CC BY
0УДК 330.133.2
НАРЬЩТЬЩ ЭКОНОМИКАДАГЫ ЭЛЕКТРОНДЫЦ КОММЕРЦИЯНЬЩ
МАЦЫЗДЫЛЫГЫ
КАЗЕЗОВА МАРЖАН КАЗЕЗОВНА
Экономика гылымдарыныц магистрi, ага окытушы, Alikhan Bokeikhan University, Семей
каласы
САНСЫЗБАЙ ЕРКЕЖАН САНСЫЗБАЩЫЗЫ
Экономика гылымдарыныц магистрi, ага окытушы, Alikhan Bokeikhan University
Семей каласы
Аннотация. Мацалада электрондыц коммерцияныц нег1зг1 тус1тктер1, мацыздылыгы, неггзгг атцарылатын операциялар царастырылган. Электронды коммерцияныц куннен кунге элеует1 артып келед1, ттт1 оныц географиялыц шектеуг жоц. Заманауи цогам цолма-цол ацша твлеуден кетт жатыр. Адамдар эмиянда ацша устаудыц орнына царажатын интернет цосымшалары арцылы басцарып, бгрнеше твлем карточкаларын гана алып журедг. Бул ыцгайлы эр1 цау1пс1з.
Юлт свздер. электрондыц коммерция, онлайн сауда, интернет желтерг, электрондыц сауда, биржа
Электронды; коммерция - бул бiр-бiрiмен байланысты компьютерлер желiсiнде жасалатын,аяк;талганнан кешн ;ызметп немесе тауарды пайдалану к¥^ыгы аны;талатын транзакция. Электронды; сауда дегешмiз-а;парат алмасудыц электронды; ;уралдарын ;олдана отырып,коммерциялы; операцияларды жYзеге асырумен байланысты экономикалы; субъектшердщ ;ызмеп. ДэстYрлiмен салыстырганда Интернеттегi электронды деректер алмасу жылдамдыгы жагынан да, eзiндiк куны бойынша да тиiмдiрек. Оныц ар;асында пайдаланушылар деректермен алмасып, ;аржылы; есептеулер жYргiзе алады жэне онлайн режимшде мэмiлелер жасай алады. Мундай ;атынастардыц субъектiлерi жеке жэне зацды тулгалар, ;аржы курылымдары, тауар eндiрушiлер, ;ызметтер мен тауарларды жеткiзушiлер мен тутынушылар (сатып алушылар) бола алады [4].
БYгiнгi тацда а;паратты;-коммуникациялы; технологиялар экономикалы; дамудыц аны;таушы факторы ретiнде эрекет етедi [3]. Электронды; саудага байланысты мэселелердi зерттеу кезiнде мынадай ай;ындаушы факторды бeлiп керсету ;ажет: жYзеге асырылуы немесе жасалуы Интернет желiсiнде жасалатын жэне Тараптардыц физикалы; ;атысуынсыз жYзеге асырылатын коммерциялы; мэмшенщ болуы.
Нэтижесiнде ;ызметке немесе тауарга меншш бiр ;атысушыдан екiншiсiне
ауысады. Электронды; сауда (сауда) келесi операцияларды ;амтиды:
- онлайн маркетинг;
- тауар жетюзушшермен интернет-байланыс;
- сатудан кешнп ;ызмет;
- телем жYЙесi;
- логистика жэне тауарларды жетюзу [5].
ЖоFарыда аталFан барлы; элементтер негiзгi сiлтемеден - интернеттегi коммерциялы; мэмiледен айырылып, электронды; коммерция процесшщ шецбершен тыс жатыр жэне бул жаFдайда оларды электронды; коммерция тYрлерi деп атауFа болмайды.
^азiрri уа;ытта электронды; коммерция технологияларын ;олданудыц экономикалы; эсерi оц жэне оц есу динамикасына ие [4] ^OFамды; дамудыц ;азiрri кезецiнде бул ;ызмет саласы адам eмiрiнiц ажырамас бeлiгi болып табылады. Электронды; сауданыц ;ызметтер мен
тауарлар багасыныц темендеуше экелетш кептеген артыкшылыктары бар. Бул ез кезегiнде онлайн-сауда келемш арттыруга ыкпал етедi.
Деректердi берудщ заманауи жYЙелерiн колдану аркылы коммерциялык мэмiлелер жасау ыцгайлы болды. Мысалы, кужаттамамен алмасу процесi едэуiр жещлдедг басып шыгарылган багалардыц, шот-фактуралардыц, биржалык багалардыц, сатып алуга тапсырыстардыц жэне баска кужаттардыц орнына контрагентке электронды нускалар жiберiледi. Осындай жагдай электронды; аударымдар (телемдер) саласында да калыптасты. ^аржы институттары арасында клиенттердщ шоттарын Кредиттеу жэне дебеттеу белiгiнде езара ю кимылдыц тиiмдi тетiгi курылды жэне жумыс iстейдi.
