НАЦИОНАЛЬНЫЙ ХАРАКТЕР ПОСТМОДЕРНИСТСКОГО ПРОИЗВЕДЕНИЯ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

Филологические науки ЭОК 82.09

ПОСТМОДЕРНИСТ1К ШЫГАРМАДАГЫ ¥ЛТТЬЩ БОЛМЫС

С.У. Такиров1

Аннотация

Мацалада ХХ гасырдын, алпысыншы жылдарында философияда, мэдениетте, элеументануда, эдебиетте KepiHic берген постмодернизма цубылыстары царастырылады. Сонымен цатар жазушы Мухтар Магауиннщ шыгармашылыгын талдай отырып, постмодернизм элементтерi кездесетш «Екеу», «Касцыр-Бeрi» эцгiмелерi сарапца салынады.

Heei3ei свздер

Казац эдебиет, цазац эдебиеттану гылымы, модернизм, постмодернизм, постмодернистiк коллаж, цара юмор, цазiргi цазац цазац эдебиет.

^аз1рп дYниежYзiлiк эдебиетте eзектi мэселе болып отырган постмодернизм цубылысы екеш бэрiмiзге белгiлi. Кандай жагдай болмасын улттыц эдебиетiмiздi дYниежYзiлiк зацдылыцтардан белш царай алмаймыз. Эдебиеттанушы талым Ж.Жарылгапов: «¥лттыц эдебиеттер eзiнiц даму сатыларын тYрлi хронологиялыц кезецдерде жYзеге асырып отыруы, ол сатыларга тэн ерекшелжтердщ эр халыцтарда тYрлi уацыттарга созылуы, сатылап дамудыц механикалыц тYPде жYзеге аспайтынын кeрсетедi. Мысалы, Ренессанс Кытайда VIII гасырда басталса, оган жацын орналасцан Жапонияда Ренессансца тэн белплер XIV гасырда кeрiнiс бере бастады, ал тYркi элемiне цатысты эдебиетте XIV-XV гасырларда, еуропалыц Ренессанстыц отаны -Италияда XIV гасыр, Францияда - XVI гасыр. Ортагасырлыц мэдениетке Кытай III гасырда цадам жасаса, Рим империясы классикалыц ортагасырлыц эдебиетке IV гасырда ене бастады», - дейдi [1, 11-12]. Мунан дYниежYзiлiк процесс барлыц елде бiрдей бiр мезгiлде жYзеге аспайтындыгын байцаймыз. Кей елдерде ерте, ал кейбiр елдерде кеш жYзеге асып жатцан эдеби YДерiстер бэрiбiр элемдiк эдеби-мэдени жYЙенi айналып eтпейдi. 0зге елдердiц улттыц эдебиет де тек eзiнiц шю жагдайымен, басца елдердiц эдебиетiне мYлдем цатыссыз, жеке дами алмайтындыгы сияцты цазац эдебиетi де басца елдермен царым-цатынасца тYсуi нэтижесiнде жаца багытта цалыптаса бастады деуiмiзге болады.

Казац эдебиетiндегi постмодернизм жазушыларымыз бен ацындарымыз тарапынан eзiнiц жацашылдыц сипатын жогалта бастады. Ал, галымдарымыз тарапынан постмодернизм эдебиетшщ шындыц болмыспен арацатынасын, танымдыц мYмкiндiгiн зерделеу, зерттеу улттыц эдебиетiмiзде басы ашыц мэселе ^йшде цалып отырганы шындыц.

Бiз осы шагын мацаламызда цазiргi цазац эдебиетшщ гарнект eкiлi, iрi цаламгерлерiмiздiц бiрi, сeз eнерiнiц майталманы М.Магауиннщ

1 Такиров Саржан Уахитович - кандидат филологических наук, Карагандинский государственный университет им. академика Е.А. Букетова (Казахстан).

кешнп жылдары жарык керген эцгiмелерiнен постмодернизм агымынын, элементтерiн кептеп ушыратамыз. ^аламгердщ «Екеу», «^аскыр-БерЪ> энгiмелерiнде жанаша iзденiстер бар екенш байкаймыз. Ягни, постмодернизмнiн ущкындары кептеп кездеседi.

