Научная статья на тему 'Натижавийликка йӯналтирилган бюджетлаштириш – ижтимоий соҳани бошқариш ва молиялаштиришни такомиллаштириш технологияси'

Натижавийликка йӯналтирилган бюджетлаштириш – ижтимоий соҳани бошқариш ва молиялаштиришни такомиллаштириш технологияси Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
524
149
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
бюджет харажатлари / бюджетлаштириш / бюджет маблағлари / харажатлар сме­ таси / ижтимоий соҳа / ижтимоий давлат дастури / таълим / соғлиқни сақлаш харажатлари. / budget expenditures / budgeting / budget funds / cost estimation / social sphere / social state program / education / health care expenses.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Касимова Гуляр Ахматовна

Мақолада бюджет амалиётидаги мақсадли­дастурли режалаштириш ва натижавийликка йўнал­ тирилган бюджетлаштириш услубининг моҳияти, унинг афзалликлари ҳамда ижтимоий соҳа харажат­ ларини бюджетлаштиришда мазкур технологиядан фойдаланган давлатлар тажрибаси ўрганилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

RESULTS ORIENTED BUDGETING - AS TECHNOLOGYOF SOCIAL SPHERE FINANCING MAMANAGEMENT PERFECTION

There is discussed in the article target­oriented planning in budget practice and reveals the essence and advantages of result­oriented budgeting, as well as explores the experience of countries implementing this technology in budgeting for social spending.

Текст научной работы на тему «Натижавийликка йӯналтирилган бюджетлаштириш – ижтимоий соҳани бошқариш ва молиялаштиришни такомиллаштириш технологияси»

Касимова Гуляр Ахматовна,

Тошкент молия институти «Пенсия иши> кафедраси фахрий профессори

НАТИЖАВИИЛИККА ИУНАЛТИРИЛГАН БЮДЖЕТЛАШТИРИШ - ИЖТИМОИИ СО^АНИ БОШКАРИШ ВА МОЛИЯЛАШТИРИШНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ ТЕХНОЛОГИЯСИ

УДК: 336.145.1

КАСИМОВА Г.А. НАТИЖАВИЙЛИККА ЙУНАЛТИРИЛГАН БЮДЖЕТЛАШТИРИШ - ИЖТИМОИЙ СОЦАНИ БОШКАРИШ ВА МОЛИЯЛАШТИРИШНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ ТЕХНОЛОГИЯСИ

Маколада бюджет амалиётидаги максадли-дастурли режалаштириш ва натижавийликка йунал-тирилган бюджетлаштириш услубининг мох,ияти, унинг афзалликлари х,амда ижтимоий сох,а харажат-ларини бюджетлаштиришда мазкур технологиядан фойдаланган давлатлар тажрибаси урганилган.

Таянч иборалар: бюджет харажатлари, бюджетлаштириш, бюджет маблаFлари, харажатлар сме-таси, ижтимоий сох,а, ижтимоий давлат дастури, таълим, соFликни саклаш харажатлари.

КАСИМОВА Г.А. БЮДЖЕТИРОВАНИЕ, ОРИЕНТИРОВАННОЕ НА РЕЗУЛЬТАТ - ТЕХНОЛОГИЯ УЛУЧШЕНИЯ УПРАВЛЕНИЯ И ФИНАНСИРОВАНИЯ СОЦИАЛЬНОЙ СФЕРЫ

В статье рассматривается программно-целевое планирование в бюджетной практике и раскрываются суть и преимущества бюджетирования, ориентированного на результат, а также исследуется опыт стран, использующих данную технологию при составлении бюджета для социальных расходов.

Ключевые слова: бюджетные расходы, бюджетирование, бюджетные средства, смета расходов, социальная сфера, социальная государственная программа, образование, расходы на здравоохранение.

KASIMOVA G.A. RESULTS ORIENTED BUDGETING - AS TECHNOLOGYOF SOCIAL SPHERE FINANCING MAMANAGEMENT PERFECTION

There is discussed in the article target-oriented planning in budget practice and reveals the essence and advantages of result-oriented budgeting, as well as explores the experience of countries implementing this technology in budgeting for social spending.

Keywords: budget expenditures, budgeting, budget funds, cost estimation, social sphere, social state program, education, health care expenses.

Кириш.

Ижтимоий сохага карашли таълим ва сотлик,ни сак,лаш муассасалари харажатларини режалашти-риш ва молиялаштириш жараёнларини самарали бошкаришнинг умумий максади - ахоли фаровон-лигини нафакат бугун, балки истикболда хам тулик таъминлашдир.

Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёев Узбекистон Республикаси Конституция-нинг 26 йиллигига баFишланган маърузасида таъ-кидлаганидек, «Халк,имизнинг фаровон хаёт кечи-риши учун муносиб шароит яратиш - Конститу-циямизнинг бош максадидир... Харакатлар стра-тегиясида белгиланган вазифаларни бажариш хамда халк билан мулокотларда билдирилаётган таклифлар асосида келгусида ижтимоий сохада куйидаги вазифаларни амалга оширишимиз лозим булади»1.

