Научная статья на тему 'Давлат бюджетини ўрта муддатли режалаштириш'

Давлат бюджетини ўрта муддатли режалаштириш Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
283
58
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
бюджет ресурслари / бюджет / бюджет ресурсларини барқарорлиги / бюджет бошқаруви / ўрта муддатли бюджетни режалаштиришдаги индикаторлар / бюджетные ресурсы / бюджет / устойчивость бюджетных ресурсов / управление бюджетом / индикаторы среднесрочного планирования бюджета

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Элмонов Бекмурод Эрмат Ўғли

Мазкур мақолада бюджетни ўрта муддатли режалаштиришнинг ривожланиш босқичлари, жаҳон тажрибаси, замонавий ҳолати ва Ўзбекистонда ушбу моделга кўра бюджет харажатлари ва даромадларини ўрта муддатли режалаштиришнинг аҳамияти муҳокама қилинган. Шунингндек, ушбу моделни шакллантириш ва уни такомиллаштириш бўйича таклиф ва тавсиялар келтирилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

среднесрочное планирование государственного бюджета

В этой статье рассматриваются этапы развития среднесрочного планирования бюджета, мировой опыт, современное состояние среднесрочного планирования затрат и доходов для этой модели в Узбекистане. Представленны также предложения и рекомендации относительно того, как формировать и совершенствовать эту модель.

Текст научной работы на тему «Давлат бюджетини ўрта муддатли режалаштириш»

ЭЛМОНОВ Бекмурод Эрмат угли,

Мирзо УлуFбек номидаги Узбекистан Милллий университети "Иктисодиёт" факультети "Иктисодиёт назарияси" кафедраси укитувчиси

ДАВЛАТ БЮДЖЕТИНИ УРТА МУДДАТЛИ РЕЖАЛАШТИРИШ

УДК 336.144.2

ЭЛМОНОВ Б.Э. ДАВЛАТ БЮДЖЕТИНИ УРТА МУДДАТЛИ РЕЖАЛАШТИРИШ

Мазкур маколада бюджетни урта муддатли режалаштиришнинг ривожланиш боскичлари, жах,он тажрибаси, замонавий х,олати ва Узбекистонда ушбу моделга кура бюджет харажатлари ва даромад-ларини урта муддатли режалаштиришнинг ах,амияти мух,окама килинган. Шунингндек, ушбу моделни шакллантириш ва уни такомиллаштириш буйича таклиф ва тавсиялар келтирилган.

Таянч иборалар: бюджет ресурслари, бюджет, бюджет ресурсларини баркарорлиги, бюджет бошкаруви, урта муддатли бюджетни режалаштиришдаги индикаторлар.

ЭЛМОНОВ Б.Э. СРЕДНЕСРОЧНОЕ ПЛАНИРОВАНИЕ ГОСУДАРСТВЕННОГО БЮДЖЕТА

В этой статье рассматриваются этапы развития среднесрочного планирования бюджета, мировой опыт, современное состояние среднесрочного планирования затрат и доходов для этой модели в Узбекистане. Представленны также предложения и рекомендации относительно того, как формировать и совершенствовать эту модель.

Ключевые слова: бюджетные ресурсы, бюджет, устойчивость бюджетных ресурсов, управление бюджетом, индикаторы среднесрочного планирования бюджета.

ELMONOV В.Е. MEDIUM-TERM PUBLIC BUDGET PLANNING

There is discussed in the article stages of med-term budgeting development, the world experience, modern statuse, and medium-term planning of revenue and expenditure planning for this model in Uzbekistan. There are also suggestions and recommendations for how to shape and improve this model are provided.

Keywords: budgetary resources, budget, budgetary resources sustainability, budget management, medium term budgeting indicators.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2018, 9(117)

Бюджет цонунчилиги ва бюджет бошцарувига кура давлат бюджетини урта муддатларга режалаштириш (ДБУМР)- бу урта муддатлар учун молиялаштириш манбаларини аницлаш, давлат томонидан белгиланадиган устувор йуналишларга мувофиц ресурс-лардан фойдаланиш жараёнидир. Бюджетни урта муддатли режа-лаштиришга йуналирилган назарий царашларга асосан - давлат бошцаруви бюджетни стратегик режалаштириш орцали амалга оширилади.