Жазушынын «Екеу» энпмесшде кейiпкерлердiн аты (еам^ мулдем аталмайды. Бiрден окигага енесiз. ДэстYрлi шыгармалар сиякты басталу орны немесе алдымен кейiпкерлерiнiн жагдайымен таныстыру деген ниет авторда байкалмайды. Iшкi монологпен басталады. Ягни эйел кейiпкердiн аныгын бымейтш туман ойы. «Бiр керген - бШс...» - дептi каза;. «... Ею керген - таныс». Бiр емес, екi емес... осы жет жыл iшiнде жетпiс рет... кершт^ Бэлкiм, жYз. Алайда, бiлемiн деп те, танимын деп те айта алмас ед^ Аты кiм? Жен кайдан? Кiм болган, не ютеген? БYгiнгi шаруасынын мэнiсi неде? Бэрi де кYHгiрт. КYHгiрт емес, мYлде беймэлiм. Тек казiргi кэсiбi туралы гана булдыр елесi бар. Элде бизнес, элде билiк. Элде кожайын, элде кызметшi. Эйтеуiр, тыныштыгы кем. Ал уакыты... тапшы. Тапшынын езшщ такыры» [2, 216]. Бул жерден бiз шыгармага енбес бурын бiраз жайга ;аны; боламыз. Беймэлiм, ^н^рт элемде емiр сYрiп жат;ан кейшкерiмiздщ булай дYДэмэл ойда жYPуi де занды кубылыс. Постмодернистiк шыгармалардагы кешпкердщ iшкi калтарысындагы езi шешiмiн таба алмас ситуациялардын кептiгiн ескерсек, онда бул кубылыс шыгарманьщ басында-а; ез керiнiсiн берiп Yлгердi дей аламыз.

Ендi автор о;ига iзiмен жYPуге бекiнедi. Жогарыдагы бейтаныс кейiпкерiмiзбен ойдын иесi екеуiнiн калай жолыккандарын немесе кездескендерш сез етедi. Автордын кешпкерлерш театрда кездестiруiнiн езi, персонаждарынын жогары мэдениеттi екендiгiн ангартады. Сондай-ак театрга кiрiп келген беттегi эйел кешпкердщ ешюмге бiлдiрмей езi гана сырттай топшылаган ойын автор ез атынан шебер баяндайды. Оны шыгарманын мына жерiнен байкаймыз «... булардын жас кезшдеп каптаган халык керiнбейдi. Жартысынан артыгы бос. Жэне келген журт тYгел егде, егде болмаса да, токталган адамдар. Жастар атымен жок.» [2, 216]. Бул бiр жагынан алып карасак, когамнын шындыгы екенш жасыра алмаймыз.

Сонымен катар керкем эдебиеттщ тэлiм-тэрбие, байыптылыкка караганда ею инсаннын ортасындагы интимдiк карым-катынастарын суреттеуш де шыгармадан кере аламыз. Кешпкерлердщ бiр-бiрiмен жакындасулары, осы жакындыктын жет жылга дейiн созылуы (мYмкiн одан кешнде), тYсiнiксiз карым-катынаста жYрсе де бiр-бiрiн асыга кYтулерi тургысынан келгенде екеуш моральдык тургыдан актай алмаймыз жэне де кшэлай да алмаймыз. Себеб^ еркек пен эйел арасындагы интимдiк карым-катынастарды керкем шыгармада керсету постмодернистiк эдебиеттiн негiзгi ерекшелiктерiнiн бiрi. Екеуi де бiлiмдi, саналы жандар. Мысалы эйелдiн кандай кызмет аткаратынын автор кейiпкер ойы аркылы береди «Бiрiншi актiден сон кетсем бе, кетпесем бе деп отырган, ендi кайткенде де кетуге бекiндi. Келденен бiреу керсе уят-тагы. Аулактап, бiрер орын жылжып отыру тагы ынгайсыз. Онын Yстiне, балалардын токсандык бакылау жумысы. Тезiрек карап бiтiп, корытындысын шыгару керек», - деп ез ойымен арпалысып отырган эйелдiн муFалiм екенiн жазбай танимыз [2,217]. Муны да осы мэтiнде астарлап (подтекст) жетюзген.