Уз-узидан маълумки, бундай шароитда давлат бюджетининг ижтимоий соха харажатларини режалаштириш ва молиялаштириш, мазкур хара-жатлар учун ажратилган бюджет ва бюджетдан ташкари маблатларнинг самарадорлигини ошириш хамда ижтимоий сохага карашли ташкилотларни бошкаришда «натижавийликка йуналтирилган бюджетлаштириш» технологиясига каратилган назарий-методологик ва ташкилий масалалар ута долзарб ахамият касб этади.

Тадк,ик,от мавзусининг долзарблиги.

Инсонларнинг ижтимоий неъматлар ва ижтимоий хизматларга булган эхтиёжлари тухтовсиз ортади. Жамиятда ахолининг турмуш фаровонли-гига таъсир курсатувчи барча ик,тисодий жараён-лар ва омиллар мухимдир. Ижтимоий сохани бошкариш ва молиялаштириш каби фаолиятни ташкил этишда барча имкониятлар, тупланган таж-рибалар, мамлакатни ривожлантиришда ута фой-далидир. «Албатта, ахоли турмуш даражасини оши-ришнинг хал килувчи омили ва фукароларнинг ижтимоий-маиший холатини яхшилашнинг мухим масаласи уларни сифатли таълим ва тиббий хизмат билан таъминлаш хисобланади.

Жахон амалиётида ижтимоий сохага карашли таълим ва кликни саклаш муассасалари хара-жатларининг сифат жихатига эътибор к,аратишда, харажатларни режалаштириш жараёнларида

1 Билимли авлод - буюк келажакнинг, тадбиркор халк - фаровон хаётнинг, дустона хамкорлик эса тараккиётнинг кафолатидир. / Узбекистон^Республи-каси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Узбекистон Республикаси Конституцияси кабул килинганининг 26 йиллигига баFишланган тантанали маросимдаги маъ-рузаси. http://uza.uz/oz/politics/bilimli-avlod-buyuk-kelazhakning-tadbirkor-khal-farovon-ayet-08-12-20l8.

«харажатларга оид мажбуриятлар» ва «натижавийликка йуналтирилган бюджетлаштириш» атамала-ридан кенг фойдаланилмокда»2. «Натижавийликка йуналтирилган бюджетлаштириш» технологиясига давлат харажатларини бошкариш ислохоти нуктаи назаридан ёндашиш уринли булади. Хозирги вактда бюджет амалиётида етакчилик килаётган смета харажатларини режалаштиришдан фаркли уларок,, НйБ (бюджет харажатларини режалашти-ришнинг дастурий-максадли усули)дан фойдала-ниш давлат бюджети мабламарини бошк,арувчилар фаолиятининг ижтимоий ахамиятга молик ва одатда, микдор жихатидан улчаш мумкин булган натижаларга йуналтириш ва шу билан бирга бир вактда белгиланган максадларга хамда натижаларга эришилишининг мониторингини амалга ошириш заруриятидан келиб чикади.

Илмий муаммонинг к,уйилиши.

«Бюджетни режалаштириш бошкаришнинг тар-кибий кисми булиб, давлат пул мабламарини ташкил этиш, таксимлаш, кайта таксимлаш ва ишлатиш жараёнларини режали бошкаришдир»3, деган умумий карашлар мавжуд. «Бюджетни режалаштириш боскичи бошкаришнинг барча боскичларидаги энг мухим боскичдир, бюджетни режалаштиришда бюджет даромадларининг манбалари, харажат-ларнинг йуналишлари аникланади. Давлатнинг ижтимоий-сиёсий вазифалари моддий куринишга келтирилади ва бошкарув органларига ижтимоий-иктисодий вазифалар юкланади»4.

Давлат бюджети харажатларининг мазмуни, хусусияти, иктисодиёт сохаларини молиявий ресурслар билан таъминлаш тадбирлари билан ажралиб туради. Хорижий мамлакатларда бюджет ташкилотининг харажатларини молиявий режалаштириш амалиётида бюджетлаштириш тизимига асосланган молиявий бошкариш усуллари узининг ижобий томонларини намойиш килди. «Бозор иктисодиёти ута мураккаб ва уюшган ижтимоий-ик,тисодий тизим сифатида алохида сифатли молиявий режалаштиришни талаб к,илади. Чунки барча салбий ок,ибатлар ва хатолар учун бюджет ташки-

2 Касимова Г.А. Ижтимоий хизматлар сохаси харажатларини молиялаштиришда «Натижавийликка йуналтирилган бюджетлаштириш» услубидан фойдаланиш истикболлари. // "Иктисодиёт ва таълим", 2010, 5-сон. -72-75-б.

3 Wilymsky V. S. The basis of municipal office organization Feniks. 2008. -P. 351-356.

4 Истомина Н.А. Среднесрочное бюджетное планирование в регионе: этапы эволюции и перспективы развития Вестник ВГУ. - М., 2015, № 2.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 11(131)

лотининг узи молиявий холатининг ёмонлашуви билан жавобгар булади»1.

