CC BY
28ГТАХР 17.01.07
КвК БвР1 ТУРАЛЫ МИФТЕР ЖЭНЕ ОЛАРДЫ ТОПТАСТЫРУ
А.А. Квшекова1 1 ф.г.к., цауымдастырылган профессор м.а., Казац мемлекеттiк цыздар педагогикалыц университет^ Казацстан, Алматы ц., e-mail: [email protected]
Мацалада TypKi халыцтары кек 6epiHi аса жогары дэрежеде к;aдip тутцаны жэне цаснетп жануар санаганы жайында сез eтeдi. Кек 6epi - TypKi мифологиясында кнeлi угымдардыц 6ipi. Муныц басты ce6e6i шамандыц, тотемдж TYciнiктepдe жатыр. Мнфологнялыц сарындагы ертеплердщ де нeгiзiгi арцауы - бершщ адамдарга тылсым снцыр элeмiмeн байланысы тeцipeгiндe epбндi.
Тушн свздер: тылсым ДYниe, цазац фольклоры, TYpкi мнфологнясы, космогоннялыц мнфтер, тотeмдiк TYciнiк.
Адам баласыныц цоршаган орта мен тылсым дуние туралы тебiренiстерiн керкем, кестелi турде бейнелеп, жумбац элемнщ цупиясын ашуга умтылган алгашцы талпыныстары бул кунде цазац фольклорында мифология жанры деп аталып жур.Кек берi - туркi мифологиясындагы киелi угымдардыц бiрi. Кек берiге цатысты эцпмелер ежелгi уйсiн, туркi жэне монгол ацыздарында кездеседi.
Касцырды турiктер «берЬ> дейдi (моцголша - шино/чинно). Кене турштер цасцырды Кек Курт деп атаган. Кек дегенiмiз - кек тус, кек аспан. Ал, турштщ «цурт» дегенi цазацтыц «цуртылу» деген сезшщ тубiрi. Демек, кек берi турштердщ тайпасын ажалдан аман алып цалган, кек аспандагы Кек Тэщрюшщ езi жберген ерекше цасиеттi жануар.
Жануарлар дуниеа, жануарлар элемi туралы фольклорлыц муралар тацырыбы жагынан да, жанрлыц ерекшелiктерi жагынан да, идеясы мен керкемдiгi тургысынан да сан алуан болып келедi. Касцыр бейнеа, эрине, галымдарды тац цалдырмай цоймаган. Атап айтцанда, цасцыр тотемi туралы алгашцы деректер Эбшгазы [1], Рашид - Аддин [2], Ш.Уэлиханов [3], Н.Я.Бичурин [4], Л.Н.Гумилев [5], Дж.Дж.Фрезер [6], Э.Маргулан [7], Н.Келiмбетов [8], А.Сейдiмбеков [9], С.Ацатаев [10],
A.Шэрш [11], С.Кондыбаевтардыц [12] ецбекгервде бершедь
Эбшгазыныц "Турiк шежiресшде" жэне Рашид-Аддиннщ "Шежiрелер жинагында" туркi халцыныц ханы Берте - шене жэне оныц анасы цаншыц цасцыр туралы ел арасындагы ацыздарды баяндаса, Н.Я.Бичурин гун тайпаларыныц шыгу тегiн «циналып елсш» деген мацсатпен душпандары цол-аягын шауып, саздацца лацтыра салган бала мен цаншыц цасцырдан тарататын ацызды кел^редь Ал, Л.Н.Гумилев "Кене турштер" атты ецбегшщ бiрiншi тарауындагы "Каншыц цасцырдыц урпацтары" атты шагын белiмшеде ата тегш кек берiден тарататын турю тайпаларын санамалап шыгып, бастауын цаншыц цасцырдан ербтетш екi ацызды келире келiп:"Ашин - "цасцыр", "берi" деген сез. Ол моцголша "шоно- чино", "А"- цытай тiлiнде цурметтеу префикса Демек, Ашин -"дегдар берГ'. Бул есiмнiц цытайша мэнерленбеген т-да - Шане араб жазбасында сацталган"- [5; 21] деп, туркi хандарыныц шыгу тегi мен атаулары туралы езвдш ойын бiлдiредi. Iлкi бабасын айдай сулу ханша мен кек берщен тарататын генеалогиялыц ацыздардыц бiр тобын Э.Маргулан "Ежелгi жыр, ацыздар" [7; 8] атты ецбегiнде келирсе, "Петроглифы с тотемом волка. Тотем племени шапырашты" [13;14] деген келемдi мацаласында цасцыр тотемiнiц цазац элемшдеп орнын археологиялыц цазбалар мен этнографиялыц деректерге суйене отырып аныцтайды.