Сырткы ортамен карым-катынаста езш эрдайым сыпайы устайтын, адамгершiлiк шегшен аспайтын кейiпкерiмiз эп-сэтте сезiмге берглш кояды. Ол Yшiн бейтаныс еркектщ кiм екенi манызды болмады.

Болары болып, бояуы сщш болган соц «Атыцыз юм?» деп сураган жасы келсе де сулулыгын бермеген, цызулыгын жогалтпаган эйелге «Менщ атым... Шопыр, Сенiц атыц - Бойжеткен. Кеп бiлген кiсi тез цартаяды», -деген еркектiц жауабынан оныц цупияга немесе жумбацтыцца жаныныц цумарлыгын ацгарамыз [2, 220]. Шопыр деп таныстырган азаматтыц «Сет мен бiздiц цатынасымыз айырбас саудага цурылды той. Бiрац мен кебiрек пайда тапцан сияцтымын. Шай цанша турады?» деген кексiн тYрiндегi сурагына бойжеткен аталган эйелдiц «- Шай - тегш. ^ызыметке цосымша. Ал басцасы... Сiрэ, сiз емес, бiз телеуiмiз керек шыгар...», - деген жауабы арцылы он тогыз жыл жар цушагын кермеген жанныц ойын автор астарлап, бYкпесiз жеткiзген [2, 220]. 0зi танымайтын, не югеп, не цоятыны белгiсiз, Yнемi асыгыс жYретiн, эйтеуiр жумысбасты, царбалас жанныц осы жет жылдагы iс-эрекеттерiн автор бYге-шYгесiне дейiн сабацтап, айтып жатпаса да бiз оныц жай-^йш «Бойжеткенге» келген эрбiр iс-цимылынан байцап отырамыз. Ягни, жазушы эр шыгарманыц шарыцтау шегi болатындай эр адамныц да дэуiрлеуiнiц белгiлi бiр межеа болатындыгын тiлге тиек етпесе де, оцига негiзiнде оцырманныц санасына жетюзе бiлген. Бiр-бiрiн жацсы танымайтын екеуi Yшiн кiм екендерi мацызды емес. 0йткеш екеуi де бiр-бiрiн iздейдi, тiптi, кездесулерiнiц арасы узап кеткенде асыга, сагына, телефон шылдырласа елецдей (эйел) кYтедi. Шопыр келш кеткен соц бойжеткен рацат табады. Белгiлi орыстыц кернектi жазушысы В.Пелевиннщ айтуынша: «Ведь секс - не проста стывковка известных частей тела. Это еще и энергетический союз между двумя существовами, совместный трип» деген пiкiрi постмодернистж шыгарманыц непзп арцауыныц бiрi [3,260]. М.Магауиннщ шыгармасында да осы керiнiс табады. Жазушыныц ситуацияны берудегi шеберлiгiн жоцца шыгара алмаймыз. Олардыц бiр-бiрiмен кездесуiнiц езi белгiлi бiр жагдайларды баяндап отырады.

Жалпы, шыгармадагы монологтар негiзiнен кейiпкерлердiц диалогтарынан да кершю бередi. Кейiпкерлердiц ойлары полифонияда шешiмiн тауып жатады. Автор диалогтардыц барлыгын дэстYрлi елшеммен емес, авторлыц баяндау Yлгiсiнде багыттайды, тек мэтш iшiнде тырнацшалар арцылы гана ажырататындай етiп бередi.