«Ижтимоий сохани молиялаштиришда бюджет-дан ташкари давлат максадли жамFармаларини ташкил этиш, ижтимоий сохрани молиялаштиришда хорижий грантларни жалб этиш, таълим тизимини молиялаштиришда эндаумент, технопарклардан ва соFликни саклаш сохасини молиялаштиришда тиббий суFуртадан фойдаланиш, шунингдек таълим ва ^лик,ни саклаш сохаларида «натижавийликка йуналтирилган бюджетлаштириш» услубини куллаш мухимдир»2.

Мазкут тадк,ик,от кутараётган муаммо - мамла-катимизда ижтимоий сохага карашли бюджет таш-килотлари харажатларини режалаштиришда «натижавийликка йуналтирилган бюджетлаштириш» услубини куллашни илмий асослаш ва бюджет маблаFларининг самарадорлигини оширишда хорижий давлатларда тажрибадан утган мазкур технологиянинг ижобий томонларини курсатиш.

Тадк,ик,от мацсади.

Бюджет харажатларини режалаштиришнинг мазкур усулидан фойдаланиш бюджетни режалаш-тириш ва бюджет ташкилотларида молиявий менежментни такомиллаштиришни хам назарда тутади. Амалиётда бюджет харажатлари самарадорлигини оширишда молиявий ресурслардан фойдаланишнинг одатдаги усуллари (давлат хариди, очик, танлов, тендер, Fазначилик техноло-гиялари, ички назорат, ички аудит)нинг таъсир-чанлиги оширилмокда. Шу билан бирга давлат ижтимоий хизматлари сифатини лозим даражада ошириш зарурлиги ижтимоий соха харажатларини режалаштириш ва молиялаштириш механизмини такомиллаштиришни талаб этади. Тадкикот иши-мизнинг мак,сади - бюджет амалиётида ижтимоий соха харажатларини режалаштириш ва молиялаштиришда НйБнинг ижобий томонлари ва афзал-ликларидан фойдаланишни курсатишдан иборат.

Амалиётда «бюджетлаштириш» (budgeting) тушунчаси бюджетнинг турли харажатлари уз навбатида энг юк,ори самарали усул билан эриши-ладиган якуний натижаларга йуналтирилади. Бюджетни «мак,садли-дастурли режалаштириш услуби» ёки дастурлар буйича бюджетни режалаштириш-дир (режалаштириш, дастурлаш ва молиялаштириш тизими - planning prodramming and

1 Золотарёв С.Н. Зарубежный опыт бюджетирования как метод финансового планирования. // «Финансы», М., 2009, №1. -С. 69-70.

2 Рахмонов Д.А. Узбекистонда ижтимоий сохани

молиялаштиришнинг методологик асосларини тако-миллаштириш. Ик,тисод фанлари доктори (DSc) дис-сертацияси автореферати. -Т., 2018. -11-б.

budgeting system - PPBS). «Мак,садли-дастурли режалаштириш услуби» биринчи булиб АКШда утган асрнинг 60-йилларда мудофаа вазири Роберт Макнамара томонидан кулланилган. Аста-секин бу усулни федерал хукуматнинг бошк,а вазирликлари хам куллай бошлаган. Мазкур услубнинг мак,сади давлат молияси сохасида бюджет маблаFларининг самарадорлигини ошириш учун ресурсларни так,симлаш буйича к,арорларни к,абул к,илишни такомиллаштиришдир.

Хорижий тажрибалар курсатдики, амалиётда ижтимоий соха харажатларини режалаштиришнинг «харажатлар буйича» услуби, «кириш буйича» услуби ва «натижалар буйича» услубидан фойда-ланилади (1-расм).

Таълим муассасаларида оммавий молиялаштиришнинг бир к,исми таълимга сарфланувчи хара-жатларни раFбатлантириш орк,али ёки талаба орк,али йуналтирилади. Давлат томонидан олий таълим муассасаларига уларга ажратилувчи маблаFларни сарфлашда к,анчалик куп эркинлик бериладиган булса, «кириш буйича» молиялаштириш технологияси кенг кулланади. Олий таълим муассасаларига кирган талабалар сонини хисобга олиб, «кириш буйича» молиялаштириш услубидан фойдаланиш шунга хам олиб келадики, олий таълим муассасалари к,абул к,илувчи к,арорлар замо-навий шароитда мехнат бозорининг ишчи кучи талабларига тескари булиб, бунда олий таълим муассасалари ва мутахассисликларининг бир хил-лиги юзага келади. «Харажатлар буйича» молиялаштириш механизмларининг купчилиги таълим жараёнининг самарадорлигини ошириш раFбат-ларини таъминлай олмайди. Агар давлат таълим фаолиятининг фак,ат турлари буйича маблаF ажра-тадиган булса, бу маблаFлар таълим сифатини оши-ришга сарфланиши ёки таълим муассасалари ресурсларини так,симлашнинг энг яхши йулларини излаб топишини кафолатламайди. «Натижалар буйича» молиялаштириш усули таълим муассасалари битирувчиларини тайёрлаш самарадорлигига асосланади»3.

