СЫРТҚЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘМІЛЕЛЕР ҰҒЫМЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

ЭОЖ 347.4

СЫРТЦЫ ЭКОНОМИКАЛЫЦ МЭМ1ЛЕЛЕР ¥ГЫМЫ ЖЭНЕ ОНЫЦ ЕРЕКШЕЛ1КТЕР1

Калдарбек Жушсбайулы Куандыков

Эл-Фараби атындагы Казац улттыцуниверситет1 «Кеден, царжы жэне экологиялъщ цуцыц» кафедрасыныц доцентi, зац гылымдарыныц кандидаты, Алматы цаласы, Казацстан Республикасы; e-mail: [email protected]

Мадина Койшыбаевна Жусупбекова1

Корцыт Ата атындагы Кызылорда университеттщ «Куцыцтану» кафедрасыныц доцентi, зац гылымдарыныц кандидаты, Кызылорда ц., Казацстан Республикасы; e-mail: [email protected]

Аннотация. Бул мацалада азаматтыц цуцыцтыц айналымдагы сыртцы экономика-лыц мэмшелердщ угымы, бiрцатар айрыцша белгiлерi жэне оныц езте тэн ерекшелiктерi царастырылады.Казiргi кезде элемдiк экономиканыц негiзгi багыттарыныц бiрi мемле-кеттер арасындагы тауар айналымыныц келемт арттыру болып табылады. Бул цаты-настар ез табигаты бойынша азаматтыц цуцыцтыц цатынастарга жацын сыртцы экономикалыц мэмшелермен ресiмделедi. Экономикалыц саладагы мемлекеттердщ езара эрекеттесуiне байланысты сыртцы экономикалыц мэмiлелердi гылыми тYрде зерттеуге деген цызыгушылыц ^ннен ку.нге артып келедi. Казацстан Республикасыныц азаматтыц зацнамасында да, езге де улттыц зацнамаларымызда сыртцы экономикалыц мэмшенщ аныцтамасы бершмеген. Сыртцы экономикалыц мэмiлелердi жасау тэртiбi царапайым емес, оныц алдында кебiнесе узац келшсездер процеЫ жэне кептеген мэселелер бойынша келшмдер болады. Муныц барлыгы халыцаралыц шарттыц цатынастарга тYсу кезт-де, тараптар ездерi тацдайтын коллизиялыц байламдармен циындайды. Осы тургыдан алганда, сыртцы экономикалыц мэмше угымын, нормативтж цуцыцтыц базаны жэне ол тудыратын цатынастарды реттеу эд^терт нацты аныцтаудыц Yлкен мацызы бар. Бул мацалада сыртцы экономикалыц мэмшелер угымы мен оныц ерекшелiктерi эмбебап жэне салыстырмалы цуцыцтыц талдаудыц гылыми эдштерт цолдану арцылы царастырыла-ды. Сыртцы экономикалыц мэмiлелердi жария-цуцыцтыц реттеу жэне жеке-цуцыцтыц реттеу мэселелерт талдайды.Сыртцы экономикалыц мэмiлелердi азаматтыц-цуцыцтыц реттеу бiрцатар халыцаралыц нормативтт цуцыцтыц актшерге негiзделедi деген тужы-рым жасайды.Осы мацаланыц цорытындысында автор сыртцы экономикалыц мэмшеш сипаттайтын негiзгi белгiлерi мен ерекшелттерт аныцтайды, сонымен цатар автор о езтщ сыртцы экономикалыц мэмше туралы угымын усынады.

о Tyümdi свздер: Сыртцы экономикалыц мэмше, шетелдт элемент, тараптардыц ком-

^ мерциялыц кэсторындары, УНИДРУА цагидаттары, сыртцы сауда мэмшеЫ, импорт-

s тыц-экспорттыц операциялар, халыцаралыц жеке цуцыц, халыцаралыц цуцыц нормалары,

¡I халыцаралыц сауда эдет-гурыптары, ИНКОТЕРМС ережелерi. С

-Q

с;

ш tí Ч О X

о <

сп

X

ь

CL

< Z

CL

О в X

1 Хат-хабарга арналган автор. 168

ПОНЯТИЕ И ОСОБЕННОСТИ ВНЕШНЕЭКОНОМИЧЕСКИХ СДЕЛОК

Куандыков Калдарбек Жунисбаевич

Доцент кафедры «Таможенного, финансового и экологического права» КазНУ им.Ал - Фараби, кандидат юридических наук, г. Алматы, Республика Казахстан; e-mail: [email protected]