Онлайн сауда шагын жэне орта уйымдарга iрi корпорациялармен сэттi бэсекелесуге мYмкiндiк береди А^Ш-та интернеттi белсендi пайдаланатын шагын уйымдар ез кызметiнде интернет мYмкiндiктерiн пайдаланбайтындарга Караганда 46% жылдамырак кецейедь
Онлайн-сауда бiртiндеп элемдiк экономиканыц ажырамас белiгiне айналуда. Бiрак макроещрлерде жаца багыттыц дамуы эртYрлi каркынга ие. Сегменттщ абсолюттi кешбасшысы - Азия-Тыны; мухиты аймагы. Интернет-сауда айналымыныц керсеткiштерi бойынша ол СолтYCтiк Американы ею есе басып озады (негiзiнен ^ытай есебiнен). Бул тенденция кебiнесе Азияныц дамушы елдершщ белсендi экономикалык есуiмен жэне акпараттандырылуымен тYсiндiрiледi. [3]
Сонымен катар жаца нары; дэстYрлi белшек саудамен салыстырганда азырак ашык жэне еркениетп. Бул кебiнесе виртуалды технологияныц ерекшелiктерiне байланысты. Дегенмен, бул жаhандык онлайн-сауданыц сипаты есудщ куатты драйверi жэне сонымен бiрге осы секторды зацдастыру Yшiн тиiмдi каржылык жэне кукыктык куралдарды курудыц негiзгi кедерпс ретшде эрекет етедi. Кейбiр жагдайларда пайда болатын тауар-акша катынастарын бiр мемлекеттщ аумагында колданылатын нормалар мен ережелермен реттеу киын. Юрисдикцияга карамастан бiрыцFай кагидаттар негiзiнде трансшекаралык жэне шю онлайн-сауданы реттеу кажеттшп айкын болады. Бiрак бYгiнгi тацда мемлекеттiк реттеудщ бiрыцFай тэжiрибесi жок. Сонымен катар, кептеген елдерде ¥лттык (iшкi) ендiрушiлер мен интернет-сатушыларды ынталандыру максатында протекционистiк шараларды танымал ету тенденциясы байкалады (А^Ш пен нарыкты езiн-езi реттеуге багытталган кейбiр баска елдердi коспаганда). [2]
Онлайн-сауданыц келемi туралы айтатын болсак, келес тармактарга назар аударайык. Сонымен, багалауга сэйкес eMarketer сарапшылары, 2021 жылы бул керсеткiш 1,8 трлн доллар децгешнде болды. 2022 жылмен салыстырганда оныц есiмi 17,7 % курады. 2021-2022 жылдары сектордыц есуi бiршама баяулады. Эсудiц ец куатты драйверлерi ретiнде:
- Интернеттiц енуi (эаресе мобильдi);
- тутынушылардыц сатып алу кабшетшщ артуы(негiзiнен дамушы елдерде АТР).
Сала сарапшыларыныц багалауы бойынша, материалдык емес тауарлардыц электрондык саудасы (жылына шамамен 20-25%) айтарлыктай есiм бере алады, оны интернет - сатудыц жалпы келемiнде нарык сарапшылары ю жYзiнде ескермейдi. Муны казiргi уакытта дамып келе жаткан онлайн-сауда нарыгыныц керсеткiштерiн есепке алу мен багалаудыц бiрыцFай халыкаралык тэжiрибесi калыптаспагандыгымен тYсiндiруге болады. Мемлекеттердiц кызметтер мен тауарлармен онлайн-сауда нарыгындагы жагдайы керсетiлген. Remarkety компаниясыныц мэлiметтерi бойынша, 2022 жылы элемдеп ец iрi онлайн-сауда нарыгы ^ытай болды. Эсудiц негiзгi факторы - ел халкыныц саны [3].
^ытайдыц жаhандык электрондык сауда саласындагы жетекшi позицияларыныц сакталуы мен улгаюы соцгы бiрнеше жылдагы ^ХР экономикасыныц жогары есу каркынымен, сондай-ак олардыц сакталуы мен одан эрi есуше катысты сараптамалык болжамдармен айгакталады. Кейбiр елдер казiрдiц езiнде кытайлык интернет-дYкендер усынатын кызметтер мен тауарлардыц салыстырмалы тYPде сапалы жэне арзан нарыгына протекционистiк кедергiлердi косады. Сарапшылардыц болжамы бойынша алдагы бiрнеше жыл шшде галамдык онлайн-сауда нарыгыныц айтарлыктай есуi кYтiлуде. EMarketer
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
сарапшылары 2021 жылга карай сату кeлемi 3,5 трлн долларга дешн eседi деп болжайды. А^Ш [4]. Сонымен катар, элемдш белшек саудадагы онлайн-сауданыц Yлесi 2020 жылгы 8-9% - бен салыстырганда 12% - га дешн артады. [4].