Турю халыцтарыныц "кек берi", "ац марал", "цызыл ит" туралы ацыздарына гылыми тужырымдар жасаумен бiрге, "цасцырдыц тшерсеп белдiц шойырылуынан, сарп ауруынан (ревматизм) жэне тш-кезден сацтайды" деген нанымныц ел арасында кец таралгандыгы жешнде айта келiп, галым Ш.Уэлиханов цасцыр бейнесшщ халыц санасына терец орныццандыгын мэлiмдейдi [3; 187].
Касцырдыц магиялыц кушiне деген сенiмнiц жер-жерде таралу барысы туралы цунды пiкiрлердi
B.П.Клингердщ "Животные в античном и современном суеверии" деген ецбегшен кездестiремiз. Мунда антикалыц Европадагы цасцырга цатысты соцыр сенiм, эрi цасцыр, эрi адам кейпiндегi
ликантроптар, каскырдыц каскейтк эрекет туралы кауесет эцпмелерге гылыми талдау жасалады. Осы автор "Сказочные мотивы в истории Геродота" атты ецбегшде каскыр туралы мынадай кызгылыкты ертегiнi карастырады:'^р бай графтыц жалгыз баласы дуниеге келгенде, жулдызшылар "баланы каскыр жарып ел^редГ' деген болжам айтады. Ата-анасы канша коргап, кузеткенiмен, каскыр раушан гулi кейпiнде баланыц куймесiне енiп, акыры жарып кетедГ'- деген ертегiнi келаре отырып, - ел арасында каскырды "жаратушыныц жазмышын орындаушы" ретiнде кабылдагандыгын айтады.
Сонымен катар, Дж. Дж. Фрезер мен Э.Д.Тэйлордыц ецбектершде де Европадагы каскыр бейнесiне катысты дши наным-сенiмдер талданады.
Н.Келiмбетов "Казак эдебиетшщ бастаулары" атты ецбепнде туркi тайпаларыныц "Ергенекек", "Кек берГ' дастандарына шолу жасаса, А.Сейдiмбеков "Куй шежiре" атты монографиясында казактыц тотемдiк куйлершщ катарынан "Кек берГ' кушнщ де орын алатындыгын атап етедi. С.Акатаев пен А.Шэрштщ ецбектервде ел арасында кец таралган Ашина туралы ацыздыц нускаларына талдау жасалса, С.Кондыбаев "Казак мифологиясына юрюпе" атты ецбепнде каскырдыц хайуан кушнде суреттелетiндiгiне баса назар аударып, муныц себебiн оныц жырткыштык эрекепмен байланыстырады.
Тiлдiк зерттеулерге токталатын болсак, КЕабитханулы «Наным-сешмге байланысты казак тшндеп туракты пркестер» [14] атты филология гылымдарыныц кандидаты гылыми атагын алу ушш жазган диссертациясыныц "ац тотемдерГ' атты белiмiнде Кек берi тотемше токталып етедi. Ол Ашина туралы кытай деректерiн молынан пайдаланады. Еалым Б.Майтанов "Каскыр жэне элем зацдылыгы" атты макаласында каскыр бейнесшщ жазба эдебиеттеп кырына назар аударады. М.Эуезовтщ "Кексерек" эцпмеш, ондагы каскыр психологиясыныц ашылуы туралы кунды ойларды ербггедь Мiне, жануарлар элемшщ, жануарлар дуниесшщ, соныц iшiнде фольклорлык муралардагы берi бейнесшщ сомдалуын зерттеген ецбектердщ багыты осындай.