Жусупбекова Мадина Койшыбаевна

Доцент кафедры «Правоведение» Кызылординского университета имени Коркыт Ата, кандидат юридических наук, г. Кызылорда, Республика Казахстан; e-mail: [email protected]

Аннотация. В данной статье рассматривается понятие, ряд отличительных признаков внешнеэкономических сделок в гражданско-правовом обороте и его характерные особенности. В настоящее время одним из основных направлений мировой экономики является увеличение объемов товарооборота между государствами. Эти отношения оформляются внешнеэкономическими сделками, которые по своей природе близки к гражданским правоотношениям. В связи с взаимодействием государств в экономической сфере интерес к научному изучению внешнеэкономических сделок растет день ото дня. Ни в гражданском законодательстве Республики Казахстан, ни в иных национальных законодательствах определение внешнеэкономической сделки не дано. Порядок заключения внешнеэкономических сделок не прост, перед ним часто лежит длительный переговорный процесс и договоренности по многим вопросам. Все это осложняется коллизионными связками, которые стороны выбирают при вступлении в международные договорные отношения. С этой точки зрения большое значение имеет четкое определение понятия внешнеэкономической сделки, нормативной правовой базы и методов регулирования порождаемых ею отношений. В данной статье рассматривается понятие и особенности внешнеэкономических сделок с использованием научных методов универсального и сравнительно-правового анализа. Анализируется вопросы публично-правового регулирования и частно-правового регулирования внешнеэкономических сделок. Делает вывод о том, что гражданско-правовое регулирование внешнеэкономических сделок основывается на ряде международных нормативных правовых актов. В заключении данной статьи автор выделяет основные черты и особенности, характеризующие внешнеэкономическую сделку, кроме того, автор предлагает свое понятие внешнеэкономической сделки.

Ключевые слова: внешнеэкономическая сделка, иностранный элемент, коммерческие предприятия сторон, принципы УНИДРУА, внешнеторговая сделка, импортно-экспорт- о

Н

X

ы А

ные операции, международное частное право, нормы международного права, обычаи о международной торговли, правила ИНКОТЕРМС. Е

В

CONCEPT AND FEATURES OF FOREIGN ECONOMIC I

TRANSACTIONS

Kuandykov Kaldarbek

Associate Professor of the Department of «Customs, Financial and Environmental Law» of KazNUAl - Farabi, Candidate of Law,

Almaty, Republic of Kazakhstan; e-mail: [email protected]

Zhusupbekova Madina Koishybayevna

Associate Professor of the Department of «Jurisprudence» of the Korkyt Ata Kyzylorda University, Candidate of Law, Kyzylorda, Republic of Kazakhstaan; e-mail: [email protected]

Abstract. This article discusses the concept of foreign economic transactions in civil law, a number of features and its peculiarities. At present, one of the main directions of the world

>

ro

О

СП

О

X

e о

"U 2 А JZ

economy is to increase trade between countries. These relations are formalized by foreign economic transactions, which by their nature are close to civil law relations. Due to the interaction of states in the economic sphere, there is a growing interest in the scientific study of foreign economic transactions. Neither the civil law of the Republic of Kazakhstan nor other national legislation defines aforeign economic transaction. The procedure for concluding foreign economic transactions is not simple, it is often preceded by a long process of negotiations and agreements on many issues. All this is complicated by the conflict of interest that the parties choose when entering into an international treaty. From this point of view, it is important to clearly define the concept of foreign economic transactions, the regulatory framework and methods of regulating the relations it creates. This article discusses the concept of foreign economic transactions and its features using scientific methods of universal and comparative legal analysis. Analyzes the issues of public and legal regulation offoreign economic transactions. It concludes that the civil law regulation offoreign economic transactions is based on a number of international regulations. At the end of this article, the author identifies the main features and characteristics that characterize a foreign economic transaction, as well as the author presents his concept of a foreign economic transaction.

Keywords: foreign economic transaction, foreign element, commercial enterprises of the parties, UNIDRUA principles, foreign trade transaction, import-export operations, private international law, norms of international law, international trade customs, rules of INCOTERMS.

