CC BY
9ГТАХР 17.07.31
ИНТЕРПРЕТАЦИЯ - КвРКЕМ ШЫГАРМАНЫ ЦАБЫЛДАУ МЕН ТУСШУДЩ
Б1Р ЖОЛЫ
F.H. Отарбаева1, Б.Д. Ж^мацаева 2 1 PhD докторант 2 п.г.к., кауым. профессор Сулейман Демирель атындагы университет, Казакстан, Каскелец к. e-mail: bereke.zhumakayeva@sdu.edu.kz
Макалада керкем шыгарманы интерпретациялаудыц тэсiлдерi мен тYрлерi, олардыц туындауы туралы зерделенедi. Керкем мэтiндi тYсiнуде интерпретацияныц тYрлi тэсiлдерi мен тYрлерi карастырылады. Кабылдау мен тYсiнудiц аракатынасы, интепретацияныц негiзгi тYрлерi мен кызмеп, керкем шыгарманы тYсiнудiц тэсiлдерi мен децгейлерi сараптала отырып, непзп ой-т^жырымдар галымдар пiкiрлерiмен дэйектеледi. Интерпретация теориясыныц негiзгi мэселерi мен олардыц туындау себептерi айтылады.
Т}йт свздер: интерпретация, mYciHy, герменевтика, керкем мэтт, рецепция, интерпретатор, оцырман
Интерпретация - эдебиеттанудагы кYPделi, эрi ani де болса жан-жакты зерттей тYсудi кажет ететiн мэселелердiц бiрi. Керкем шыгарманы окыганда эр окырман интерпретатор ретшде танылатындыктан интерпретация мен талдаудыц ара-жтн ашып керсеткен зерттеулер кеп емес. Керкем шыгармага талдау жасай алу Yшiн де ол шыгарманы кабылдап, тYсiну керек. Ал, интерпретация дэл осы кабылдау, зердеге тYЙiп, тусшу деген ^гымдарды кездейдi.
Интерпретация латынныц «Interpretatio - делдалдык (посредничество)» деген ^гымынан тарайды. Ягни, керкем шыгарманы кабылдау, тYсiну мен талкылау, ой корыту, шыгармашьщ ецдеуден еткiзу.
бнер туындылары, оныц iшiнде керкем шыгарма да адамдардыц езара тыгыз карым-катынасына негiзделедi. Эйткенi автор ез туындысын халыкка, белгiлi бiр кауымга, бiреуге арнап жазады. Керкем шыгарма - оны тудырган адамныц жолдауы iспеттi. Сондыктан окырман сез аркылы туындыныц керкемдiк элемiн жэне оны жасаган авторды кабылдайды. Керкем тшдщ адамды сендiретiн, ж^бататын, ойлантатын к^ретп кYшi бар. Кейде автор шыгармадагы баяндауга араласып, кейiпкерiне болысатын, окырманмен сырласып, ой белiсетiн, с^хбат к^ратын жайттар да кездесiп жатады. Сондыктан соцгы жылдары эдебиеттану шыгарманыц мэтшдш жYЙесiндегi автор образы, оны окырманныц кабылдауы, оган эсерi сынды кYPделi мэселелерге кецiл беле бастады. Б^л т^ргыдагы зерттеулер - казiргi казак эдебиеттануында каркын алып келе жаткан герменевтиканыц Yлесiнде.
Герменевтика (грек тшшен аударганда тYЙсiну) - мэтiндi интерпретациялау теориясы жэне магынаны тYЙсiну гылымы. Герменевтика казiргi батыс эдебиеттану гылымындагы эдебиет теориясыныц базалык к¥рылымы болып табылатын негiзгi эдiснамалык кагидаларын зерделеуде кец тараган. Тарихи мэлiметтердi филологиялык тэсiлдер аркылы зерттеу ретiнде герменевтиканыц эдеби жэдiгерлердi оку мен тYсiнуде мацызы зор. Герменевтикалык тэсiлдiц тарихы Yлкен екi кезецнен тирады. Бiрi - дэстYрлi классикалык та, екшшю - казiргi эдебиеттанулык герменевтика. ДэстYрлi филологиялык герменевтика мен казiргi эдебиеттанулык герменевтиканыц ара жiгiн Вильгельм Дильтей мен Георг Гадамер сынды философ галымдар ажыратып берген болатын. Ty^^ процесiндегi «тарихи аралык», «тарихи кезкарас» категориялары б^л мэселенiц негiзгi айкындауыш факторы болды. Эдеби герменевтика - енер туындысын жеке дYние ретшде карастыру мYмкiн емес, енер туындысы дэстYрлi мэдениеттiц шынайы материалы болгандыктан оны сол мэдениет контекстiнде тYЙсiну керек деп санайды.