М.Магауиннщ «Екеу» эцпмесшен постмодернизмнiц нышандарын аныц байцай аламыз. Кейiпкерлердiц атыныц аталмай жумбац болуы, олардыц (еркектщ) айналысатын кэсiбiнiц белпаздт, дэстYрлi эдебиеттегi керкем шыгармалардагыдай тэлiм-тэрбие берушiлiкке емес, сонымен бiрге тутас бiр оциганыц керiнбеуi, диалогтардыц мэтш шшде ажыратылмай келе беруi, аллюзияныц, полифонияныц, кYЦгiрттiктiц басым болулары жэне ирониямен берыген тустардыц кептiгi, шыгарманыц шешiмiнiц тYсiнiксiздiгiнен (элгi кейiпкерiмiздiц «Шопырдыц» цайта айналып келдi ме, келмедi ме белпаздт) шыгарманы постмодернистiк тургыда жазылган деп айтуымызга болады.

Келеа постмодеристiк Yлгiде жазылган шыгармалардыц бiрi М.Магауиннщ «Цасцыр - Берi» эцпмеа дер едiк. Бул эцгiме эдеби-эссе гспетп. Алайда, астарлы ойы тым терецде жатцанын байцаймыз. Жазушы эцпмеш дэстYрлi Yлгiде жазганымен постмодернизмнiц элементтерш шебер пайдаланган. Шыгарманыц атауы айтып тургандай цасцыр жайлы эцгiме цозгалады. Бiрац ол журт YДере цорцып, жау санайтындай цасцыр емес. Берi кейiпке енген рухты берi жайлы. Автор постмодернистж шыгармалардагыдай тYсiксiздiкке жол бермеген,

дегенмен окырманнын ^джте калатынын алдын ала бШп, оны да назарынан тыс калдырмайды. Ен эйгiлi постмодернист Аргентиндiк Хорхе Луис Борхес «Пьер менар, автор Дон Кихот» атты энпмесшде Сервантес романынын кейбiр тарауларын ешбiр эршн езгертпей, кайта жазган болса, М.Магауинда осы шагын гана энгiмесiнде тек такырыбын езгерту аркылы алдынгы берыген жолдарды еш езгертпестен сол калпында алдынызга кайта койып, багзы заман мен казiргi жайдын рухани ^йш тайга танба баскандай етiп аныктап суреттеп бередi. Ягни паралеллизм аркылы ^сшжазджт жою Yшiн) окырман санасына эсер етудi кездейдi. Жогарыда айткан эйгiлi постмодернисiмiз Х.Л.Борхес: «Дон Кихот езi туралы романнын окушысы, ал Гамлет езi туралы драманын керермеш болуы эбден мYмкiн» деп санайды екен [4, 66]. Олай болатын болса эйгiлi жазушы М.Магауиннщ «^аскыр-БерЬ энгiмесi казактын езi туралы жазылган шыгарма дер едiк. Бiздiн санамызда тотемдiк белгiмiз арыстан немесе жолбарыс емес ол эрине «Берi». бйткеш, «арыстан - сес пен ^ш, жолбарыс - еп пен куат, бiрак шене, курт - жYрек пен рух», - дейдi жазушы агамыз. Ал каскыр осы шене мен курттан пайда болды. Кешн осы екеуiнiн екi тYрлi екенш де аша тYседi [5,44]. Осыны шыгарманын жалпы мазмунына аркау еткен жазушы тYрлi эдеби ойындарды бiрлестiре отырып окырманнын ой адасуынан кашкан. Автор осы ойыннын иесi болганымен, ол колындагы маскаларды, керiнiстердi, тарихи жагдайларды бере отырып, олардын орындарын ауыстырушы болып табылады. Диалогтардын дэстYрлi шыгармалардагыдай емес, мэтiн iшiнде тже багытта кететiн тустары да баршылык.

