмиятe, ки «Фишла фй шарх мo ашшла мин мycoдaрoт китoби-л-Уклидус» аз диди таърихи риёзиёт дoрaд, дар бeштaри китoбxo ва мaчaллaxoи марбут ба таърихи риёзиёт кaмo бeш дар бoрaи мyxтaвoи oн бахс шудааст.
Якe дигар аз риcoлaxoи риёзии Умари Хайём «Pиcoлa фйкисма рубъ дoирa» (^<Pиcoлa дар тахлили як масъала») мeбoшaд. Мaвзyи oн тахлили як масъалаи хандасй ба мyoдилaи дарачаи ceвyм ва халли ба василаи кутуъи махрутй аст. Дар шли 1931 A66oc Икбoли Оштиёнй зимни
маколае бо унвони «Рочеъ ба ахволи Х,аким Умари Хайёми Нишопурй» дар №8-и давраи аввали мохномаи «Шарк»-и Техрон чунин навиштааст: «F айр аз таълифоте, ки аз Хайём дар даст аст ва ё муаррихине аз у накл кардаанд, нигоранда рисолае аз у дорам ба арабй дар 5 вара; ба хатти насхи рез дар халли як масъалаи чабрй ба василаи кутуъи махрута дар чавоби касе, ки онро аз Х,аким суол карда ва унвони он ин аст: «Х,азма рисола ал аби ал-Фатх Умар ибни Иброхим ал-Хайёмй.»
Доктор Fуломхусейн Масохиб бо ичозаи Аббос Икболи Оштиёнй он рисоларо барои худ истинсох кард. Пас аз даргузашти доктор Икбол мачмуае, ки рисолаи ёдшуда замимаи он буд, ба Китобхонаи марказии Донишгохи Техрон интикол ёфт. Дар соли 1950 доктор Fуломхусейн Масохиб ин рисоларо бо унвони «Рисола дар тахлили як масъала хамрох бо тарчумаи форсии он» дар зимни китоби «Х,аким Умари Хайём ба унвони олими чабр» дар Техрон мунташир кард ва акси нусхаи хаттиро, ки дар Китобхонаи марказии Донишгохи Техрон нигохдорй мешавад, замима намуд. Дар соли1961 тарчумаи англисии ин рисола бо эхтимоми Алиризо Амир Муъиз дар сахифахои 223-227-и №4-и давраи 26-уми мачаллаи Scripta Mathematica мунташир шуд. Дар соли 1981 Рашиди Рошид ва Ахмад Ч,аббор ин рисоларо зимни мачмуаи «Расоил ал-Хайём ал-чабрия» аз руи нашре, ки пештар доктор Масохиб карда буд, ба хамрохи тарчумагунае ба забони фаронсавй аз суи Донишгохи Х,алаби Сурия ба унвони севумин нашр аз силсилаи «Масодира ва диросот фй ал-торих ал-риёзиёт ал-арабия» интишор доданд. [2, с.32-33]
Х,амчунин дар фехристи нусхаи дастнависи шумораи 967-1-и кадим ва шумораи 199-и чадиди китобхонаи шахри Лейдени Голландия номи китоби «Мушкилот ал-хисоб»-и Умари Хайём ва дар фехрасти нусхахои форсй ва арабии Китобхонаи Шарки Банкипури Калкуттаи Х,индустон «Рисола дар сихати тарики хиндй барои истихрочи чузъу каъб»-и мутафаккир сабт шудаанд. Аммо то кунун нусхае аз онхо пайдо нашудааст. [6, с.34]
Дар мачмуъ Умари Хайём ба тадкики геометрии муодилахои алгебравй пардохт ва аз 14 навъи муодилахои дарачаи сеюм 12-тои онхоро кашф кард. Усули математикии у аз ёфтани бурришгоххои ду хатти качи тартиби дуюм иборат аст, яъне дар зимни он як муодилаи дарачаи сеюм бо силсилаи ду муодила иваз карда мешавад. Вай дар таърихи илми математика бори аввал пешниход кард, ки муодилахои дарачаи сеюм тавассути радикалхои квадратй (яъне ба воситаи паргор ва чадвал) умуман хал намешаванд. Ин акидаи уро математики аврупой П.Л. Вантсел пас аз 800 сол исбот намуд. Ба таълимоти нави математикии ададхо бунёд гузошт. Х,амчунин аз дигар дастовардхои Умари Хайём дар риштаи риёзиёт кашфи ба истилох биноми Нютон буда, ки дар рисолаи «Мушкилоту-л-хисоб»-и мутафаккир сабт гардидааст. Ин асар бокй намондааст. Аммо услуби ихтироъкунандаи у дар осори пайравонаш Насируддини Тусй, Ч,амшеди Кошонй, Алоуддини ^ушчй баён шудааст. Ва низ пешниходи мафхуми васеътари адад. Вай натичаи хакикати донишмандони пеш аз худро дар риштаи риёзиёт чамъбаст намуда, ба таълимоти чадиди риёзии ададхо бунёд гузошт.