З. Бауман герменевтиканыц гылым ретiнде калыптасуыныц непзп екiлдерi ретiнде К. Маркс, М. Вебер, К. Манхейм, Э. Гуссерл, Т. Парсонс, М. Хайдеггер, А. Щюцтарды атап керсетедi [1; 27].
Зерттеушшердщ пайымдауынша, мэтiндi тану Yшiн жан-жакты, кеп кырлы талдау кажет. Мэтiннiц магыналык мазм^ны мен композициялык к¥рылымыныц ерекшелiктерiн тYсiнiп кана коймай, сонымен катар авторлык ^станымды, автордыц iшкi элемiн, шыгармашылык даралыгын, дYниетаным ерекшелiгiн, оныц шыгарманы кiмге багыттап жазганын да ескерген
127
жен. Герменевтика енер туындысын жеке дара карастырмай, оны тудырган, дртиеге келуше ыкпал еткен дэстYрлi мэдениет аясында тану, тусiну кажетпгш алга тартады.
Герменевтикада мэтiндi тануга катысты ею тYрлi кезкарас бар. Бiрiншiсi - мэтiндi элеуметтiк, мэдени-тарихи жагдайлардыц ыкпалынсыз, тек оныц езiне гана суйене отырып, тYсiндiру кажетпгш колдайды. Екiншi жактыц устанымы бойынша герменевтика - философия. Мунда мэтiндi тYсiнуден, интерпретация жасаудан герi ол турасында ой толгау басым.
«Герменевтика казiрri батыс эдебиеттану гылымындагы эдебиет теориясыныц базалык курылымы болып табылатын негiзгi эдюнамалык ^агидаларын зерделеуде кец тараган. Герменевтиканыц этимологиясы ежелгi грек мифологиясынан тарайды. Ал казiрri герменевтиканыц гуманитарлык гылымдардыц саласындагы бесаспап эдiс ретiнде багаланып журген жайы бар», - дейдi эдебиеттанушы галым ¥. Еркiнбай. Fалым интерпретацияныц басты мiндетi сез енершщ кундылыгын угындыру екенiн айта келе, «Тарих герменевтиканы гуманитарлык гылымдардыц фундамент^ жYЙелi негiзi деп бiлдi. Алайда, казiрri эдеби герменевтика бул мэселелердi максатты турде айналып етiп, накты эдiснамалар мен эдеби тэсiлдер жасауды максат етедi. Алпысыншы жылдардыц орта шенше дейiнгi батыс эдебиеттануындагы керкем туындыны ез iшiнде гана карастыру Yрдiсiнен арылган казiрri эдеби герменевтика мэселе солай бола тура, структуралист^, лингвистикалык, коммуникативтiк тужырымдарга арка CYЙеуге мэжбYP болды. Аталмыш багыттарга арка CYЙеу аркылы казiргi эдеби герменевтика дэстYрлi герменевтиканыц интерпретация туралы уFым-тYсiнiктерiн тарих койнауында калдыруFа белсендi кызмет етуде» деп, Соловьевтыц: «Асылында сана hарекетi кандай болса да оныц болмысы - тYЙсiну (интерпретация) болады. Оныц тYЙсiнуден белек максаты болуы мYмкiн емес» - деген пiкiрiмен тужырымдайды [2].