«Огызнама» эпосында Огыз каган жорыкка шыгар алдында езшщ тайпаластарына мынадай жалынды сездерiн арнайды: «Мен сiздердiц кагандарыц болдым. Колдарыца калкан мен садак алыцдар, ол аздерге «игшк» тацбасы болсын, «Кек берЬ> уранымыз болсын!». «Ергенекон» эпосында кек турштер татарлардан жецшп, Ильханныц ею улы - Киян мен Ногыздан баскаларыныц бэрi кырылады. Жаудан кашкан агайындылар ез журтынан да, жаулардан да аулак тау арасына келш жасырынбак болады. Жолда оларга ургашы марал жолыгып, оларды тау арасындагы жазыкка бастап барады. Жан-жакты жете барлаган Киян мен Ногыз бул жерге ездершен баска жан адамныц аяк баспаганына кездерi жетiп, куанганнан кудайга сиынып, осы жерге мекен тебед^ Содан 400 жыл бойы кек турiктер осында енiп-еседi. Жан-жагын тау коршаган бул жазыктыц езi де ендi кек берiлерге тарлык етедi. Сонда олар тау арасына тыгылмай ендi бабаларыныц туган жерш табуга бекiнедi. Олар тау арасында адасып кеп журедi, оларды тек гайыптан пайда болгандай кекжал берi гана жолга салады.
Кыргыз дастандарында ец дацкты батырларды «Кекжал бершер» деп атаган. Кыргыздыц «Манас» эпосында «Менщ кек берi султаным» деген пркес жиi кездеседi. Манас ханныц езi туралы:Манас бiлген бэрiн де,Саккулак кекжал берiдей,-дейдi. Ец ежет, ец журекп, ец батыл адамдарды Эзербайжандар «каскырдыц журегiн жуткан», «берiнiц улы» деп дэрштецщ. Геек бери деген еам мунда кец тараган.
«Коркыт ата кiтабы» дейтiн атакты эпоста оныц кешпкерлершщ емiрiнде касиетп каскырдыц мацызы зор екенi атап айтылган. Берi атаулы саха баксылары табынатын ец касиеттi жануар. Саханыц ацыз-ертегшершдеп желеп-жебеушi рухтыц тогыз улы - каскырларга уксас. Жазбаша деректерге караганда ездерiн осы кене тотемнен шыктык деп есептейтiн Половшылар - (кыпшактар мен кумандар, ягни далалыктар) ордасы да берiге табынган. Орданыц ханы Боняктыц езi осы касиеттi табынудыц бас абызы болган.
Каскырды киелi деп табыну казак баксыларыныц арасында да сакталган.
Жебеушiсiн шакырып баксылык енерiнiц шыцына жеткен арпалыста кемекке кекжал бершщ енесi каншык каскырды, алты карыс аш каскырды, азуы еткiр, ашулы жас каскырды шакырады.
Жоцгарларга карсы жорыкта дацкы шыккан Жэнiбек ханныц берi басы тшлген туы жау келердiц алдында дуршдеп, немесе ерекше дыбыс шыгарып, алда болар айкасты бiлдiрiп отырган.
Кек берi - туркi мифологиясындагы киелi угымдардыц бiрi. Кек берiге катысты эцгiмелер ежелгi уйсiн, туркi жэне монгол ацыздарында кездеседi. Кек берi туралы ацыздардыц кытай тiлiндегi
жылнамаларында сакталып каетан деректерде былай сyреттеледi: Бiр халык жayгершiлiк заманда KырылFaн екен. Бетпак дала iшiнде аяк-колы шабылып жaрaлaнFaн он жасар бала Farn тiрi кaлFaндыFы айтылады. Ол бaлaFa бiр каншык каскыр жоль^ып, емiзiп, канын токтатып, жарасын жалап жазып алады. Бала есейгенше сол каскырмен бiрге турFaн деседi. Кешн жayлaр бала жiгiттi тayып алып, eлтiргенше бyaз каскыр Гayaчaн тауыныц терiстiгiндегi бiр уцпрге барып жасырыныпты. Каншык каскыр осы уцпрде 10 бала босанады. Он ул есешп, yйленiп, кeбейiп yлкен елге айналыпты - мыс. Он улыныц ец куштюшщ Ашшина есiмi олардыц жалпы атына айналыпты, кейiн халык уцпрге сыймайтын болFaн кезде Ашшинаныц урпaFы Асянь - Шад деген елбасы халыкты уцпрден шыFaрып, олар турш деген атпен Алтайды коныс еткен.
