CC BY
0УДК 330.133.2
НАРЬЩТЬЩ ЭКОНОМИКАДАГЫ ЭЛЕКТРОНДЫЩ КОММЕРЦИЯНЬЩ
МАЦЫЗДЫЛЫГЫ
КАЗЕЗОВА МАРЖАН КАЗЕЗОВНА
Экономика гылымдарыныц магистр1, ага оцытушы, Alikhan Bokeikhan University, Семей цаласы
САНСЫЗБАЙ ЕРКЕЖАН САНСЫЗБАЙ^ЫЗЫ
Экономика гылымдарыныц магистрi, ага оцытушы, Alikhan Bokeikhan University
Семей цаласы
Аннотация. Макалада электрондык коммерцияньщ непзп туашктер^ мацыздылыгы, непзп аткарылатын операциялар карастырылган. Электронды коммерцияньщ куннен кунге элeуeтi артып келед^ тiптi оныц географиялык шeктeуi жок. Заманауи когам колма-кол акша телеуден кeтiп жатыр. Адамдар эмиянда акша устаудыц орнына каражатын интернет косымшалары аркылы баскарып, бipнeшe телем карточкаларын гана алып жуpeдi. Бул ыцгайлы эpi кауiпсiз.
К1лт сездер. электрондык коммерция, онлайн сауда, интернет желшер^ электрондык сауда, биржа
Электрондык коммерция - бул бip-бipiмeн байланысты компьютерлер жeлiсiндe жасалатын,аякталганнан кeйiн кызмeттi немесе тауарды пайдалану кукыгы аныкталатын транзакция. Электрондык сауда дeгeнiмiз-акпаpат алмасудыц электрондык куралдарын колдана отырып,коммерциялык операцияларды жузеге асырумен байланысты экономикалык субъектшердщ кызметь Дэстуpлiмeн салыстырганда Интepнeттeгi электронды деректер алмасу жылдамдыгы жагынан да, езшдш куны бойынша да тиiмдipeк. Оныц аркасында пайдаланушылар деректермен алмасып, каржылык есептеулер жуpгiзe алады жэне онлайн режимшде мэмiлeлep жасай алады. Мундай катынастардыц субъeктiлepi жеке жэне зацды тулгалар, каржы курылымдары, тауар ендipушiлep, кызметтер мен тауарларды жeткiзушiлep мен тутынушылар (сатып алушылар) бола алады [4].
Бупнп тацда акпараттык-коммуникациялык технологиялар экономикалык дамудыц аныктаушы факторы ретшде эрекет eтeдi [3]. Электрондык саудага байланысты мэсeлeлepдi зерттеу кeзiндe мынадай айкындаушы факторды белiп керсету кажет: жузеге асырылуы немесе жасалуы Интернет жeлiсiндe жасалатын жэне Тараптардыц физикалык катысуынсыз жузеге асырылатын коммерциялык мэмшенщ болуы.
Нэтижeсiндe кызметке немесе тауарга мeншiк кукыгы бip катысушыдан eкiншiсiнe ауысады. Электрондык сауда (сауда) келес операцияларды камтиды:
- онлайн маркетинг;
- тауар жетюзушшермен интернет-байланыс;
- сатудан кeйiнгi кызмет;
- телем жуйеа;
- логистика жэне тауарларды жетюзу [5].
Жогарыда аталган барлык элементтер нeгiзгi сiлтeмeдeн - интернеттеп коммерциялык мэмiлeдeн айырылып, электрондык коммерция процесшщ шецбершен тыс жатыр жэне бул жагдайда оларды электрондык коммерция туpлepi деп атауга болмайды.
^sipri уакытта электрондык коммерция технологияларын колданудыц экономикалык эсepi оц жэне оц есу динамикасына ие [4] ^огамдык дамудыц казipгi кeзeцiндe бул кызмет саласы адам емipiнiц ажырамас белш болып табылады. Электрондык сауданыц кызметтер мен тауарлар багасыныц темeндeуiнe экелетш кептеген артыкшылыктары бар. Бул ез кезепнде онлайн-сауда келeмiн арттыруга ыкпал eтeдi.
Дepeктepдi бepудiц заманауи жуйелерш колдану аркылы коммерциялык мэмiлeлep жасау ыцгайлы болды. Мысалы, кужаттамамен алмасу процес eдэуip жeцiлдeдi: басып шыгарылган багалардыц, шот-фактуралардыц, биржалык багалардыц, сатып алуга тапсырыстардыц жэне баска
кужаттардыц орнына контрагентке электронды нускалар жiберiледi. Осындай жагдай электрондык аударымдар (телемдер) саласында да калыптасты. ^аржы институттары арасында клиенттердщ шоттарын Кредиттеу жэне дебеттеу белiгiнде езара iс кимылдьщ тиiмдi тетiгi курылды жэне жумыс iстейдi.