Давлат бюджетини урта муддатларга режа-лаштриш мамлакатнинг урта муддатда асосий к,онунчилиги, давлат дастурининг мак,садли пара-метрлари асосида мавжуд ресурсларни урта муд-датга мулжалланган давлат сиёсатининг устувор йуналишларига боFлик равишда максадли таксимланишини таъминлайди.

Lasek and Webber^^^ (2009) фикрига кура1, урта муддатли бюджетни режалиштириш тизими урта муддатли харажатлар доирасида бюджетдан пул маблаFларни ажратиш ва уч йиллик режалаш-тиришни амалга ошириш амалдаги ёки режалаш-тирилган сиёсат уртасидаги алок,ани "Бюджетдаги реалликлар асосида бюджет интизоми»ни таъминлайди.

Натижада, урта муддатли бюджетни режалаштириш тизими асосида куйидагиларни аник,лаш соддалашади:

• Ик,тисодиётда потенциал усишни аник,лаш;

• Белгиланган мак,садлар асосида кутилаётган бюджет харажатларини моллиялаштириш буйича бюджет лойихаси ишланмасини ишлаб чик,иш;

• Ресурс доирасини номинал жихатдан эмас, балки реал равишда бахолаш.

Шунингдек, урта муддатли харажатлар куйидагиларга хам боFлик1:

• бюджетни режалаштиришнинг урта муддатли даври "юк,оридан пастга" йуналтириладиган, макроик,тисодий барк,арорликни таъминлаш вазифалари ва аник, стратегик мулжаллар билан боFланган ресурслар мажмуини узида акс эттири-шига;

• амалдаги ёки белгиланган устувор вазифа-ларни амалга ошириш учун жорий ва урта муддатли харажатларнинг бахолари ва хисоб-китоблари "пастдан юк,орига" юбориладаиган тизимни аник, ва тезкор ишлашига;

• институцианал к,арорларни кабул к,илиш жара-ёнида юк,оридаги омилларни узаро боFликлигини таъминлашига.

1 Nicoleta Sofianu. "Public Budgeting".Medium Term Expenditure Framework 2009-2011, government disposal no.98-d/20.10.2008; Moldova. P23

Урта муддатли харажатлар схемаси бюджет так,симотини самарали ва сиёсий хал к,илувчи омиллар хисобга олган сиёсат устуворликлар уртасидаги алок,ани таъминлайдиган оптимал тарзда бюджетни бахолаш ва мак,садли параметр курсаткичларни аниклаш тартибларидан бири хисобланади (1-расм).

Бюджетни урта муддатли режалаштириш ижтимоий-ик,тисодий ривожланиш ва бюджет сиёсатини мувофик,лаштириш; бюджетнинг жорий ва капитал харажатлари самарадорлигида макроик,тисодий мувозанатига эришиш, тармок,лар доирасида ва улардан ташк,арида ресурслар так,симотини яхшилаш, тармок, идоралари ва вазир-ликлар учун бюджетнинг янада аник,лигини таъмин-лаши кабилар билан мухим ахамият касб этади.

Жахон амалиётида бюджетни урта муддатли режалаштириш тизимига утган турли мамлакат-ларда молиявий режаларни ишлаб чик,иш ва уму-мий вазифаларни хал к,илишнинг узига хос хусу-сиятлари мавжуд. Standard&Poor's рейтинг агент-лигининг хисоботи ва жахон банкининг маълу-мотлари асосида энг мак,бул амалиётга эга булган баъзи мамлактларда, хусусан, Латвия, Австралия, Россияда давлат бюджетини урта муддатли режалаштиришнинг умуммий тамоилларга, ижтимоий-ик,тисодий ва сиёсий вазиятга асосланганлигини эътироф этиш мумкин.

Жумладан, Латвияда бюджет тизимини урта муддатларда истик,болни белгилаш жараёни ва боск,ичларида мана шу узаро боFлик,ликни таъ-минлашини куриш мумкин. (2-расм).