Адам баласыныц коршaFaн орта мен тылсым дуние тyрaлы тебiренiстерiн гаркем, кестелi турде бейнелеп, жумбак элемнщ купиясын aшyFa умтылFaн aлFaшкы талпыныстары бул кyнде казак фольклорында мифология жанры деп аталып жур. ^рнеки фольклортaнyшы С.А.Каскабасов "Казактыц халык прозасы" атты монографиясында казак фольклорындaFы миф жанрына жан-жакты аныктама бередi. Курылысы мен бaяндaлyы жaFынaн eзiндiк ерекшелштерге бай бул жанрдыц баска да фольклорлык жанрлармен уксас жактары молдынын, ол уксастыктыц басты себебi сюжеттердщ кaйтaлaнyындa, миф кешпкерлершщ баска жaнрлaрFa да тэн бейне болyындa жатканды^ына токталады.
Фольклорлык жанрлардыц eзге тyрлерiндегiдей казак мифологиясыныц да жан - жакты сомдaлFaн бейнелершщ бiрегейi - гак бeрi. Кeк бeрi тeцiрегiндегi мифтердi мазмунына карай мынадай басты топтaрFa бeлyге болады.
Космогонияльщ мифтер. Бул топтагы мифтерге ата-бабаларымыздыц каскыфды аспан денелерi тeцiрегiнде сыр шертетш туындылары жатады. Аспан элемiн «так» деген aтayмен атап, оган кущреттщ eзi ретiнде караЕан ата-бабаларымыз киналтанда кeкке жалбарынса, кyaнFaндa кeкке карап алыс айтуды умытпaFaн. КYнi бYгiнге дейiн «гак соккыф» деп кaрFay, осынay тунщык элемнщ кYшiне деген сешмда бiлдiредi.
Тэщршщ турaFы саналатын кeк аспанда кeк бeрiнiц eмiр сyрyi занды кубылыс. Кун мен айды, жулдыздарды тiрi дуние ретвде кaбылдaFaн ата-бабаларымыз олар тyрaлы талай мифтер тyындaтaды. Сол мифтердiн бiр тобында каскыр кeктегi кубылыстарды реттеyшi болып табылады. Мэселен, бiр ацызда «жетiм бала ханныц жyйрiк aрFымaFынa мiнiп алып, aспaнFa ушады. Хан оныц соцынан 12 каскырды жiбередi, бiрaк каскырлар бaлaFa жете алмай, элi кунге куып жур екен» деп аякталады. Зерттеyшi Фадлун Эфенди бул мифт жыл мезгiлдерiмен байланыстырады. «Жyйрiк атты кyннiн, баланы кyFaн 12 каскырды 12 айдыц символы» деп тyсiндiредi [15; 23].
Туыскан якут журтшылыFындaFы ай мен оныц есюру^ толыFyы жэне тууы туралы мифте де каскыр аспан элемшщ турFыны ретiнде бейнеленедi. «CyFa келген сулу кызды урлап кеткенi ушш каскыр мен аю оны тютелеп жейдi, бiрaк ай киналып, eлгенмен кайта тiрiледi» деген сюжеттiн астарында да аспан элемi туралы тусшш жатыр.
«Жаца айда жарылка, есю айда есiрке» деп, ай фазасыныц алмасуыныц eзiне улкен мацыз арткан халкымыз аспан денелерi туралы да небiр керемет мифтердi туындатады.
«К^рет кYштi кудайдыц мыц бiр есiмi бар. Ол есiмдердiн бэрiн бшген адам жумакка барады. Соныц бiрi - Алла тaFaлa, деген нанымды бiлмейтiн казак баласы кем де кем. Казак ертепс «Еркемайдарда» бас кahaрмaн ТaFaлaннын кeк шолак каскырымен уш кун алысады. Бiз бул жерде «ТaFaлaн» жaсaFaн Иенiн eзi деп есептеймiз. Кeк шолак каскырдыц мекенiне Еркемайдардыц узак жол журш, арып-ашып жеткенiн ескерсек, оныц турaFыныц жер бетiнде еместiгi аныкталады. Yen^i элемге шыFy не aстынFы элемге тусу ертегi кейiпкерлерiнiн Faнa колынан келетiн iс.
Генеологиялыц мифтер. Мунда бeрi сикыр иесi, жоFaрыдaн келген рух, жумыр басты пенделердiн aрFы ата-бабасы ретiнде сyреттеледi.