«Бюджет маблаFлари ишлатилишининг самарадорлигини ошириш, давлат харажатларини бошк,аришни оптималлаштириш мак,садида, давлат бюджетини режалаштириш ва ижросида жахон амалиётида бюджетни режалаштириш услубидан фойдаланилади. Бу услубнинг номи «Натижавийликка йуналтирилган бюджетлаштириш - НйБ»

3 Николаев В., Дудкевич Я. Механизм финансирования высшего образования. Монография. - М., 2002. -С.77.

1-расм. Ижтимоий сох,а ташкилотларини молиялаштириш услублари1.

муассаса фаолиятининг натижалари буйича

(бюджетирование ориентированное на результат - БОР) деб аталади»2.

Юк,орида айтиб утганимиздек, «АК,Шдан кейин бошка мамлакатларда 1960 йилларда кенг мас-штабли молиявий ресурсларни йуналтириш максадида бюджет лойихасини ишлаб чикиш жараёнида янада самарали услублардан фойда-ланиш максадида янги «мак,садли-дастурли режа-лаштириш услуби» («програмно-целевой метод») ва «натижавийликка йуналтирилган бюджетлаш-тириш» услуби кулланила бошлади»3. Купгина дав-латларда бюджет ислохотининг мухим йуналиш-ларидан бири - натижавийликка йуналтирилган бюджетлаштиришни жорий этишдир. НйБ молиявий ресурсларни таксимлаш ва фойдаланишнинг тиниклиги, назорат остида булиши, бахоланиши ва маблаFларнинг самарадорлигини оширишни кузда тутади.

Бюджет маблаFлари ишлатилишининг самарадорлигини ошириш, давлат харажатларини бош-каришни оптималлаштириш максадида давлат бюджетини режалаштиришда жахон амалиётида бюджетни режалаштиришнинг мазкур услубидан фойдаланилади. Амалиётчилар бюджет харажат-

1Ройтер В. Финансирования образования: международные модели, пути, опыт и мышление. // Университетское управление практика и анализ. №4(15) 2005. Екатерингбург. - С.39.

2 Афанасьев М. Бюджетирование, ориентированное на результат (новые тенденции). - М.: Вопросы экономики. 2004. № 9. - С.130-139. .

3 Лавров А.М. Среднесрочное бюджетирование, ори-

ентированное на результаты: международный опыт

и российские перспективы. // «Финансы», 2007, №3. -С. 5-10.

ларини оптималлаштиришда «натижавийликка йуналтирилган бюджетлаштириш» услубини амалда куллаш ва такомиллаштириш энг макбул йул-ларидан бири, деб хисоблашади. «Бюджетнинг турли даражадаги харажатлари уз навбатида энг юкори самарали усул билан эришиладиган якуний натижаларга йуналтирилади. Энг мухими, мамла-катдаги бюджет ижросининг натижалари хам бахоланади»4.

«Харажатларни бошкариш» технологиясида бюджет харажатлари кутилаётган натижалар билан асосланмайди, хато ва камчиликлар, бюджетни бошкариш муаммолари хакикий ва режавий курсаткичларга мувофик назоратни амалга оши-ришда куринади. Таъкидлаш керакки, режалаштиришнинг бундай тизимида бюджет маблаFлари устуворлиги ва самарадорлигини бахолаш вази-фасини бажаришда ёки бюджет маблаFлари харажатлари йуналишларини аниклашда кийинчи-ликларнинг келиб чик,иши мумкин, мазкур технология бюджет жараёнини ислох к,илиш максадида инновацион карорларни кабул килишга ва самарали бюджетни тузишга умуман имконият бер-майди. «Бюджет жараёнини ислох килиш максадида давлат сиёсатининг устуворларига мувофик,, «натижавийликка йуналтирилган бюджетлаштириш» билан давлат молиясини самарали бошка-ришга шароит яратилади5.

4 Батина И.Н., Тульская А.Ю. БОР - как инструмент повышения эффективности бюджетных услуг. // «Финансы», М., 2008, №8. -С. 19-22.

5 Эмиров Н.Д., Эмирова А.У. Системная модель инно-вационого управления социальной сферы. Монография. - М.: «Проспект», 2017. -С. 144.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 11(131)

2-расм. Натижавийликка йуналтирилган бюджетлаштириш элементлари1.

Илмий мо^ияти.

«Натижавийликка йуналтирилган бюджетлаштириш» технологияси бюджет жараёнини ва дав-лат бошкарувини ташкиллаштириш тизими булиб, бунда харажатларни режалаштириш эришилаётган натижаларга к,араб амалга оширилади. НйБ кон-цепцияси тинимсиз ривожланиб бормокда. Хар бир мамлакатда НйБ уз хусусиятларига эга; ягона услуб, тамойил, инструментлар йук. Шунга карамай НЙБни бюджетлаштиришнинг бошка концепция-лардан фарклаш имкониятини берувчи бир нечта элементларини кайд этиш мумкин»1.