Дар илми астрономия сахми Умари Хайём то бо он хаддест, ки таквими тартибдодаи у сахехтар аз таквими маъмулии имрузаи чахониён аст. Яъне эътирофгаштатарин солшумории шамсй, ки бо номи «таквими григорианй» шинохта шудаасту мо аз он истифода дорем, дар хар 400 сол 99 соли кабиса дорад. Аз ин ру давомнокии сол ба 1=365*99/400=365,2425 шабонаруз баробар аст. Таквими тартибдодаи Хайём дар хар 33 сол 8 соли кабиса дошта, дар он давомнокии миёнаи сол ба 1=365*8/33=365,2424 шабонаруз баробар аст. Аз ин ру хатогии солшумории григорианй дар 3333 сол ба як шабонаруз баробар буда, хатогии солшумори тартибдодаи Хайём дар 5000 сол ба як шабонаруз баробар аст. Аз ин чо пайдост, ки таквими Хайём нисбат ба солшумории имрузаи мо 7 сония дакиктар аст. [3, с.20-21]
Дар сохаи математика ба Умари Хайём муяссар гашт, ки муодилахои кубй ва дарачаи чорум (бикавадратй)-ро хал ва тадкик намояд. Умари Хайём 25 намуди муодилахои хаттиву квадратй ва 8 муодилаи кубиро хал ва тахкик намудааст. Дар хандаса барои собит намудани фарзияи Уклидус (Евклид) Хайём назарияи хатхои параллелро нишон додааст ва имруз бо номи «Чахоркунчаи Хайём-Саккери» дар таърихи илми хандаса сабт шудааст. Дар сохаи муайян сохтани вазни хоси чисмхо Хайём усули наверо фарккунанда аз усули пешиниён ба миён овардааст. Вай ба гайр аз усули баркашй роххои муайянсозии вазни хоси чисмхоро бо рохи далелу бурхони хандасиву чабрй (геометриву алгебравй) ба миён овардааст.[3, с.23-24]
Назарияву андешахои Хайём рочеъ ба чабру хандаса ва илмхои табиатшиносиву хайатшиносй дар таклифи донишмандони Шарку Fарб ба монанди Насируддини Тусй (12011274), ^утбиддини Шерозй (1236-1311) Рене Декарт (1596-1650), Эворист Галус (1811-1832) ва дигарон такмилу тасдик гашта, баъдан инкишоф ёфтаанд. Дар сахифахои таърихи илм иборахои ба номи Хайём-Ниютон, чахоркунчаи Хайём-Саккери собит гаштаанд.
Х,аким Умари Хайём натичаи мушохидахои нучумии солхои 1074-1092-ашро дар чадвали нучумй, ки бо номи «Зичи Маликшохй» маъруф аст, чамъбаст намудааст. Дар тули ин солхо вай
бо дастури вазири донишманд Низомулмулки Тусй ва султон Маликшоди Салчукй дар дамдастй бо донишмандоне чун Абудотам Музаффари Исфизорй, Абулаббоси Лукарй (Марвй), Маймун ибни Начиби Восифй, Абдуррадмон Мансури Хозинй ва чанд тани дигар муваззаф шуд, ки дар асоси нишондоддои дакики нучумй таквими нави солшумориро тартиб диданд. Ондо ба он муваффак шуданд, ки тули дакики солро 365 рузу 5 соату 49 дакикаву 15 сонияву 48 робеъа муайян кунанд. Солшумории ондо шамсй буд ва дар сол аз 1-уми фарвардин (Навруз) шуруъ мешуд. Дар «Зичи Маликшодй» таквимдои гуногун, арзу тули шадрдо ва федристи ситорадо дарч гардида буд. Ин ислодот ба солшумории Яздигурдй аз 16 марти соли 1079 ба расмият даромада буд. Ва бояд гуфт, ки ин таквим яке аз дакиктарин таквимдо дар илми чадонй мадсуб мегардад. Чунончи ин таквим дар 5082 сол як шабонаруз хатогй дорад. Х,олон ки таквими григорианй дар 3323 сол як шабонаруз хатогй дорад.