Шамандардыц сyйенерi болып табылатын Кeкaмaн мекендейтiн БeрiтaстaFaн тауы туралы да KызFылыкты миф бар. Ондa,"БурынFы замандарда бiр улкен алып урFaшы ТaрбaFaтaй тауында ешю бaFып жyрiптi. Кiшi ТaрбaFaтaйдa жатады екен. Кундерде бiр кун бул алып урFaшы ешкiлерiн бaFып, жш иiрiп отырFaндa, муныц ешкiлерiне каскыр шауыпты. Бул уршыFын кaскырFa лaктырFaндa, уршыFы барып Сары даланыц жотасына тyсiп, сол арада тау пайда болыпты" [16; 163] - делшедь Будан халкымыздыц мифтiк санасы туындаткан шыFaрмaлaрдын арасында eзaрa тыFыз байланыс барын кeремiз. Фольклорлык шыFaрмaлaрды жинактап, байыппен кaрaFaн aдaмFa тутастай бiр тарихи кезец мен халыктыц мэдени децгей ашыла тyсерi сeзсiз.
Миф - коршaFaн ортaFa ^тысты кaлыптaскaн коFaмдык сaнaньщ кeрiнiсi. Мифтщ бугшп кунге жеткен нyскaлaрынaн дiни сешмнщ элеyметтiк окиFaлaрдьщ, yрпaктaрынa aйтылaтын eсиет пен тэлiм-тэрбиенщ iзiн бaйкayFa болaды. Мифтерде кaйрaт, жуйрiктiк, сезiмтaлдык тэрiздi кaсиеттердщ ^скыр бойынa жинaктaлy сыры оныц Тэщршщ шaпaFaтынa ие болyындa деп тусiндiрiледi.
Ka3a^ фольклорындaFы ^скыр бейнесiне ^тысты деректердi жинaктaй отырып, оныц мифте, ертегiде, эпостьщ жырлaр мен жоктayлaрдa, мaкaл-мэтелдер мен жyмбaктaрдa турлi кырышн тaнылaтындыFын arni^ бaйкaдьщ.
Хaлкымыздыц мифтершщ бaрлыFындa дерлiк бeрi - iлкi aтa, жорьщтaрдыц сэттшшн реттеyшi, кeктен келген кeмекшi ретшде берiледi. Мифологиялык сaрындaFы ертегшердщ де непзш aркayы -бeрiнiц aдaмдaрFa тылсым сикыр элемiмен бaйлaнысы тeцiрегiнде eрбидi.
Муныц бaсты себебi шaмaндьщ, тотемдiк тусiнiктердi жaцa, 6урышы дшнен элдекaйдa ^yarra Ислaм дшшщ ыFыстырyындa жaтыр. Жaрaтылыс, элем, к;yцiрет тyрaлы eзiндiк кaFидaлaр усынып, тiршiлiк aтayлыны жaцaшa тусiндiретiн Ислaм дiнi xaлык сaнaсындa дa жaцa yFымдaрды тyындaтты. Ллaйдa, xaлык ескi сенiмнен тугелдей aдa болa коЙFaн жок. Ертегшердеп ^скыр бейнесiне ерен, сикырлы куштердi телу осыныц aЙFaFы болмaк. Хaлкымыздыц мифтершщ бaрлыFындa дерлiк бeрi -шю aтa, жорьщтaрдыц сэттiлiгiн реттеуш^ кeктен келген кeмекшi ретiнде бершедь Мифологиялык сaрындaFы ертегшердщ де непзш aркayы - бeрiнiц aдaмдaрFa тылсым сикыр элемiмен бaйлaнысы тeцiрегiнде eрбидi.
Ллaйдa, ертегшердщ бaсым кeпшiлiгiнде ^скыр a^ma^, rçaœe^ комaFaй xaйyaн ретшде суреттелетшш aйтa кеткенiмiз жeн. Муныц себебiн миф пен ертегшщ жaнрльщ ерекшелiгiнен iздегендi жeн кeрдiк. вйткеш миф iлгерi кезецнщ, aл ертеп кейiнгi, aдaмзaттыц кeркем ойлay жуйесшщ кaлыптaсa бaстaFaн сэтшщ жемiсi болып тaбылaды. Бiр кездегi тотемдiк бaбaлaр тyрaлы мифтердщ орнын кей жaн-жaнyaрлaрдьщ пaйдa болуы тyрaлы сырткы тур-кейтне не кимыл эрекетiне бaйлaнысты тyындaFaн этнологиялык ертегiлер бaсaды. Тотемдiк сешмнщ жойылып, тaбиFи кyбылыстaр, жaн-жaнyaрлaр дуниес тyрaлы жaцaшa тaнымныц кaлыптaсa бaстayы сонay ертегшердщ дуниеге келушщ aлFышaрты болып тaбылды.