Польшанинг бюджетлаштириш усулини урганиш шуни курсатадики, асосий бюджетни ишлаб чикиш учун куплаб «куллаб-кувватловчи» деб номланувчи бюджетлар тузилади. Шу билан бирга молиявий натижалар хакидаги хисобот лойихасининг мар-казида буладиган тезкор бюджетлаштириш эле-ментларига катта ахамият берилади.

Максадли-дастурли режалаштиришда эхтиёжлар учун харажатларни аниклашнинг асосий компо-нентлари харажатларнинг тахлили ва хар бир дастур буйича натижалар хисобланади. Максадли-дастурли режалаштиришнинг учта элементи курсатилади (2-расм).

«Умуман олганда, НЙБ режалаштирилган бюджет харажатлари ва кутилаётган натижалар уртасидаги узаро алокани акс эттирувчи бюджетни шакллантириш (ижро этиш) тизимидир. Бюджет-лаштиришда мазкур моделнинг максади - сарф-ланган ресурслар ва олинган бевосита ва ижти-моий натижаларнинг мувофиклигини назорат

1 Азизова И.АЛНатижавийликка йуналтирилган бюджетлаштириш. Укув кулланма. - Т.: тйоСОмШ МЧЖ нашриёти, 2010. -12-5.

2 Рахмонов Д.А. «Натижавийликка йуналтирилган

бюджетлаштириш» услубини куллаш оркали сотлик,ни саклаш тизимида маблатларни самарали бошкариш. // «Молия», Т., 2011, 1 -сон. -41 -47-б.

килиш, фаолиятнинг бюджетдан молиялаштири-ладиган у ёки бу турларининг ахамияти хамда ижтимоий ва иктисодий самарадорлик даражасига бахо беришдан иборат»3.

«Натижавийликка йуналтирилган бюджетлаштириш» технологиясини куллаш куйидаги вазифа-ларни бажаришга каратилади:

- бюджет ресурсларини харажатларнинг тур-ларига кура эмас, балки стратегик максадларга кура таксимлаш;

- амалда ахолида мавжуд булган талабга кура хизматларни курсатиш;

- харажатлар дастурларини таккослаш хамда харажатларнинг самарадорлиги ва унумдорлигига бахо бериш натижаларига кура уларнинг энг тежамлиларини танлаш;

- бюджет хизматларини курсатишнинг энг тежамли усулини танлаш йули билан мазкур харажатлар устидан назорат урнатиш;

- бюджет харажатларининг тушунарли ва ошко-ралиги хамда асослилик даражасини ошириш;

- ижтимоий хизмат курсатишнинг пулли кийматинигина эмас, балки унинг ижтимий сама-расини аниклаш;

- бюджет харажатлари моддаларининг хажми ва таркибий тузилиши буйича кабул килинаётган карорларнинг окибатларини хисобга олиш;

- маблаFларнинг максадли сарфланиши юза-сидан ташки назоратдан кура ички жавобгарликни ва харажатларнинг самарадорлиги устидан ички назоратни кучайтиришга эътибор каратиш.

Тадк,ик,от методлари.

«Натижавийликка йуналтирилган бюджетлаштириш» технологияси буйича тадкикот олиб боришда гурухлаш, абстракциялаш, киёсий тахлил,

3 Азизова И.А.^Натижавийликка йуналтирилган бюджетлаштириш. Укув кулланма. - Т.: тйоСОмШ МЧЖ нашриёти, 2010. - 15-б.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 11(131)

таркибий тахлил усулларидан кенг фойдала-нилди.

Тадкикотда «натижавийликка йуналтирилган бюджетлаштириш» буйича тизимли адабиётлар тахлили амалга оширилди. Урни келганда шуни таъкидлаш керакки, «натижавийликка йуналтирилган бюджетлаштириш»ни турли адабиётларда технология, модель, услуб, усул, тизим, механизм сифатида урганилган.

Асосий натижалар.

«Натижавийликка йуналтирилган бюджетлаштириш» технологияси куйидагиларни курсатади1:

а) хисобот даври якунида бюджет ташкилоти фаолияти натижаларининг натурал курсаткичлари (масалан, даволанган беморлар сони, олий укув юртларига кирган мактаб укувчилари сони);

б) бюджет ташкилоти фаолиятининг натижа-лари бирлигига мос равишда молиявий сарфлар хажми.

Бу холатда бюджет хизматини курсатиш учун талаб к,илинадиган бюджет маблаFлари микдорини куйидаги иктисодий-математик моделда яккол куриш мумкин:

Бi = р; Н i+ Б 0| бунда: Р[ - I куринишдаги хизмат курсатишда фао-лият натижасининг курсаткичи;

Н - фойдали натижа бирлигига мос хисобланган молиявий ресурсларнинг меъёрий даражаси;

Б ы - курсатилган хизматлар хажми билан туFридан-туFри боFланмаган доимий харажатлар суммаси.