Урта муддатдарда бюджетни режалаштириш ва молиявий бошк,ариш Латвияда фискал сиёсат тамойилларига мувофик, амалга оширилади, фискал тартиб-интизом к,онучилигидаги ошкораликни ва солик, сиёсатини таъминлайди.

Австралияда эса 1980 йилдаги мавжуд сиёсий к,арама-к,аршиликларнинг самарасиз булиб чик,иши ва юк,ори солик,ларга олиб келганлиги боис хукумат томонидан урта муддатларда бюджетни режалаш-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2018, 9(117)

1-расм. Бюджетни урта муддатларга режалаштиришда мухим булган индикаторлар:1

давлат

бюджетининг

максиммал харажатлари

давлат бюджетининг

молиявий Л баланси

фискал

ва харажат сиёсатларининг

мацсадпарп

давлат бюджети даромадлари прогнозлари

ялпи ички ма^сулот прогнозлари

тириш тизимига талаб ошганлигини Фолсчер томо-нидан эътироф этади2.

Ушбу мураккаб жараённинг якуний натижаси, кейинги икки йил мобайнида йиллик бюджетга (келгуси йил учун) ва унинг таъсирига киритилган х,ар бир сиёсат ва чораларнинг харажатларини назорат килишга ёрдам берадиган тулик, урта муд-датли нуктаи назарни шакллантиради. Шу нуктаи назардан, урта муддатли сарф-х,аражатларнинг ах,амиятини бюджет курсаткичларини бахрлаш билан изох,лаш мух,им ах,амиятга эга.

Шундай килиб, урта муддатли истикбол бюд-жетнинг канчалик яхши амалга оширилаётганини бахрлаш учун асос булиб хизмат килади ва х,ар йилги бюджетга ва УМБР учун назарда тутилган барча нуктаи назарларнинг канчалик самарали эканлиги бах,оланади. Шу боис, УМБР оркали бюджетни режалаштириш ва бюджетлаштириш уртасидаги боFликлик бир вактнинг узида ман-банинг маълумлиги, вакт утиши билан давлат маблаFларининг катта кисми устувор йуналишларга сарфланишини кузда тутади.

1 Folscher, A 2007, 'Budget methods and practices', in A Shah (ed.), Budgeting and budgetary institutions, World Bank, Washington, DC. P6

2 Folscher, A 2007, 'Budget methods and practices', in A Shah (ed.), Budgeting and budgetary institutions, World Bank, Washington, DC. P119

Бизнинг фикримизча, урта муддатли харажатлар тизимининг самарали ишлашини куйидагиларда куриш мумкин:

• бюджет харажатларининг самарадорлигини сезиларли даражада оширишида;

• кабул килинган карорлар эришиш мумкин булган максадларни кузлаганлигида;

• бюджет сиёсатининг максадлари тушунарли ва ишончли эканлигида;

• молиявий камомад ва карзнинг даражаси урта истикболга асосланганлигида;

• бюджетдан маблаF ажратиш асосли равишда, давлат сиёсатининг устувор вазифаларига, ишлаб чикилган бюджет дастурларига мувофик, уларнинг унумдорлик даражасига бах,о бериш асосида бел-гиланишини таъминлашида ва бошкалар.

Бундан ташкари, урта муддатли сарф-харажатлар стратегиясини амалга оширишдан олдин куйидаги зарур булган шарт-шароитларни таъминлаш лозим:

• молиявий максадлар билан узаро боFлик булган иктисодий баркарорликни таъминлаш оркали изчил макроик,тисодий прогнозлар ишлаб чикиш;

• халкаро стандартларга мувофик аник бухгалтерия тизими ва тегишли бюджет таснифини таъминлаш;

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2018, 9(117)

2-расм. Латвия бюджет тизимини урта муддатларда истикболларини белгилаш жараёни ва

боскичлари1

Бюджет ва молиявий менежмеж-мент

тугрисидаги ^онун

Миллий ривожланиш дастури ва бсища сиёсий-икгисодий ривожланиш дастурларининг ишланмаси

Урта муддатларда бюджет конунчилигини амалга ошириш

• бюджет интизоми ва сиёсатни бошкариш буйича малакали кадрларнинг мавжудлиги;

• хукукий интизомга эга булган давлат молия бошкарувига эга булиш.