Эйтсе де мифологиялык yFымдaр, бiр кездерi тYркi тaйпaлaрыньщ тотемдерiне aйнaлFaн ит, бeрi, eri3, жылкы, aйдahaр т.б. жaн-жaнyaрлaрдыц купия кYштерiне сену ертегiлерiнде жш
yшырaсып жaтaды. Эсiресе, «Ер TeCT^», «Кyлaмерген» сиякты киял-Faжaйып ертегiлерде мифологияльщ кейiпкерлер жиi кездеседi. Миф пен ертегшердеп ^скыр бейнесшщ берiлy бaрысындaFы мынaдaй сюжеттiк yксaстьщтaр кездеседi.,
К^скыр мен aдaмныц некелесyi.Mифте м^адш некенщ нэтижесiнде бутшдей бiр хяльщ дуниеге келш, HyanBi, iргелi елге œrara^i. Лдaмныц жyбaйы эдгм емес, xaйyaн болып келyi, m^raça^ aйткaндa кзскьф болып тябылуБ! тосын окив емес, кaлыпты жaFдaй болып сyреттеледi. Ксны жоFaрFы сaнaныц иесi ретiнде бейнеленед^ Бiр ескерте кететш ждат, м^нда ' кзсны мен aдaмныц некесiнен aдaмдaр одувсмы, тaйпaльщ одгЕтвр дуниеге келдГ делiнедi.
Ертегiде ^скыр мен aдaмныц некелесyi шытырмaн окиFaлaрдыц eрбyiне себепшi болaды. MyндaFы бaсты мэселе олaрдaн урш^ тaрaтып, eсiп-eнгенiн бaяндay емес, бaс кешпкердщ мaксaт-мyрaтынa жету жолындaFы кездескен киыншыльщтaр мен тоскayылдaрды жецу ретiн эцпмелеу болып тaбылaды. ЖоFaрыдaFы сюжеттi пaйдaлaнy бaрысындaFы мифтщ бaсты мaксaты жaрaтылыс сырлaрын тусiндiрy болсa, ертегшщ бaсты мaксaты кейiпкерлердi окиFaныц шешiмiне жеткiзy болып тaбылaды.
Мэселен "Куйеу ^с^ыр", «Дудар кыз», «^с^ыр мен жiгiт» деген ертегiлердi aлaйьщ. «Куйеу кaскырдa», "Жaс, жaксы кызды ^скыр куйеу болып бaрып aлaды. Бaсындa, кызды aйттырa келгенде, кaрa жорFa aт мiнiп, кaрa кулын жaрFaк киiл, сулу дa сымбaтты жiгiт болып келедi, aл оцaшa шы^^н соц, ayнaп тусш кeкжaл кaскырFa aйнaлaды".
Бул уш ертепде де кaскырлaр aдaм кейтне ayысa aлaды, яFни кyбылмaлы жaн иелерi. Олaр дaлaныц тaFы xaйyaндaры емес. Maзмyны жaFынaн «^с^ыр мен жтт» ертегiсi тотемдiк мифтерге eте жaкын. Ллaйдa, ертегiнiц соцындaFы, «Бaрльщ тaпсырмaны орындaFaннaн кейiн, xaн ойлaнып, кaтесiн мойындaп, кемпiрдiц бaсын aлып, жiгiтке eзiнiц кызын косып, орнышн тусiп, тaFын бередi.
Ертегiнiц сощы бaяндayы жiгiт конaк болaтын кaскырлaр уйiрi мен бyлaцдaFaн a^ кaншьщ кaскырды кaскыр кейпiн жaмылып журген сикыршы - aдaмдaр деген оЙFa жетелейдi. Сулу кыз жiгiттiц ел-жyртыныц кaстaндыFынaн сaктaнy ушiн Faнa ^с^ыр кебiнiн пaйдaлaнFaн болып шыFaды.