Жазушынын энгiме белiмдерiнiн такырыптарын ауыстырып отыруын бiр жагынан энгiме iшiндегi энпме деп айтуымызга болады. Мэтiн шшдеп мэтiн курылымы интертекстiк байланыстардын ерекше типтерiнiн бiрi екенiн тiлшi талым А.С.Адилова ез енбегiнде ескерте отырып, роман шшдеп келтiрiндi роман жайында мынадай пiкiр бiлдiредi: «...роман шшдеп роман-курылымы, жанры, кетерген мэселесi тургысынан бiр-бiрiне уксас, ягни акпарды беру коды бiрдей екi мэтiннiн бiр шыгарма iшiнде катар келуi. Мунда автор мен кешпкер романы катар ерШп, олардагы мазмунды-астарлы жэне мазмунды-концептуалды акпар параллель берiлiп, бiрiн-бiрi толыктырып отырады. Ал романда «дэуiрлiк шындыкты керкем жинактау Yшiн жекелеген адам тагдыры жеткiлiксiз, эр алуан элеуметтж топтардын кым-кигаш кYPДелi карым-катынастары, олардын максат-мYДДелерiндегi бiрлiктер мен карама-карсылыктар, емiр тiршiлiктерiндегi езектi окшалар мен кезендi кубылыстар кен камтылып, терен тутастырылуга, сол аркылы жалпы когамдык дамудын зандылыктары танытылуга тиiс» екенш ескерсек, роман шшдеп роман типтес интертекстуалдылык курылымдык тургыдан да, семантикалык жагынан да аса кYPделi, тYсiнiлуi киын болып келедi. Бул жагдайда келтiрiндi роман окырман Yшiн автордын ез романы семантикасын метасипаттау болып табылады. Бул келтiрiндi роман кешпкердщ эдеби шыгармасы болганмен, сейлеу субъектганщ езгеруi - шартты, ягни роман шшдеп роман iшкi интертекстуалдылык деп саналады», - дейдi [6,97]. Романнын аукымы энгiмеге караганда кен дэрежеде болганмен де, роман iшiндегi келтiрiндi романнын сипаттамасы энгiме iшiндегi энпме курылымына да толыктай жауап бере алады. Энгiмедегi келтiрiндi мэтiннiн (бiрiншi белiмнен баскасынын) континуумы (уакыт пен кещстжтщ жалпы атауы) шектеулi болганмен, онын концептуалды-мазмунды, концептуалды-

астарлы ацпарыныц цундылыгы алдыцгы автор баяндаган «Касцыр» белiмiне цараганда езектi эрi багалы.

Элемдiк эдеби YДерiсте интертекстуалды байланыстардыц белгiлi бiр шыгармаларды кешнп бiр автордыц жалгастыруы немесе аяцтауы сынды тYрлерi жиi кездесiп жатады. Осы орайда тiлшi талым А.С. Адилова езшщ ецбегiнде мэтiндердi жалгастырудыц негiзгi ерекшелiктерiнiц бiрi мынада: «...оцырмандардыц назарын ерекше аударган туындылардыц танымалдыгы, белгiлiлiгi негiзiнде оган цайта цажеттШк тугызу арцылы таза коммерциялыц мацсатты кездегендiктен пайда болса да, оларды екi жацтан царастыруга тиiспiз. Жеке когнитивтж кецiстiгiнде айрыцша мацызга ие туындыны жалгастыру авторга езiнiц шыгармашылыц мYмкiндiгiн танытуга, эдебиет элемiнде езi унатцан жазушы мен шыгарманыц умытылмауын цамтамасыз етуге жэрдемдеседi. Ал оцырманга цаламгердiц эрудициясы, жалпы кредосы сияцты экстралингвистикалыц факторлар мен лингвистикалыц факторларды багалауга мYмкiндiк бередi», - деген ете цунды пiкiр бiлдiредi [6,119]. Бiз царастырып отырган М.Магауиннщ шыгармасында да мэтiндi жалгастырудыц керiнiсi бар. Бiрац ец басты ерекшелiгi М.Магауиннщ бурынгы бар мэтiндi жалгастыруы емес, цайта осы эцпменщ жалгасын елу жылдан соц немересiнiц роман-эпопеяга айналдырып жазатындыгын ескертуi. «Ал, эцгiменiц роман-эпопеяга айналганын, менiц немерем Бату бижке кетерген жаца нусцасын елу жылдан кешн оцисыз. Тек... сол ерекше шыгарманыц аты да «Касцыр» болып шыцпагай... Каушаздж шарасы ретiнде «БерЬ> атауын бiржола бекiтемiз. Эцгiмемiздiц аты - БерЬ» - дейдi жазушы агамыз [5,55]. Бул автордыц цазац рухын болашацта багзы «Берi» кейпшде керiнсе деген ниетiнiц керiнiсi.