«Натижавийликка йуналтирилган бюджетлаш-тириш»нинг Харажатларни бошк,аришнинг «мод-далар буйича» режалаштиришдан афзалликлари мавжуд. 1-жадвалда «Харажатларни бош^ариш» ва «Натижавийликка йуналтирилган бюджетлаштириш» технологияларининг таккосланиши курсатилган.

«Сметали режалаштиришда бюджетдан молия-лаштириладиган хизмат (таълим, тиббий хизмат)лар-нинг натижаларини аник,лаш имконияти жуда хам мураккаб кечади. Мазкур тизимда амалда сарф-ланган харажатларнинг узи ва тежалган маблаFгина натижалар сифатида кабул к,илинади. Мазкур ёнда-шув бюджетдан молиялаштиришнинг самарадор-лигини аниклаш имкониятини бермайди, у факат маблаFлар максадли сарфланишини таъминлаш, молиялаштиришнинг режалаштирилган ва амал-

1 Эмиров Н.Д., Эмирова А.У. Системная модель инно-вационого управления социальной сферы. Монография. - М.: «Проспект», 2017. -С. 76.

даги суммасини таккослаш имкониятини беради, холос»2.

Хулоса ва таклифлар.

Узбекистонда Минг йиллик ривожланиш максадларига эришиш буйича ахоли фаровонли-гини ошириш масалаларини ечиш доирасида куйидагиларга эътибор каратилади:

• стратегик ривожланиш йуналишда, таълим ва кликни саклаш каби сохаларда дастур ва лойихаларни молиялаштириш даражасини куллаб-кувватлаш;

• амалий урта муддатли сиёсат ва дастурларни шакллантириш, амалга ошириш учун асос сифатида урта муддатли бюджетни режалаштириш тизимини ишлаб чикиш;

• натижавийликка йуналтирилган бюджетлаш-тиришни татбик этиш йули билан давлат маблаF-ларидан фойдаланиш самарадорлигини ошириш;

• Fазначилик тизимини тулик татбик этиш ва ахборот таъминотини такомиллаштириш асосида бюджет жараёнининг тиниклигини ошириш.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Узбекистан Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёев таъкидлаганларидек, «Мамлакатимиз тараккиёти ва халкимиз фаровонлиги биринчи навбатда ижтимоий сохадаги ислохотларимиз самараси билан чамбарчас боFлик... Бюджет хисобидан маблаF ажратиладиган хар кандай дастур ёки лойиханинг сифат ва микдор курсат-кичларидан иборат, натижага йуналтирилган инди-каторлари булиши керак»3.

Хулоса килиб айтганда, «натижавийликка йуналтирилган бюджетлаштириш» технологиясини бюджетни шакллантириш ва ижро килишнинг замонавий шакли деб айтиш мумкин. Мазкур технология бюджет харажатлари ва мазкур харажат-лардан кутиладиган самара уртасидаги узаро боFликликни, бюджет хизматларини курсатиш билан эришилган натижани ва уларнинг ижтимоий, ик,тисодий самарадорлигини хамда натижадорли-гини ифодалайди.

Натижавийликка йуналтирилган бюджетлаштириш - бюджет маблаFларидан фойдаланишнинг бевосита ва якуний натижаларидан кутилган ижтимоий ахамият ва давлат сиёсати устуворликларини хисобга олган холда, давлат максади ва вазифа-лари буйича бюджет ресурслари так,симланишини таъминловчи бюджет ижросини режалаштириш, ижро этиш ва ижро юзасидан назорат к,илиш усу-лидир.

2 Мухамадалиев М.С. Урта муддатли бюджетлашти-ришнинг афзалликлари. // Молия ва банк иши. Электрон илмий журнал. - Тошкент. 2019. № 1. - Б.24-29.

3 Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Олий Мажлисга Мурожаатномаси. 2018 йил 28 декабрь.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 11(131)

1-жадвал. «Харажатларни бошкариш» ва «Натижавийликка йуналтирилган бюджетлаштириш»

технологияларини так,к,ослаш.

Таккослаш мезонлари «Натижавийликка йуналтирилган бюджетлаштириш» «Харажатларни бошкариш»

Режалаштириш максади Жорий ва кабул килинган мажбуриятларни белгилаш; бюджет ташкилоти рахбарларининг ваколатларини урнатиш Бюджет харажатларни молиялаштириш; жорий харажатларни индексация килиш

Режалаштириш объекти Эришиладиган натижалар Бюджет харажатлари

Режалаштириш предмети Маблатлар харажат килинишини натижавийликка йуналтириш Режага мос равишда маблатларни харажат килиш

Режалаштириш даври Урта муддатли, уч-беш йиллик бюджетни тасдиклаш Бир йиллик бюджетни тасдиклаш

Режалаштириш Деталлаштирилмаган Деталлаштирилган

Бюджет ташкилоти рахбарларининг масъулияти Бюджет ташкилоти рахбарларининг масъулиятини ошириш ва натижаларини аник урнатиш Бюджет ташкилоти рахбарларининг белгиланган процедуралар асосида бюджет харажатларини аниклаштириш