Онлайн сауда шагын жэне орта уйымдарга iрi корпорациялармен сэта бэсекелесуге мYмкiндiк бередi. А^Ш-та интернета белсендi пайдаланатын шагын уйымдар ез кызметшде интернет мYмкiндiктерiн пайдаланбайтындарга Караганда 46% жылдамырак кецейедь
Онлайн-сауда бiртiндеп элемдiк экономиканыц ажырамас белiгiне айналуда. Бiрак макроещрлерде жаца багыттыц дамуы эртYрлi каркынга ие. Сегменттщ абсолюта кешбасшысы -Азия-Тынык мухиты аймагы. Интернет-сауда айналымыныц керсеткiштерi бойынша ол СолтYCтiк Американы екi есе басып озады (негiзiнен ^ытай есебiнен). Бул тенденция кебiнесе Азияныц дамушы елдершщ белсендi экономикалык есуiмен жэне акпараттандырылуымен тYсiндiрiледi. [3]
Сонымен катар жаца нарык дэстYрлi белшек саудамен салыстырганда азырак ашык жэне еркениеттi. Бул кебiнесе виртуалды технологияныц ерекшелiктерiне байланысты. Дегенмен, бул жаhандык онлайн-сауданыц сипаты есудщ куатты драйверi жэне сонымен бiрге осы секторды зацдастыру Yшiн тиiмдi каржылык жэне кукыктык куралдарды курудыц негiзгi кедергiсi ретiнде эрекет етедь Кейбiр жагдайларда пайда болатын тауар-акша катынастарын бiр мемлекеттщ аумагында колданылатын нормалар мен ережелермен реттеу киын. Юрисдикцияга карамастан бiрыцFай кагидаттар негiзiнде трансшекаралык жэне iшкi онлайн-сауданы реттеу кажеттiлiгi айкын болады. Бiрак бYгiнгi тацда мемлекеттiк реттеудщ бiрыцFай тэжiрибесi жок. Сонымен катар, кептеген елдерде ¥лттык (iшкi) ендiрушiлер мен интернет-сатушыларды ынталандыру максатында протекционистiк шараларды танымал ету тенденциясы байкалады (А^Ш пен нарыкты езiн-езi реттеуге багытталган кейбiр баска елдердi коспаганда). [2]
Онлайн-сауданыц келемi туралы айтатын болсак, келесi тармактарга назар аударайык. Сонымен, багалауга сэйкес eMarketer сарапшылары, 2021 жылы бул керсеткiш 1,8 трлн доллар децгешнде болды. 2022 жылмен салыстырганда оныц есiмi 17,7 % курады. 2021-2022 жылдары сектордыц есуi бiршама баяулады. Эсудiц ец куатты драйверлерi ретiнде:
- Интернеттiц енуi (эсiресе мобильдi);
- тутынушылардыц сатып алу кабiлетiнiц артуы(негiзiнен дамушы елдерде АТР).
Сала сарапшыларыныц багалауы бойынша, материалдык емес тауарлардыц электрондык саудасы (жылына шамамен 20-25%) айтарлыктай еам бере алады, оны интернет - сатудыц жалпы келемiнде нарык сарапшылары ю жYзiнде ескермейдi. Муны казiргi уакытта дамып келе жаткан онлайн-сауда нарыгыныц керсеткiштерiн есепке алу мен багалаудыц бiрыцFай халыкаралык тэжiрибесi калыптаспагандыгымен тYсiндiруге болады. Мемлекеттердiц кызметтер мен тауарлармен онлайн-сауда нарыгындагы жагдайы керсетшген. Remarkety компаниясыныц мэлiметтерi бойынша, 2022 жылы элемдеп ец iрi онлайн-сауда нарыгы ^ытай болды. Эсудiц непзп факторы - ел халкыныц саны [3].
^ытайдыц жаhандык электрондык сауда саласындагы жетекшi позицияларыныц сакталуы мен улгаюы соцгы бiрнеше жылдагы ^ХР экономикасыныц жогары есу каркынымен, сондай-ак олардыц сакталуы мен одан эрi есуiне катысты сараптамалык болжамдармен айгакталады. Кейбiр елдер казiрдiц езiнде кытайлык интернет-дYкендер усынатын кызметтер мен тауарлардыц салыстырмалы тYPде сапалы жэне арзан нарыгына протекционистiк кедергiлердi косады. Сарапшылардыц болжамы бойынша алдагы бiрнеше жыл iшiнде галамдык онлайн-сауда нарыгыныц айтарлыктай есуi кYтiлуде. EMarketer сарапшылары 2021 жылга карай сату келемi 3,5 трлн долларга дейiн еседi деп болжайды. А^Ш [4]. Сонымен катар, элемдш белшек саудадагы онлайн-сауданыц Yлесi 2020 жылгы 8-9% - бен салыстырганда 12% - га дешн артады. [4].