Керкем шыгарманы тYсiну Yшiн талдап, зерделей бiлуiмiз керек те, талдау Yшiн езiмiзше кабылдап, окырмандык интерпретациядан еткiзумiз кажет. Бул карама-кайшы YДерiстi эдебиеттануда герменевтикалык (грек тiлiнен her- meneutike (techne) — енердi тYсiндiру) шецбер деп атаймыз. Бул шецберде эрбiр керкем шыFармаFа жасалFан талдау тYсiнуге жетелесе, эрбiр тYсiнудiц соцы талдауды кажет ететш анык. А.В.Матюшкин мэтiн интерпретациясы негiзiнен Yш баFытта ербидi деп керсетедь Олар - тYсiндiру (мэтш элементтерiн шынайы емiр керiнiстерiмен, баска мэтшдермен, колжазба деректермен т.б. салыстыра отырып тYсiндiре талдау); баFалау (езектшшн, мацыздылыFын керсету), кабылдау (мэтiннiц шю мазмунын тYЙсiну, зерделеу) деп керсетш, мэтiннiц iшкi мазмунын кабылдауFа ерекше токталып, темендегiдей сызбада керсетедi. Мазмун, маFына жэне мэн бiрiнен бiрi туындап, бiрiн бiрi аныктап отыратын YштаFан кураFан кезде керкем шыгарманы кабылдау жYзеге асады, керкем мэтшге интерпретация жасалады [3; 16].
Эдебиеттануда интерпретация керкем шыгарманыц тутастай магынасын, мазмунын, оныц идеясын, концепциясын тану, тушну, зерделеу болып табылады Оныц бiрнеше тYрлерi бар:
1. Алгаш^ы, о^ырмандьщ интерпретация адамныц шыгарманы о^ып шывданнан кейiнгi алгаш^ы эсерiне, кецш-кушне, сезiмiне негiзделедi.
2. Fылыми интерпретация. Эдебиеттанушы о^ырман ретiндегi алгаш^ы эсерш гылыми негiзде жина^тап, накгылап, эдеби талдаумен тексередi.
3. Шыгармашыльщ-образдьщ интерпретация эдеби шыгарманы керкеменердщ бас^а турше кешiру (мысалы, эдеби шыгарма непзшде керкем фильм тYсiру, сахнальщ ^ойылым, опера немесе балет жасау т.т.), - дейдi зерттеушi галым ^Т. Жануза^ова [4].
Демек, ец алдымен шыгарма о^ырман тарапынан ^абылданып, шыгарманыц шынайы мэнш, терец ^абаттарын тусшу Yшiн интерпретация жасалады. Fылыми интерпретация автордыц
Интерпретация
Мазмун
айтар ойын, мэтшнщ магынасын, теренде жат^ан астарлы ойын зерделеуде зерттеушшердщ сыни пiкiрлерi мен пiкiрталастары ар^ылы туындайды. Осы интерпретациялардын шыны -шыгармашылыщ интерпретация. Автордын айтор ойын ^абылдап, зерттеушiлер пiкiрлерiн зерделей отырып, шыгарманын сырын ^гып, ез жYрегiннен етюзш езге бiр енер туындысына айтналдыру. МYлде белек тын ДYние жасап шыгару.
«Интерпретация» терминi бастащыда герменевтикада ^абылданып, тYсiну мен тYсiндiру енерш бiлдiрген. Ал онын керкемдiк ^абылдау, керкем шыгармашылыщ психологиясымен байланысы М.П.Алексеев, А.Н.Веселовский, Д.Дюришин, В.М.Жирмунский, И.Г.Неупокоева жэне т.б. галымдарын енбектерiнде iшiнара айтылды.
Рецепсия, ягни ^абылдау - компаративистиканын негiзгi категориясынын бiрi. Керкем шыгарманын рецепсиясы кеп ^ырлы. Ол эмоционалдыщ кYЙзелiстi, авторлыщ ойды дамыту логикасын ^гыну мен багалау мэдениетiн ^амтиды [5,16]. Интерпретация мен рецепсиянын, автор ойы мен о^ырман ^абылдауынын ара^атынасын темендегi схемадан керуге болады.
А.П.Скафтымов керкем шыгарма рецепциясы турасында «Керкем туынды ез зерттеушiсiне тек ^ана жеке эстетикалыщ тэжiрибесi ар^ылы ^ол жетiмдi. Осы мэнiнде ол, эрине, субъективтi ^абылданады. Бiра^ субъективизм бетсмен кетушiлiк емес. Оны тYсiне бшу Yшiн езiндi бегде кез^арастын ^олына бере бiлуге кдбшетп болуын шарт. Адалдыщпен о^у керек. Зерттеушi суреткерге басы бYтiн берiлiп, тек ^ана онын Исследователь отдается весь художнику, только повторяет его в эстетикалыщ куй кешуiн ^айталайды да, езшщ рухани-эстетикалыщ тэжiрибесiндегi автор ерiстеткен фактiлердi гана тYCтеп тани алады», - деген пшр бiлдiредi.