Бюджет маблатларини бош таксимловчиларининг ваколатлари Молиявий ресурсларни, жумладан, бюджет маблатларини аник натижаларга эришиш учун самарали бошкариш Белгиланган процедуралар асосида бюджет харажатларини урнатиш

Бюджет маблатлари бош таксимловчиларининг иктисодий манфаатдорлиги Бюджет маблатлари бош таксимловчиларининг натижалари билан манфаатдорлиги мавжуд Бюджет маблатлари бош таксимловчиларининг бюджет маблатларининг микдорий узлаштирилиши билан манфаатдорлиги мавжуд

Назорат объекти Бюджет маблатлари харажатидан натижага эришиш Маблатларни максадли сарфлаш

Назорат органлари Ташки назорат органлари, ички назорат Ташки назорат органлари

Янги харажатларни молия-лаштиришни танлашнинг асосий тамойили Кутилаётган натижа ва самарадорликка ботлик Белгиланган бюджет процедуралари асосида

Демак, натижавийликка йуналтирилган бюд-жетлаштиришни амалиётга жорий этишга давлат харажатларини бошкариш ислохоти, хатто давлат хизмати ислохоти, институционал ислохот ва узгаришларни бошк,аришни уз ичига олувчи давлат секторини ислох килиш нуктаи назаридан ёнда-шилиши лозим. Натижавийликка йуналтирилган бюджетлаштириш давлат харажатларини бошка-риш сохасидаги ислохотларнинг таркибий кисми хисобланади. Мазкур ислохотлар бюджетни урта муддатли режалаштириш ва стратегик режалаш-тиришни такомиллаштиришни, тармок, вазирлик-лари фаолиятининг самарадорлигини оширишни, бюджетни ижро этишга дахлдор булган тамойил-лар, чунончи: хисоб-китоб юритиш, Fазначилик операцияларини назорат килиш хамда тартибга солишни узгартиришни назарда тутади. К,уйидаги расмда курсатилганидек, бу элементларнинг бар-часи бир-бири билан узвий боFлик.

Молиявий ресурсларни мак,садга йуналтирилган тарзда бошкариш технологияси сифатида «натижавийликка йуналтирилган бюджетлаштириш»нинг методологик салохияти жуда катта.

Фикримизча, «натижавийликка йуналтирилган бюджетлаштириш» технологиясининг афзаллик-лари куйидагилардан иборат:

• бюджет харажатларини моддалар буйича режалаштиришдан ижтимоий-ик,тисодий натижа-ларни режалаштиришга утилади;

• ижтимоий сохага карашли ташкилотларни молиялаштиришдан ижтимоий сохага карашли ташкилотлар натижаларига караб молиялашти-ришга утилади:

• бюджет маблаFлари ижтимоий дастурлар, стратегик мак,садлар ва тактик вазифалари буйича таксимланади;

• ижтимоий сохада ижтимоий дастурлар, стратегик максадлар, тактик вазифалар давлат ижти-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 11(131)

3-расм. Натижавийликка йуналтирилган бюджетлаштиришни ташкиллаштириш бос^ичлари1.

моий сиёсатининг асосий йуналишларига караб шаклланади.

Фикримизча, ижтимоий сохани бошкариш ва молиялаштиришда фойдаланиш мумкин булган инновацион технологияларни ижтимоий соха объект-ларини камраб олиш даражасидан келиб чикиб, икки гурухга ажратиш максадга мувофик булади:

а) мамлакатнинг ижтимоий муаммоларини хал килиш учун стратегик ёндашувларини шакллан-тиришга каратилган базавий технологиялар гурухи (максадли-дастурлаш услуби, ижтимоий давлат дастурлари, устувор миллий лойихалар, ижтимоий стандартлар, форсайт технологиялари);

б) ижтимоий соха ташкилотларини бошкариш ва молиялаштиришни такомиллаштириш учун кулланиладиган функционал технологиялар гурухи (натижавийликка йуналтирилган бюджетлаштириш технологияси, электрон хукумат, ижтимоий стандартлар, аутсорсинг).

А.В.Гукова, Д.М.Шор2 томонидан таклиф этилган бюджет харажатларининг натижадорлигини бахо-лаш услублари ичида бюджет хизматлари кур-сатишда «аутсорсинг»дан фойдаланишнинг туртта боскичи оркали амалда куллаш максадга муво-фикдир. Муаллифлар томонидан бюджет хизмати курсатишда фойдаланиладиган аутсорсинг функ-циялари келтирилади:

- таксимловчи, бюджет ташкилотлари томонидан хизматлар курсатишда окилона ишлатилган

бюджет мабла^арининг микдори ва йуналиш-ларини ифодалаш;

- истеъмол килувчи, истеъмолчиларга сифатли ва уларга мос келадиган нархларда кутилаётган бюджет хизматини курсатиш;

- фаоллаштирувчи, бюджет хизматлари бозо-рида тадбиркорлик фаолиятини ташкил килиш ва ривожлантириш; оптималлаштирувчи, худуд ва махаллий даражада бюджет мабла^арини опти-маллаштиришга йуналтирилган чора-тадбирлар ишлаб чикиш.