Интернет-сауда секторыныц есушщ негiзгi факторы ретiнде Интернет желiсiнiц жаца пайдаланушыларыныц, негiзiнен мобильдi интернет (планшеттер, смартфондар) пайдаланушыларыныц туракты агыны болып табылады [3]. Сондай-ак, кез-келген операциялар мен транзакцияларга, егер оларды жаhандык желiге ауыстыруга болатын болса, шыгындарды азайту максатында когамды цифрландырудыц жалпы элемдiк тенденциясын ескеру кажет.
EMarketer компаниясыньщ мамандары жакын арада сатып алулар саныныц айтарлыктай eсуi, соньщ iшiнде нарык ойыншылары арасындагы багалык бэсекелеспктщ ^шеюшщ аркасында болады деп болжайды. Бул онлайн-тугынушылардыц эртYрлi сатушылардыц багаларын (соныц iшiнде маркетплейс форматында) салыстыруга мYмкiндiгi. Сарапшылардыц багалауы бойынша, ^ытай негiзiнен экспорттык белшек сауда аркылы элемдiк онлайн-сауда нарыгында (жылына 26%) кешбасшылыкты жалгастырады бар екендшне байланысты, бул дэстYрлi жэне электронды белшек саудагерлердщ туракты жэне жш акцияларын eткiзуге арналган драйвер ретшде эрекет етедi.
Дамушы экономикасы бар баска елдерде айтарлыктай жогары есу каркыны кYтiлуде: Yндiстанда (24 %), Индонезияда жэне Ощуспк Кореяда (20% - дан астам). Бул аймактардагы есудщ негiзгi факторлары демографиялык жагдай (халыктыц жогары саны) жэне мобильдi интернеттщ енуi болып табылады. Дамыган елдер (Жапония, Германия, ¥лыбритания, А^Ш) нарыктарыныц eсуiне мобильдi сатылымдар айтарлыктай эсер етедi (кесте. 1)
Кесте 1. Кешбасшы елдерде онлайн-сауда нарыгын дамыту
Елдер Онлайн сату, млрд. А^Ш Белшек сауданыц жалпы келемшдеп интернет- сауданыц Yлесi, % Онлайн-сатып алушылардыц Yлесi, ел халкыныц % Онлайн-сатып алушылардыц Yлесi, элем халкыныц %
2019 2023 2019 2023 2019 2023 2019 2023
^ытай 674 1974 17 35 38 53 29 30
А^Ш 342 536 7,3 10,3 66 72 10 13
Великобритания 100 144 16 19,4 76 79,8 - -
Япония 91 135 - - 69,5 74 5 6
Германия 63 89 - - 67,7 71 - -
Ескерту. Автормен курастырылган
EBay, Amazon жэне Alibaba сиякты галамдык онлайн-нарык ойыншыларына келетiн болсак, олардыц дамуы каркынды дамып келе жатканын атап етемiз. Олар ез позицияларын нарыктыц накты сегменттерiне багытталган жобаларды енгiзу аркылы, сондай-ак баска онлайн ойыншыларды сатып алу аркылы кYшейтедi [9]. Интернеттеп сауданыц дамуы мен кецеюi жаhанданудьщ жогарылауына жэне акпарат алмасудыц жеделдеуше экеледi. Сонымен катар, интернет-сауданы дамыту-экономиканы дамытудыц негiзгi элемдiк Yрдiстерiшц бiрi.
ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1
1. Алауханов, Е. О. Преступное насилие в отношении женщин [Текст] : учеб. пособие / Е. О. Алауханов, Н. И. Каирова. - Алматы : Зац эдебиет!, 2018. - 230 с.
2.Алимбекова, Г. Проблема насилия в отношении женщин : социологический анализ [Текст] : монография / Г. Алимбекова. - Алматы : ДОИВА, 2018. - 195 с.
3.Андиржанова, Г. А. Обеспечение социально-политических прав женщин: мировой опыт и Казахстан [Текст] : автореферат / Андиржанова, Г.А. - Алматы : ^азак ун-ii, 2014. - 29 с.
4.Дуненкулова, Г. А. Становление и эволюция гендерной политики Республики Казахстан в условиях демократического развития [Текст] : автореферат / Г. А. Дуненкулова. - Алматы : Эрекет-Принт, 2010. - 44 с.
5Дазакстан гендерлш тецаздштеп алшактыкты кыскартуда , шшде, 2022 ж