DOI: 10.52026/2788-5291 2023 72 1 168

CL

< z

CL

О

e

X

о

m О

ш <

< ш

ь -Û с;

ш £

Ч О X

о <

СП

X

ь

Юркпе

Мэмше институты азаматты; к;¥к;ык;тагы непзп институттардьщ бiрi болып табылады жэне оныц жуйесшде ерекше орын алады. ^аз1рп уакытта интеграция мен жаhандану-дыц динамикалы; процестерi халыкаралык; жеке к¥кыктыц, эаресе, сырт;ы экономи-калы; мэмшелер институтыныц релшщ кушеюше жэне есуше ы;пал етуде. Эконо-микалы; саладагы мемлекеттердщ езара эрекеттесуi сырт;ы экономикалы; саланы азаматтык-к¥кыктык реттеу тепктершщ пайда болу к;ажетriлiriне экелдь

^аз1рп кезде элемдш экономиканыц не-гiзгi багыттарыныц бiрi мемлекеттер ара-сындагы тауар айналымыныц келемiн арт-тыру болып табылады. Бул ;атынастар ез табигаты бойынша азаматтык;-к;¥к;ык;тык ;атынастарга жа;ын сырт;ы экономикалы; мэмiлелермен ресiмделедi. Мэмшенщ кез келген тYрi сия;ты сырт;ы экономикалы; мэмшенщ де бiрк;атар айры;ша белгiлерi мен ерекшелiктерi бар.

Эдiстер мен пайдаланылган материалдар Сырт;ы экономикалы; мэмiлелер мэсе-лелерiмен кептеген ресейлiк жэне отанды; галымдар айналысуда.

Сырт;ы экономикалы; мэмшелердщ тYсiнiгi мен ерекшелiктерi туралы ма;ала жазу барысында ресейлiк жэне отанды; га-

лымдарыныц гылыми жумыстары, Казакстан Республикасыныц нормативтш-кукыктык кужаттары пайдаланылды, тарихи, аналити-калык талдау, салыстырмалы эдютер, талдау жэне синтез эдiстерi колданылды.

Сонымен 6ipre казакстандык галым М.К. Сулейменов пен ресейшк галым И.Ю. Ивлевтщ гылыми жумыстары зерт-телш, пайдаланылды.

Зерттеу нэтижелер1

Зац эдебиеттершде «халыкаралык ком-мерциялы; мэмше» жэне «сырткы эконо-микалык келюм-шарт» терминдерi жиi колданылады, бiрак олар тек зацга тэуелдi актiлерде кездесед^Казакстан Республикасыныц Азаматтьщ кодексiнде (будан эрi - КР АК) «сырткы экономикалык мэмше» терминi колданылады.

Бiрак, КР-ныц АК-де де, КР-ныц езге де нормативтш кукыктык актiлерiнде сырткы экономикалык мэмшенщ кукыктык аныкта-масы бершмеген. КР АК-нщ 1104-бабы-ныц 2-тармагында «сырткы экономикалык мэмше» угымы оныц нысанына байланысты гана айтылады: «Катысушыларыныц кем де-генде бiреуi КР-ныц зацды тулгасы немесе КР-ныц азаматы болып табылатын сырткы экономикалык мэмше мэмшенщ жасалган жерiне карамастан, жазбаша нысанда жаса-

лады»

2

Цазащстан Республикасыныц Азаматтьщ кодека (Ерекше болт) 1999 жылгы 1 шiлдедегi №.409-1[Электронды ресурс] /Режим доступа:https://https://adilet.zan.kz/kaz/docs/Z010000143. (Дата обращения: 13.09.2022).

М.К.Сулейменовтьщ айтуынша, «Келюм-шарт мэмшенщ 6ip TYpi болгандыцтан, сыртцы экономикалыц мэмшенщ 6ip тYpi сыртцы экономикалыц келiсiм-шаpт болуы керек екеш даусыз. Сонымен, сыртцы экономикалыц цызмет саласындагы азамат-тыц-цуцыцтыц шарт сыртцы экономикалыц шарт болып табылады. Ал бул термин кодификацияланган азаматтыц зацнамада 6екiтiлмегендiктен, зац гылымыныц мш-детi оны цуцыцтыц категориялармен салы-стырып, аныцтама беру болып табылады» [1, 122 б.].

В.А.Канашевскийдщ птршше, «сыртцы экономикалыц мэмше» угымы сыртцы экономикалыц шарттардыц жалпыга 6ipдей та-нылган тYpлеpiн (халыцаралыц сатып алу, царжы лизингi, халыцаралыц тасымалдау, мYлiктiк жалдау, сацтандыру жэне т.б.), сонымен цатар, цуцыц теориясына сэйкес 6ip-жацты мэмшелерге жататын сенiмхаттаpды цамтиды [2, 113 6.].