Т.Сильвестрова фикрича3, юкори сифатли бюджет хизмати такдим этиш нуктаи назаридан бюд-жетнинг харажатлар кисмини режалаштиришни оптималлаштириш керак. «Бюджет хизматларининг аутсорсингга берилиши бюджет харажатларини оптималлаштиришга хисса кушади. Шунинг учун бюджет харажатларини оптимал режлаштириш деганда, биз мумкин булган пул харажатларининг окилона вариантини танлаш оркали мижозларнинг эхтиёжларини максимал даражада кондириш жараёнини тушунишимиз керак. Бюджет ташкилотлари ва ижро этувчи хокимият органларига буйсунадиган муассасаларни хизматлар курсатувчи сифатида ёки ракобатбардош бозорда ташкилот-ларнинг тегишли хизматларини аутсорсинг асосида сотиб олиш молиялаштирилади»4.

1 Илмий тадкикот асосида муаллиф ишланмаси.

2 Гукова А.В., Шор Д.М. Методика оценки результативности расходов бюджетов при аутсорсинге бюджетных услуг. // Финансовая аналитика проблемы и решения, М., 2011. № 5. -С.2-9.

3 Сильвестрова Т. Порядок составления сметы доходов и расходов в бюджетном учреждении. // Силовые министерства и ведомства: бухгалтерский учет и налогообложение, М., 2006. № 6. -С.54.

4 Касимова Г.А. Мактабгача таълим муассасаларида аутсорсинг ва ундан фойдаланишнинг афзалликлари. // «Халкаро молия ва хисоб» электрон журнали. Т., 2019, 5-сон.

Адабиётлар руйхати:

1. Билимли авлод - буюк келажакнинг, тадбиркор халк - фаровон х,аётнинг, дустона х,амкорлик эса тараккиётнинг кафолатидир. / Узбекистан Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Узбекистан Республикаси Конституцияси кабул килинганининг 26 йиллигига батишланган тантанали маросимдаги маърузаси. http://uza.uz/oz/politics/bilimN-avlod-buyuk-kelazhakning-tadbirkor-khal-farovon-ayet-08-12-2018.

2. Афанасьев М. Бюджетирование, ориентированное на результат (новые тенденции). - М.: Вопросы экономики, 2004, № 9. -С.130-139.

3. Азизова И.А. Натижавийликка йуналтирилган бюджетлаштириш. - Т.: infoCOM.UZ МЧЖ нашриёти, 2010. -152-б.

4. Батина И.Н., Тульская А.Ю. БОР - как инструмент повышения эффективности бюджетных услуг. // Финансы, М., 2008, №8. -С.19-22.

5. Wilymsky V. S. The basis of municipal office organization Feniks. 2008. -P. 351-356.

6. Золотарёв С.Н. Зарубежный опыт бюджетирования как метода финансового планирования. // Финансы, М., 2009, №1. -С. 69-70.

7. Исломкулов А. «Натижавийликка йуналтирилган бюджетлаштириш» тизимига утиш оркали бюджет жараёнини такомиллаштириш. // Молия, Т., 2010, №2. -10-б.

8. Истомина Н.А. Среднесрочное бюджетное планирование в регионе: этапы эволюции и перспективы развития. // Вестник ВГУ, М., 2015, № 2.

9. Касимова Г.А. Ижтимоий хизматлар сох,аси харажатларини молиялаштиришда «Натижавийликка йуналтирилган бюджетлаштириш» услубидан фойдаланиш истикболлари. // Иктисодиёт ва таълим, 2010, №5. -72-75-б.

10. Касимова Г.А. Натижавийликка йуналтирилган бюджетлаштириш. // Жамият ва бошкарув, Т., 2012, № 1. -61 -б.

11. Лавров А.М. Среднесрочное бюджетирование, ориентированное на результаты: международный опыт и российские перспективы. // Финансы, 2007, №3. -С. 5-10.

12. Мух,амадалиев М.С. Урта муддатли бюджетлаштиришнинг афзалликлари. // Молия ва банк иши. Электрон илмий журнал, Т., 2019, № 1. -24-29-б.

13. Рахмонов Д.А. «Натижавийликка йуналтирилган бюджетлаштириш» услубини куллаш оркали сотликни саклаш тизимида маблатларни самарали бошкариш. // Молия, Т., 2011, №1. -41-47-б.

14. Рахмонов Д.А. Узбекистонда ижтимоий сох,ани молиялаштиришнинг методологик асосларини такомиллаштириш. Иктисод фанлари доктори (DSc) диссертацияси автореферат Т., 2018. -11 -б.

15. Ройтер В. Финансирования образования: международные модели, пути, опыт и мышление. // Университетское управление практика и анализ. №4(15) 2005. Екатеринбург. -С.39.

16. Эмиров Н.Д., Эмирова А.У. Системная модель инновационого управления социальной сферы. Монография. - Москва: «Проспект», 2017. -С. 144.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.