Ханньщ елген экесшен барып, цырцына арнап сойган кек айгырды экелуi о дуние, влi жандардыц турагы туралы елдщ наным-сенiмiн керсетш-ац тур.
Алайда, бул мотив ханныц ашкездiгiн ашып, жiгiттi мацсатына жеткiзу ушiн цолданылган бiр штрих цана. Сондай-ац цасцырды хайуан кейпiнде цабылдау, ауыл адамдарыныц цасцыр алган жiгiттi мазац етуi тотемдiк тусшштщ арыда цалгандыгына куэ болады.
«Дудар цыз», «Куйеу цасцыр» ертегiлерiндегi цасцыр - хроникалыц бейне. Ею ертегiдегi цасцырдыц басты мацсаты бiреу гана. Ол - жемттн оцаша алып шыгып жеу. Екеушде де цасцыр цалындыцты ата-анасыныц ризашылыгымен, айттырып алады (эрине адам кейшнде цубылып барады). Касцырдыц мундай эрекетшщ себебiн элеуметтiк жагдайдан iздестiргенiмiз жен.
Казац цыздарыныц оц жацта етюзген цызыцты кундерi келiн болып жат босаганы аттаган сэттен бастап аяцталып, жат елде цатац тыйымдардыц салынатынынан хабар бередi. Ата-анасына булацдап ескен ерке бойжеткендер бетен табалдырыцты аттасымен-ац от жагу, су тасу, сиыр сауу, тезек жинау сияцты уй шаруасыныц барлыц турлерiн атцарады. Ерте турып тундiк ашу, ата-енесшщ жылы суы мен ас-ауцатын даярлау да келшге жуктеледi. Ауыл-аймагына жагу, улкен-юшюше дейiн лайыцты ат цойып, шатастырмай атау, цайныларыныц цалжыцдарына цабац шытпау, ец бастысы ата-анасына деген сагынышын жасырып, цашан ата-енесi руцсатын бергенше теркiндемеу, олардыц кецiлiнен шыгу болашацта узатылатын цыз-цырцындардыц журегiнде жубайлыц емiрге деген урейдi туыцдатады. Осы урей ертегiлерде цасцыр кейпiнде керiнiс алады.
Кеп циындыц керiп, сан мэрте ажал тырнагынан сытылып шыццан Дудар цыздыц баласы ер жеткеннен кешн гана цауiп-цатерден толыц цутылып, суйгенше цайта цосылуы эйелдердiц бала-шагасы есiп, бэйбiше атанганда гана от басындагы беделiнiц артып, ауыл-аймагындагы мацызды мэселелерге ацыл цоса алгандыгынан хабар береди
Дудар цыздыц сенiмдi серт - экесiнiц ен малыныц шшен тандап алган цотыр тайы болып табылады. Тай - алдагыны куш бурын бiлетiн, адамша сейлей алатын сицыр иесi. взеннен етерде цаскей цасцырдыц да, Дудардыц жан сертне айналган тайдыц да елуi, бер^ жылцы тотемiнiц жойылуын символдайды. Ата-бабаларымыздыц тусiнiгiнде езен жаца емiр деген угымды бiлдiредi. «Лршшк кезi - суда» - деп танитын халцымыз ушiн езеннiц аргы бетiне еткен Дудардыц жаца емiрдi бастауы зацды цубылыс.
Ата-бабамыз терт тулiктi цолга уйретiп, етiн ас, терiсiн кшм цылган туста жыртцыш хайуандарга деген кезцарасын езгертiп, оларга пiр тутып табынудан герi, шаруашылыцца зиянын типзбес ушiн жоц цылудыц жолдарын iздей бастайды. Терт тулiктiц пiрi, Шопан ата, Сексек ата, Зецгi баба, Ойсыл цара, Камбар аталардыц нэсшш адам ретiнде цабылдаудыц езi тотемизмнщ кейпiнде цалганын дэлелдей туседi.
«Ка^рп заман талабына сай бiлiм беру - бул цогам мушелерiнiц адамгершшк, интеллектуалдыц, мэдени дамуыныц жогары децгейлш жэне кэсiби бiлiктiлiгiн цамтамасыз етуге багытталган тэрбие беру мен оцытудыц уздiксiз урдiсi екендiгi белгiлi» -
деп, бшкт1 мамандар А.К.Ерюнбек пен Б.П.Омарбаеваныц пiкiрiн оци отырып, цазац халцы цазiргi кунге дейiн ержурек, батыл жiгiттердi «Кек берiге» тецеп керкем шыгармаларда берiнi батырлыцтыц символы ретшде бейнеленгендiгiн ескере отырып, болашац жастарга осындай мацалалар жазу арцылы тэлiм-тэрбиелiк цасиеттердi бойларына дарытсац.