Интернет-сауда секторыныц есушщ негiзгi факторы ретiнде Интернет желюшщ жаца пайдаланушыларыныц, негiзiнен мобильдi интернет (планшеттер, смартфондар) пайдаланушыларыныц туракты агыны болып табылады [3]. Сондай-ак, кез-келген операциялар мен транзакцияларга, егер оларды жаhандык желiге ауыстыруга болатын болса, шыгындарды азайту максатында когамды цифрландырудьщ жалпы элемдiк тенденциясын ескеру кажет.
EMarketer компаниясыныц мамандары жакын арада сатып алулар саныныц айтарлыктай eсуi, соныц шшде нарык ойыншылары арасындагы багалык бэсекелеспктщ ^шеюшщ аркасында болады деп болжайды. Бул онлайн-тутынушылардыц эртYрлi сатушылардыц багаларын (соныц iшiнде маркетплейс форматында) салыстыруга мYмкiндiгi. Сарапшылардыц багалауы бойынша, ^ытай негiзiнен экспорттык белшек сауда аркылы элемдiк онлайн-сауда нарыгында (жылына 26%) кешбасшылыкты жалгастырады бар екендiгiне байланысты, бул дэстYрлi жэне электронды белшек саудагерлердщ туракты жэне жиi акцияларын eткiзуге арналган драйвер ретiнде эрекет етедi.
Дамушы экономикасы бар баска елдерде айтарлыктай жогары есу каркыны кYтiлуде: Yндiстанда (24 %), Индонезияда жэне Ощуспк Кореяда (20% - дан астам). Бул аймактардагы есудщ негiзгi факторлары демографиялык жагдай (халыктыц жогары саны) жэне мобильдi интернеттщ енуi болып табылады. Дамыган елдер (Жапония, Германия, ¥лыбритания, А^Ш) нарыктарыныц eсуiне мобильдi сатылымдар айтарлыктай эсер етедi (кесте. 1)
Кесте 1. Кешбасшы елдерде онлайн-сауда нарыгын дамыту
Елдер Онлайн сату, млрд. А^Ш Белшек сауданыц жалпы келемшдеп интернет- сауданыц Yлесi, % Онлайн-сатып алушылардыц Yлесi, ел халкыныц % Онлайн-сатып алушылардыц Yлесi, элем халкыныц %
2019 2023 2019 2023 2019 2023 2019 2023
^ытай 674 1974 17 35 38 53 29 30
АКШ 342 536 7,3 10,3 66 72 10 13
В еликобритания 100 144 16 19,4 76 79,8 - -
Япония 91 135 - - 69,5 74 5 6
Германия 63 89 - - 67,7 71 - -
Ескерту. Автормен курастырылган
EBay, Amazon жэне Alibaba сиякты галамдьщ онлайн-нарык ойыншыларына келетiн болсак, олардыц дамуы каркынды дамып келе жатканын атап етемiз. Олар ез позицияларын нарыктыц накты сегменттерiне багытталган жобаларды енгiзу аркылы, сондай-ак баска онлайн ойыншыларды сатып алу аркылы кYшейтедi [9]. Интернеттегi сауданыц дамуы мен кецеюi жаhанданудыц жогарылауына жэне акпарат алмасудыц жеделдеуiне экеледi. Сонымен катар, интернет-сауданы дамыту-экономиканы дамытудыц непзп элемдiк Yрдiстерiнiц бiрi.
ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1
1. Алауханов, Е. О. Преступное насилие в отношении женщин [Текст] : учеб. пособие / Е. О. Алауханов, Н. И. Каирова. - Алматы : Зац эдебиет^ 2018. - 230 с.
2. Алимбекова, Г. Проблема насилия в отношении женщин : социологический анализ [Текст] : монография / Г. Алимбекова. - Алматы : ДОИВА, 2018. - 195 с.
3. Андиржанова, Г. А. Обеспечение социально-политических прав женщин: мировой опыт и Казахстан [Текст] : автореферат / Андиржанова, Г.А. - Алматы : ^аза; ун-т^ 2014. - 29 с.
4. Дуненкулова, Г. А. Становление и эволюция гендерной политики Республики Казахстан в условиях демократического развития [Текст] : автореферат / Г. А. Дуненкулова. - Алматы : Эрекет-Принт, 2010. - 44 с.
5. ^аза;стан гендерлш тецаздштеп алша;ты;ты ;ыс;артуда , шшде, 2022 ж