Бояд афзуд, ки асоси ин таквим касри 8/33 мебошад, ки маънои он аз 33 соли даврй 8 солаш бояд кабиса шавад. Дар ин таквим давомоти сол ба (8х366-25х365):33=365 шабонарузу 2 соату 42 дакикаву 42 сония баробар аст. [1, с.18]
Бояд гуфт, ки афкори фалсафии Умари Хайём дар рисоладои «Дархостнома» ё «Рисола фи куллияти-л-вучуд», «Ал-чавобу-с-салоса масоил зарурату тазод фи-л-олам ва-л-чабр ва-л-бако», рубоиёт ва чанд асари дигари у баён шудааст. Вай дар фалсафа худро шогирд ва пайрави Абуалй ибни Сино медонист.
Вай дар таърихнависй низ дасти кавй дошта, ки китоби «Наврузнома» далели ин гуфтадост. Ин асар аз мукаддима ва 14 боб иборат буда, аз таърихи пайдоиши чашни Навруз ва дар робита ба ин аз таърихи Эронзамин ва сулоладои Эрони бостон, тайини рузи чашни Навруз аз руи таквими кадимйдикоят мекунад. Дар асар дамчунин маводи чолибе дар бораи таквимдо дар даврадои гузашта то адди Маликшоди Салчукйчой дорад.
Хуллас, аз ошной бо осории илми Х,аким Умари Хайёми Нишопурй бар меояд, ки вай дар радифи шоири бузург будан, яке аз олимони тавонои энсиклопедист мадсуб ёфта, бо эчоди осори гаронбадо дар риштадои гуногуни илм, бахусус риёзиёт (математика) шудрати чадонй пайдо намудааст, ки ин амр боиси ифтихори дар як точики хештаншинос аст.
АДАБИЁТ
1. Бобоев Х. Нигорише аз осори илмии Умари Хайём // Адаб. 2000, №4. С.18.
2. Ду рисолаи Хайёмй. Тедрон, 2002. С.35-38.
3. З. Комилй А. Садми Умари Хайём дар инкишофи илмдои табиатшиносии чадон // Умари Хайём даким, олим, ва адиб. Душанбе - 2002. - С. 20-21.
4. Ризо, Фазлулло. Нигоде ба Умари Хайём. Тедрон, 2000. С. 117.
5. Турсунов А. Хайём // Энциклопедияи советии точик. Ч.7. Душанбе, 1987. с.598.
6. Файзулло Ризо. Нигоде ба Умари Хайём. Тедрон, 2000. С. 34.
НАУЧНАЯ ДЕЯТЕЛЬНОСТЬ ОМАРА ХАЙЯМА
Омар Хайям Нишапури (18.05.1048-04.12.1131) благодаря своим шедевром-рубаи стал знаменитым во всем мире, а также великим ученым-энциклопедистом. Хайям также известен как математик, философ, поэт, историк, астроном, географ и медик. Огромный вклад внёс в алгебру построением классификации уравнений и их решением. Но в основном его знают как великого философа и поэта.
Среди его научных работ основное место занимает произведение «Рисола фи барощн ало маноили- л-цабр ва-л-муцобала».
В астрономии заслуга Омара Хайама очень велика. До сих пор во всем мире используют календарь составленный им несколько тысяч лет назад.
Ознакомившись с творчеством и научными трудами Омара Хайама мы вправе считать его и великим поэтом и энциклопедистом. Как мы отмечали выше его заслуга в развитии математических наук вправе является уникальным. Мы гордимся, что этот великий ученый является нашим предком, и мы гордимся этому.
Ключевые слова: Омар Хайам, наука, математика, история, календарь, всемирная известность.
SCIENTIFIC HERITAGE OF UMAR KHAYYAM
Hakim Umar KhayyamNishapuri (18.05.1048-04.12.1131), is known throughout the world for his poetry, was one of the greatest encyclopedic scholars in the fields of mathematics (mathematics), astronomy (astronomy, philosophy, medicine, music, geography, history, etc.) also has full dominance and has lift a lasting scientific legacy. However, it should be noted that in the science world, Umar
Khayyam is known first of all andforemost as a mathematician. Among his meny mathematical works, his book «Risola fi barohialomanoili-l-jabrval-l-muqobala» takes a special place.
Umar Khayyam's contribution to the science of astronomy is to such an extent that his calendar is more accurate than the current world calendar.
In short, acquaintance with the scientific works of Umar Khayyam shows, that he along with being a great poet, and also hi was one of the most powerful encyclopedic scholars and gained worldwide fame by creating valuable works in various fields of science, especially mathematics it is the pride of every self-aware Tajik.