Эцпме iшiндегi эцгiме оцигалары бiр-бiрiн толыцтыратын мэтiндер арцылы белгiлi бiр жYЙелiлiкпен орналасады. Кейiнгi «Касцыр» аталатын белiмнiц орнын «Берi» белiмi басатынын цаламгер шебер айта келiп, оны (кешнп «цасцыр белiмiн») автор астарлы магынамен, ирониямен жоцца шыгаруды кездейдi.

Тужыра айтцанда, цазiргi цазац эдебиетiнде элемдж эдеби YДерiстегi постмодернизм агымыныц теориясымен жазылган туындылардыц бар екендiгiн байцаймыз. Буган улттыц эдебиетiмiздiц кернектi екыдершщ бiрi М.Магауиннщ жекелеген шыгармаларын талдау барысында кез жеткiздiк деп ойлаймыз. Ал, постмодернизм цубылысы элi ^нге эдебиеттанушы галымдарымыз тарапынан iргелi зерттеудi цажет етiп отырган езектi мэселе.

Пайдаланылган эдебиеттер тiзiмi:

1. Жарылгапов Ж.Ж. Кдзац прозасы: агымдар мен эдютер: Монография. -Караганды: Гласир, 2009. - 400 б.

2. Магауин М. Шацан-Шерь Роман, хикаят, эцпмелер. - Алматы: Атамура, 2005. -288 б.

3. Пелевин В. Священная книга оборотня. - Москва: Эксмо, 2010. - 414 с.

4. ¡амацова А.С. Асыл сездщ теориясы. - Алматы: Танбалы, 2009. - 376 б.

5. Магауин М. Тазыныц ел1м1. Хикаят, эцпмелер. - Алматы: Атамура, 2004.- 256 б.

6. Адилова А.С. Каз1рг1 цазац керкем мэтшдершдеп цитация цубылысы немесе мэтш 1ш1ндег1 мэтш: Монография. - Караганды: КарМУ баспасы, 2012. - 262 б.

© С.У. Такиров

УДК 82.09

НАЦИОНАЛЬНЫЙ ХАРАКТЕР ПОСТМОДЕРНИСТСКОГО ПРОИЗВЕДЕНИЯ

С.У. Такиров

Аннотация. В статье рассматривается проявление постмодернизма, берущего начало в шестидесятых годах ХХ столетия, впитавшего прошлое советского периода и настоящее девяностых годов СНГ в современной философии, культуре, социологии, лингвистике, литературе и других научных сферах. Авторы анализируют творчество Мухтара Магауина, в котором ярко проявляются элементы постмодернизма. Вместе с тем приводятся примеры его рассказы «Екеу», «Каскыр-БерЬ, в которой отчетливо проявляется явление постмодернизма.

Ключевые слова: казахская литература, казахское литературоведение, модернизм, постмодернизм, постмодернистский коллаж, черный юмор, современная казахская проза.

UDC 82.09

NATIONAL CHARACTER OF POSTMODERNIST WORKS

S.U. Takirov

Abstract. In the article the manifestation of postmodernism, originating in the sixties of the XX century having soaked the past of the Soviet period and the present in the nineties of CIS in modern philosophy, culture, sociology, linguistics, literature, and other scientific fields is considered. The authors analyze the work of Mukhtar Magauin in which elements of postmodernism express brightly. However, examples from his story, «EKey», «K£CK;bip-Eepi» are given, in which phenomenon of postmodernism is clearly manifested.

Keywords: Kazakh literature, the Kazakh literary studies, modernism, postmodernism, postmodern collage, black humor, modern Kazakh prose.