Fылыми эдебиеттануда интерпретациянын орны ерекше. Ол гылым мен керкем шыгарманы табиги ^абылдаудын ара^атынасынан жYЙелеп, ^арапайым о^ырман мен кэшби эдебиеттанушы маманнын ойлауы мен ^абылдауын салыстырады. Сол ар^ылы о^ырманнын керкем шыгармага деген кез^арасын гылыми денгейге жетелейдi.
Ен алдымен, интерпретация керкем шыгарманын мазмунын,магынасын, астарлы ойын тYсiну Yшiн жасалады. А.Б.Есин: «Сущность интерпретации, выраженная в формуле «Интерпретация - это свое понимание», заключается в слове «своё». «Своё» - означает «пережитое лично», - дейдi [6]. Мундагы «езшщ тYсiнуi» авторга ^арама-^арсы, одан езгеше тYсiну деген сез емес, керюшше шыгарманын сырын угу ма^сатында оны ездiгiнше ^абылдау, автордын айтар ойына жа^ындай тYсу болма^.
Х. Гербердiн Yш денгейт о^у эдiсiн усынады. Олар:
- бiрiншi денгей о^ырманга мэтiннiн сырт^ы а^паратымен гана танысуды кездейтiн «оусшкп» деп аталады.
- екiншi денгей - логикалыщ денгей. Ягни, «ойлану жэне табу» деп аталады.
- Yшiншi денгей - багалауыштыщ жэне шыгармашылыщ «Эзiм» деп аталатын денгей.
Гербер усынып отырган о^у мен тYсiнудiн эр денгейiнде интерпретация жYзеге асып отырады. Бiрiнше денгейде рецепция, ягни шыгарма мазмунын жалпы ^абылдау жYредi. Екiншi денгей о^ырмандыщ кез^араспен, логикамен, жагдаяттармен тыгыз байланысты. О^ырман мазмуннан мэн iздейдi, езiне керегш алады, iрiктейдi. Yшiншi денгейде, шыгармашылыщ интерпретациянын орын алатынын бай^аймыз. Магына мен мэн са^талып, мазмун еркшдш алады. Интерпретатордын «ЭЗ1» ^андай формага салады, сол ^алып^а ^арай шлед^ икемделедi.
Керкем шынарманы тYсiнудiц езi е кеп децгейт, кеп кырлы YДерiс. Профессор З.Ахметжанова керкем шынарманы тYсiну жолдарыныц бiрi ретiнде тYсiнiктеме берудi (комментарий) алFа тартады. З. Ахметжанова мэтш талдауда тYсiнiктеменiц бiрнеше тYрiне токтады:
- тарихи-мэдени тYсiнiктеме;
- саяси-мэдени тYсiнiктеме;
- салыстырмалы-мэдениеттанушылык тYсiнiктеме;
- этнолингвистикалык тYсiнiктеме;
- этномэдени тYсiнiктеме;
- макробелгiлерге тYсiнiктеме [7; 85].
ТYсiнудiц келесi бiр жолы автор тулFасын тану. Бул туста авторды биографиялык тулFа ретiнде емес, коFамдык сананыц, элеуметтiк кайшылыктардыц, жеке карым-катынастардыц екiлi ретiнде, тYрлi емiрлiк тэжiрибелердi окырманFа енер туындысы аркылы жеткiзушi ретiнде карау басымдылык алады. Сол аркылы керкем шынарманы тYсiну мен кабылдау автор идеясымен кабыса тYсетiн болады.