Keywords: Umar Khayyam, science,mathematics, ninth, history, calendar, Navruz, worldfame.
Сведение об авторе:
Рахимзода Курбонали Назар - старщий перепадаватель кафедры Государственное управление и всеобщая история Дангаринского государственного университета Тел: (+992) 904434214
About the autors:
Rakhimzoda Kurbonali Nazar - Senior Head of the Department of State Administration and General History of Dangarin State University Tel: (+992) 904434214
УДК 792 (091), (575,3)
САНЪАТИ СИНАМОИ ТО^ИК ДАР СОЛ^ОИ ИСТЩЛОЛИЯТ ВА ТАМОЮЛИ РУШДИ ОН
Якубшоев А.Х.
Донишкадаи давлатии забощои Тоцикитсон ба номи С. Улугзода
Дар фарханги муосир санъати синамо макоми хоса дорад. Ин соха дар тарбияи маънавй ва ташаккули хаёти фархангии чомеа таъсири амик мегузорад, зеро ки он чун санъати муосир минбари ташвикот махсуб меёбад. Тавассути он акидахо ва назархои механпарастона, инсондустона таргиб карда мешаванд. Доир ба мавкеъ ва манзалати синамо Асосгузори сулху вахдати миллй - Пешвои миллат, Президенти Чумхурии Точикистон мухтарам Эмомалй Рахмон дар яке аз баромадхояшон кайд намудаанд: «Синамо чун чузъи асосии фарханги чомеа воситаи асосии таргиб ва пахнкунии идеологияи давлатй дар байни чомеа махсуб меёбад ва ягон намуди дигари санъат онро иваз карда наметавонад.»[1, с.8]
Аз ин ру, ба ин соха бояд хар чи бештар диккат дода, аз он ба таври зарурй истифода кардан лозим аст. Синамои миллии точик дар давраи Шуравй, соли 1929 ба вучуд омад. Х,амин сол бо саъю кушиши Василий Кузин, Артём Шевич, Николай Гезулин нахустин (кадр) кисмхои синамои точик бо унвони «Омадани аввалин поезд ба Душанбе» ба навор гирифта шуданд ва 16 октябр ба тамошобинон пешниход шуданд[2, с.143] Таъйиноти техникии синамо пуркувват ва замонавй буда, ба талабот чавобгу буд. Филмхои бадей, хуччатй, таърихй ва детективй ба навор гирифта шудаанд.
Филмхои дар замони шуравй ба навор гирифташуда имруз хам мавкеашонро аз даст надодаанд ва дар тарбияи механпарастии насли наврас сахми назаррасе доранд. Аксарияти филмхои офаридашуда, ки дар байни тамошобинон махбубият пайдо кардаанд ва ба тамошобин гизои маънавй медиханд. Дар замони шуравй Кумитаи киноматографияи назди Хукумати ЧШС Точикистон бо сохторхояш-киностудияхои «Точикфилм» «Точиккинотехника», «Точиккинопрокат» амал мекард. Тахкикотхо нишон доданд, ки солхои 1980-1990 -ум синамои точик ба мархалаи нави рушд ворид шуд ва мунаккиди синамо Р. Дорайсвами дар маколааш ин давраро «гулгулшукуфии синамои точикй»[3, с.10] номидааст.
Ба кишвари мо зарур омад, ки бозори синамои худро ташкил дихад, ки тамошобинро ба кинотеатр чалб кунад, то ки имконият пайдо кунад, ки гизои маънавй гирад. Барои истехсоли синамо зарур аст, ки харочотро бо даромади иловагй пушонда, филми навро истехсол кард. Чанги шахрвандй ба сохаи санъати синамо таъсири сахти маънавй расонид.
Дар дахсолаи аввали истиклолият ба баркароркунии киноматография аз чониби давлат маблаггузорй огоз мешавад ва устодону мутахассисони ин соха дубора ба кору фаъолияти худ машгул гардиданд. Аммо, мутаассифона, заминаи истехсолотй кариб вучуд надошт ва онхо асосан наворгиранда, камерахо ва дигар техникаю тачхизоти заруриро бо худ меоварданд.
Аз тахкикот бармеояд, ки пас аз сохибистиклол гардидани чумхурй синамои точик бо мушкилихои зиёде ру ба ру гардид, ки ба он чандин омилхо таъсир мерасонданд.
Ин, пеш аз хама катъ гардидани маблаггузории марказии Кумитаи киноматографияи ИЧШС ва иктидори заифи воситахои дохилии чойдошта, огози чанги шахрвандй дар мамлакат ва