Нихоят, УМБРни самарали амалга ошириш натижалари оркали куйидаги бюджет сиёсатининг максадларига эришиш мумкин:

• харажатларни уртача чегаралар доирасида саклаш;

• сиёсат, режалаштириш ва бюджетлаштириш уртасидаги алокаларни тараккий этиш;

• операцион самарадорликни ошириш;

• прогноз килинадиган харажатлар мавжуд манбага мос келиши;

• урта муддатда бюджет сиёсати ва бюджет ресурслари уртасидаги боFликликни яхшилаш;

• конун ишланмалари ва бюджет сиёсати узаро ботликлигини таъминлаш, шаффофлик тамоилига амал килиш.

Узбекистон Республикасида Давлат бюджетини урта муддатли режалаштириш методологиясида

1 Kasek, L & Webber, D 2009, 'Achievements, lessons and challenges ahead', in Current issues on in fiscal reform in Central Europe & the Baltic States. Performance-based budgeting and medium-term expenditure frameworks in emerging Europe, (ed.1), World Bank, Warsaw. P43

бюджет мабла^аридан изчил хамда самарали фой-даланиш имкониятларини амалиётга жорий этиш жорий сметали режалаштириш оркали молиялаш-тиришнинг натижаларини белгилаш муаммосини амалда четлаб утади яъни, харажатларнинг узи натижалар сифатида амал килади.

Мамлакатимизда давлат бюджети индексация-лаш асосида бир йиллик даврга тузилади. Бунда бюджет маблатларини таксимловчиларда ва бюджет ташкилотларида узларининг истикболларини режалаштирилган йилдан узокрок даврга про-гнозлаштириш имконияти чекланган. Бунинг асосий сабаби эса келажакдаги макроиктисодий узгаришларни ва уларнинг фискал курсаткичларга таъсирини аниклаш кийин.

Натижада урта ва узок муддатли келажакда амалга оширишни мулжаллаб кабул килинадиган миллий ва тармок дастурлари аксарият холларда, бюджет имкониятлари билан бо^анмайди. Жорий (амалдаги) бюджет инвестиция дастури билан хам лозим даражада ботланиш имконияти чекланган.

Узбекистонда бюджетни урта муддатли режалаш-тиришга утиш жараёнида баркарор ик,тисодий усиш ва уни урта муддатли ва узок муддатли келажакда кувватлаш, урта муддатли келажакка мулжалланган солик сиёсати концепциясини кабул килиш доира-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2018, 9(117)

сида солик тизимини баркарорлаштириш, ахрли фаровонлигини оширишнинг урта муддатли страте-гиясини ишлаб чикиш ва урта муддатли келажакка мулжалланган бошка миллий дастурларнинг узаро мутаносиблигини таъминлаш амалиётини жорий этиш лозим.

Такидлаш жоизки, урта муддатга бюджетни режалаштириш - давлат бюджетини бир неча йилга (коида тарикасида 3-5 йилга) тузиш жараё-нидир. Ривожланган хориж мамлакатларида ушбу тизим шакллантирилган ва амал килади. Мамла-катимизда хам ушбу тизимни жорий этиш буйича валюта курси либераллаштирилди ва дастлабки шарт-шароитлар яратилмокда.

Амалиётда «киска муддатли», «урта муддатли», «узок муддатли» каби тушунчалар киритилмокда. 2018 йилдан бошлаб Узбекистан Республикаси ривожланиш дастурларини молиялаштириш ва шакллантиришнинг янги тартиби жорий этилди1. Хусусан, урта муддатли бюджет тузиш концепция-сига кура, урта муддатли бюджетни режалаштириш жараёни "юкоридан-пастга" ва "пастдан-юкорига" ёндашувлари асосида амалга оширилади. Унга кура, "юкоридан-пастга" ёндашув макроиктисодий прогноз моделлари асосида 3-4 йиллик бюджетнинг юкори чегараларини аниклаш имконини беради, "пастдан-юкорига" ёндашувида эса вазирлик ва идораларнинг бюджет сурови куринишида бюджет мабла^арига 3-4 йиллик талаби аникланади.