АлFашкыда, окырман интерпретациясы керкем шынарманыц сюжетi мен фабуласы айналасында ербидi. Окырманды кейiпкерлердiц iс-эрекетi мен окшаныц ербуi Fана кызыктырады. Келес кезенде, мазмуннан маFына iздеу, кешпкерлер iс-эрекетiнiц уэжi, олардыц iшкi жан-дYниесi, нелiктен бундай шешiмге барFаны т.б. тYсiну жYзеге асады. Керкем шынарманы тYсiнудiц соцы кезецiнде автордыц ой-ерiсi, ДYниеге кезкарасы, автордыц кундылыктары мацы^а ие болады. Окырман автор усышан керкемдiк элемдi автор кезiмен тануFа, тYсiнуге умтылады. Осындай керкем шынарманы тYсiнудiц бiрнеше кадамды жYЙесi негiзiнде Седов пен Поляков окырманныцкеркем шынарманы тYсiнудегi бiрнеше децгейiн атап керсетедк
1. Денотативтi децгей. ОкиFаныц дамуы мен ербуiне ыкпал ететiн кешпкердщ тулFалык касиеттерi, заттык элем, керкемдш кецiстiктi кабылдау мен тYсiну;
2. Психологиялык кезец. Кейiпкер психологиясын тану, кешпкердщ сырткы жэне iшкi элемше YЦiлу;
3. Аксиологиялык кезец. Керкем туындына автордыц катынасын аныктайды. Шынармадан авторлык ДYниетанымныц, авторлык кезкарастардыц кершю табуын карастырады [8; 46].
Интерпретация теориясындаFа негiзгi мэселелердiц бiрi - керкем шыFармаFа жасалFан интерпретацияныц адекватты, кисынды болуы. Бул киындыктар керкем шынарма маFынасы мен мазмунын кандай куралдармен, кандай тэсiлдермен жеткiзуге болады деген сауалдан туындайды. ТаFы бiр сауал «Кандай Fылыми тэсiлдер аркылы керкемдш шындыкты тануFа болады?» деген мэселеш козFайды. А.С. Бушмин: «Научная форма не исчерпывает художественного образа, не улавливает всей полноты его многозначного смысла, не заменяет производимого им впечатления. Если бы это было возможно, то ненужным оказалось бы искусство. Но, с другой стороны, если бы были невозможны какие-либо отношения между художественным образом и его выражением в научной форме, то не осталось бы почвы для науки об искусстве. Художественный образ нельзя свести к логическим понятиям, но это можно перевести на язык логических понятий» [9; 112], - деп керкем шыFармаFа енер бшгшен караFанда Fана непзп мэш мен маFынасын тYсiнуге болады. Керкем образды логикаFа, кисыша салып тYсiну мYмкiн емес, десе де, тYсiнiктi тYPде жеткiзуге болады деген пшр аркылы Fылыми талдау туралы айтканда Fылыми интерпретация алFа шынатынын мецзейдi. Керкем мэтiндi Fылыми талдауFа жYгiнуден герi интерпрация тэсiлi аркылы тYсiну оцаЙFа соFатыны да сондыктан. «Талдау - интерпретация» аракатынасын Fыыми мен енердiц аракатынасы деп уксак, «шыFарма - интерпретаци» аракатынасы дегенiмiз жанды, тiрi кубылыс деп уFуFа болады.
Интерпретация туралы айтканда таFы бiр мацызды мэселе, «Бiр Fана керкем туындыныц канша интерпретациясы болуы мYмкiн?» деген сурак. Бул туралы Fалымдар пiкiрi екiушты. А. Потебня, Б. Кроче, М. Эпштейн, А. Горнфельд сынды Fалымдар керкем шынама мен интерпретация аракатынасына шектеу койылмайды, еркiн, кец аукымды деген пшр устанады. Олар канша идея болса, сонша кезкарас, сонша талдау мен тYсiну бар деген ой айтады.
А.П. Скафтымов бул тужырымдарFа карсы пiкiр айта отырып, эр тYрлi интерпретация керкем шыFарманы эр тYрлi децгейде тYсiнуден туындайды [10; 142]. Бiрак бул шыFарманы толык тYсiну аясын еш тарылтпайды. ШыFарма эрюм ез калауынша тYсiнiп, ездiгiнше
интерпретцияга жол бере берсе, ол керкем туындыньщ непзп айтар ойын жойып жiберуi мумкш дейдi.