ПайдаланылFан эдебиеттер
1 ЭбiлFазы. Турiк шежiресi - Алматы: Ана тiлi, 1991. - 208 б.
2 Рашид - ад-дин. Сборник летописей. сетевая версия - Strori. 2008 -283 с.
3 Уэлиханов Ш. КaзацтардаFы шамандыцтыц цалдыFы. (АударFан С.Этениязов). Тандамалы. 2-басылымы. - Алматы: Жазушы, 2005.- 560 б.
4 Бичурин Н. Я. Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена. -Алматы: ТОО "Жалын баспасы", 1998. - 390 с.
5 Гумилев Л.Н.Кене турштер: кепшшк оцырман цауымFа арналFан. Алматы: Бiлiм, 1994.- 480 б.
6 Фрезер Дж. Дж. Золотая ветвь: Исследование магии и религии. (Пер. с англ.) 2-е издание. -Москва: Политиздат, 2006. - 703 с.
7 МарFулан Э. Ежелп жыр, ацыздар: Fылыми - зерттеу мацалалар... (КурастырFан Р. Бердiбаев) - Алматы: Жазушы, 1985. - 368 б.
8 Келiмбетов Н. Казак эдебиет бастаулары. (Керкемдш дэстур жалгастыгы.) Зерттеу. - Алматы: Ана тш, 1998. - 256 б.
9 Сейдiмбеков А. Куй шеж1ре. Алматы: Fылым. 1997. - 244 б.
10 Акатаев С. Кун мен келецке: Fылыми-танымдык ацсар. Алматы: Жалын, 1990. - 239 б.
11 Шэрш А. Каза^ поэзиясы жэне улттык идея: Монография: Алматы: Бшм, 2000. - 335 б.
12 Кондыбаев С. Казак мифологиясына кiрiспе. - Алматы: Зерде, 1999. - 304 б.
13 Маргулан А. X. Петроглифы с тотемом волка. Тотем племени шапырашты. //Мир казаха. -Алматы: Международный фонд им. Академика А.Х.Маргулана, 1997 - 57 с.
14 Fабитханулы К. Наным-сешмге байланысты казак тшндеп туракты пркестер. Этнолингвистикалык зерттеу. Филол. г. к. гылыми дэрежесш алу ушiн жазылган дисс.-Алматы, 1995 - 182 б.
15 Фадлун Эфенди. Образ волка, отображенный в фольклоре и декоративно - прикладном искусстве тюркских народов мира. //«Тюрк дунъясы». - 1991. №1. С. 18 - 23.
16 Каскабасов С.Казак мифi жэне элемдш мифология// «Жулдыз». 2008. №11.
МИФЫ О ВОЛКАХ И ИХ КЛАССИФИКАЦИИ
А.Кошекова1 :к.ф.н., и.о. ассоц. профессора, Казахский государственный женский педагогический университет, Казахстан, г.Алматы, e-mail: [email protected]
В этой статье тюркские народы говорят о наивысшей степени достоинства и освященных животных. Волк - один из священных зверей в тюркской мифологии. Главная причина этого - теневое и тоталитарное понимание. Легендарная сказка о мифологическом происхождении также вращается вокруг связей с таинственным миром.
Ключевые слова: таинственный мир, казахский фольклор, тюркская мифология, космогонические мифы, тотемизм.
MYTHS ABOUT WOLVES AND THEIR CLASSIFICATIONS
A Koshekova1 :Cand. Sci. (Pedagogy), Associate Professor, Kazakh State Women's Teacher Training University, Almaty, Kazakhstan, e-mail: [email protected]
In this article the Turkic peoples speak about the highest degree of dignity and consecrated animals. The wolf is one of the sacred beasts in Turkic mythology. The main reason for this is a shadowy and totalitarian understanding. The legendary tale of mythological origin also revolves around connections with the mysterious world.
Key words: mysterious world, razakh folklore,turkic mythology, cosmogonic myths, totemism.