Юкоридагиларни хисобга олган холда ривожланиш давлат дастурларини шакллантириш ва молия-лаштиришда куйидагиларни хисобга олиш максадга мувофик деб хисоблаймиз:

• Давлат бюджети соликли даромадларни шакллантириш самарадорлигини ошириш унинг истикболини белгилаш услубиятини такомиллашти-

риш соликли даромадларни урта ва узок муддатли истикболни белгилаш амалиётга утиши;

• Солик даромадларни урта муддтларда режалаштиришда бир йилдан ортик муддатга мулжалланган дастурларни молиялаштиришни давом эттиришни зарурлиги ва кафолатининг ортиши, давлат дастурларнинг бажаралиши учун уларни зарур булган молиявий ресурслар билан ишончли таъминлаш бюджет жараёнининг олдин-дан кура олинганлик ва шаффофлик даражасини ошириш зарурлиги;

• Бюджет даромадларининг урта муддатли истикболини белгилаш бир йиллик режалашти-ришдан тубдан фарк килиб, узига хос боскичлар ва бир канча афзалликларга эга. Унинг асосий афзалликлари: биринчидан, давлатнинг иктисодий сиёсатнинг йуналишларнинг деярли барчаси, шунингдек, давлат дастурлари, одатда, бир йилдан купрок муддатга белгиланган булади. Бюджет даромадларининг факатгина бир йилга режалаш-тириши эса мазкур максадларга эришиш буйича чора -тадбирларни сифатли режалаштиришга сабаб булади, иккинчидан, иктисодиётнинг асосий буFуни хисобланадиган ишлаб чикариш корхоналари уз фаолиятини давлат томонидан урта муддат учун кузда тутилган солик сиёсатини хисобга олган холда режалаштиради.

Шундай килиб, ДБУМРни ишлаб чикиш ва жорий этиш давлат харажатларининг самарадорлигини оширишнинг мухим воситаси хисобланади. Бюджет жараёнини такомиллаштириш чора-тадбирлари локал даражада самара бериши хам, кенг микёсда туб узгаришларга олиб келиши хам мумкин. У бюджет жараёнининг барча боскичлари мазмунинигина эмас, балки давлат харажатларини бошкариш концепциясини хам узгартиради.

AgaÔMëT^ap pyuxaTM:

1. y36eKUCTOH Pecny6nuKacuHMHr BrogxeT KogeKcu. PacMi/rn Hamp TomKeHT, "AgonaT" 2014 m.10 6eT.

2. A.B.Bax,o6oB, T.CManuKOB, Mo-ua "Howup" TomKeHT - 2012 285 6eT.

3. Congressional Planning and Budget Department (2004), An Analysis of the President's Budget for Fiscal Year 2005, November, Manila.

4. Folscher, A 2007, 'Budget methods and practices', in A Shah (ed.), Budgeting and budgetary institutions, World Bank, Washington, DC.

5. Kasek, L & Webber, D 2009, 'Achievements, lessons and challenges ahead', in Current issues on in fiscal reform in Central Europe & the Baltic States. Performance-based budgeting and medium-term expenditure frameworks in emerging Europe, (ed.1), World Bank, Warsaw.

1Y36eKMCTOH PecnySnuKacu npe3MgeHTMHMHr «Y36eKMCTOH Pecny6nuKacMHMHr puBOwnaHuw gaBnaT flacTypna-

pui-m waKnnaHTupuw Ba MoruflrawTupuwHuHr ah™ TapTu6m-rn wopuï этuw Tyrpucuga» 2017 ïuri 18 geKaSpgaru n^-3437-coH

MKTMCOfl BA MOMfl / ЭКOНOMMКA M OMHAHCbl 2018, 9(117)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.