Корытындылай келе, интерпретация аныщтамасы жайлы мынайдай тужырымдар жасауга болады:
- интерпретация - тусшудщ алгышарты, ягни, керкем шыгарма мен окырман арасында диалог орнатудыц алгышарты;
- интерпретация - окырмандык саналыц елегiнен етiп, астарлы магынаны табу;
- интерпретация - кабылдау, тyсiну, талдау, багалау сынды бiрнеше эрекеттердщ жиынтыгы.
Сонымен, керкем шыгармага жасалган интерпретация - керкем шыгарманыц идеялык, магыналыщ акпаратын толык тусшу, авторлык таным мен мен кезкарасты кайта жасау аркылы кабылдау болып табылады.
ПайдаланылFан эдебиеттер
1. Bauman Z. Hermeneutics and Sciences: Approaches to Understanding. L., 1978.
2. Еркшбай ¥. Ка^рп эдебиеттану гылымындагы герменевтикалык, структуралистiк жэне семиотикалык зерттеу тэсiлдерi. Кабылан - А^паратты^ порталы.
3. Матюшкин А.В. Проблемы интерпретации литературного художественного текста. Петрозаводск: Издательство КГПУ, 2007.
4. Жанузакова К.Т. Казак эдебиеттануындагы герменевтика жэне шыгарманы кабылдау мен пайымдау // ПМУ хабаршысы. Филологиялык серия. - 2015. - № 2. - 81-86 б.
5. Абдуллаева Ж.Т. Керкем шыгарманы аудару жэне талкылау: оку куралы. Алматы: Казак университетi, 2012.
6. Есин А.Б. Интерпретация литературного произведения как теоретическая проблема. Проблемы интерпретации художественных произведений. Межвузовский сборник научных трудов. М.: МГПИ, 1985.
7. Ахметжанова З.К. Очерки по национальной концептологии. Алматы: Елтаным, 2012.
8. Бореев Ю.Б. Искусство интерпретации и оценка. Опыт прочтения «Медного всадника». М.: Советский писатель, 1986.
9. Бушмин А.С. Об аналитическом рассмотрении художественного произведения // Наука о литературе. М., 1980.
10. Скафтымов А.П. К вопросу о соотношении теоретического и исторического рассмотрения в истории литературы (1923) // Русская литературная критика. Саратов, 1994. С. 139, 142.
ИНТЕРПРЕТАЦИЯ КАК СПОСОБ ПОНИМАНИЯ И ПОСТИЖЕНИЯ ХУДОЖЕСТВЕННОГО ПРОИЗВЕДЕНИЯ
Г.Н. Отарбаева 1 Б. Жумакаева 2 1 PhD докторант, 2 к.п.н., ассоц. проф Университет имени Сулеймана Демиреля, г. Каскелен, Казахстан, email: bereke.zhumakayeva@sdu. edu.kz
В статье рассматриваются способы и виды интерпретации художественных произведений, а так же их происхождение. Рассмотрены различные подходы и виды интерпретации художественного текста. Соотношение между восприятием и пониманием, основные виды и функции интерпретации, методы и уровни понимания художественного произведения, основные выводы приводятся посредством взглядов
различных ученых. Так же упоминаются основные вопросы теории интерпретации и причины их возникновения.
Ключевые слова: интерпретация, понимание, герменевтика, художественный текст, рецепция, интерпретатор, читатель
INTERPRETATION AS A WAY OF UNDERSTANDING AND COMPREHENDING ARTISTIC
TEXT
G.N. Otarbayeva 1, B. Zhumakayeva 2 1 PhD student, 2 Cand. Sci. (Philology), Assoc. Prof. Suleyman Demirel University, Kazakhstan, Kaskelen email: bereke.zhumakayeva@sdu.edu.kz
The article discusses some interpretation types and methods of artistic works as well as their origin. The scholarly work considers various techniques and kinds of interpretation in understanding the literary texts. Referring to the derived conclusions of the scholars in the area, the author demonstrates the relationship between acquisition and understanding of the belles-lettres style, some degrees and methods of understanding the artistic works, and the functions of interpretation techniques. The article also states some core problems of the theory of interpretation and the reasons of their origin.
Key words: interpretation, understanding, hermeneutics, literary text, reception, interpreter, reader
PegaKqHara 19.11.2018 Ka6bmgaHgbi.