Ал, И.С.Зыкин былай дейдг «1с жузш-де сыртцы экономикалыц саладагы цатынастарга цатысты «мэмше» терминш цол-данганда 6iз шартты тYсiнемiз» [3, 1346.]. Жогарыда айтылгандарга CYЙене отырып, сыртцы экономикалыц мэмше угымы, сез-сiз, сыртцы экономикалыц келiсiм-шаpт угымынан кещрек деген цорытынды жаса-уга болады.

Сыртцы экономикалыц мэмiлелеpдi ца-тесiз аныцтауга мYмкiндiк 6еpетiн мацы-зды 6елгiлеpiнiц 6ipi «шетелдiк элемент» деп аталады. Шетелдш элемент угымынга-лымдардыц кепшiлiгi шетелдш зацды не-месе жеке тулга pетiнде тYсiнедi.Сонымен цатар, сыртцы экономикалыц мэмше ком-мерциялыц сипатта боладыДаз1рп зац эде-6иеттеpiнде сыртцы экономикалыц мэмше-леpдi аныцтауда терт непзп багытты 6елiп керсетуге болады.

Бipiншi багыт бойынша сыртцы экономикалыц мэмше келес факторлармен аныцта-лады - зацды немесе жеке тулганыц мэмше-ге цатысуы жэне тауарлармен, жумыстармен немесе цызметтермен мемлекеттiк шекара-дан ету фактiсiнiц болуы [4, 169 6.].

Екiншi багытты устанатын галымдар та-раптардыц коммерциялыц кэсшорындары-ныц эpтYpлi елдерде орналасуын аныцта-ушы фактор деп санайды. Мысалга алатын болсац, М.М. Богуславский былай деген

болатын: «сыртцы экономикалыц мэмше-леpдi уйымдардыц шетелдшконтрагенттер-мен жасаган мэмiлелеpi деп тYсiну керек; сыртцы сауда процесшде жэне сыртцы экономикалыц цызметтщ басца да тYpлеpiнде» [5, 43 6.].

Осы жерде, «тараптыц коммерциялыц кэсiпоpны» теpминi цуцыц субъекпсш емес, шартца цатысушыныц непзп цызметшщ орнын сипаттайтын ерекше мэнге ие жэне халыцаралыц шарттарда жиi айтылатын термин екенiн атап етуге болады. Бул туралы, 1980 жылгы Б¥¥-ныц тауарларды халыцаралыц сату келiсiм-шаpттаpы туралы кон-венциясында3,1988 жылгы Халыцаралыц царжылыц лизинг туралы УНИДРУА кон-венциясында да айтылган4.

Yшiншi багыт мэмiлеге цатысушы контр-агенттердщ эpтYpлi ултца жататындыгына жэне оныц мацсаттылыц еpекшелiктеpiне назар аудару арцылы сыртцы экономикалыц мэмiленi аныцтайтын галымдардыц кезца-растарынан турады. И.В.Елисеевтiц пшрш-ше, сыртцы сауда шарты ею елшеммен еpекшеленедi - 6ipiншiден, мундай келюм-шартца цатысушылардыц эpтYpлi мемлекет-терге тиесiлiлiгi жэне олардыц коммерциялыц сипаты [6, 74 6.].

Теpтiншi багыт сыртцы экономикалыц мэмше тYсiнiгiн аныцтаудагы басым пози-циясы оныц жария-цуцыцтыц сипаттамала-рыныц ^p^TO^i болып табылатын зертте-ушiлеpдiц пiкipлеpiмен усынылган.Мысалы, В.А.Бу6ликтiц айтуынша: «Сыртцы экономикалыц мэмше деп тараптардыц сыртцы экономикалыц цызмет барысында азаматтыц жэне езге де цуцыцтар мен мiндеттеpдi бел-гiлеуге, езгертуге немесе тоцтатуга багыт-талган цуцыцтыц нормалармен, оныц шш-де халыцаралыц жеке цуцыц нормаларымен

pеттелетiн келiсiмi тYсiнiледi» [7, 98 6.].

^азацстандыц цуцыц нормалары мен халыцаралыц шарттарды негiзге ала отырып, мынадай аныцтама жасауга болады: «Сыртцы экономикалыц мэмiле деп коммерциялыц кэсторындары эpтYpлi елдерде орналасцан тараптар арасында жасалган мэмiлелеp тYсiнiледi.Сыpтцы экономикалыц мэмiле сыртцы экономикалыц цызмет сала-сында жасалады, ол шетелдiк элементтiц мiндеттi цатысуымен жасалады жэне кемш-де ею улттыц цуцыцтыц жYЙемен байланы-сты».

Н

X

ы А

о х о Д А

сг

В

СП А

>

го О го О

X

е о

"U

2 А

JZ

3 Б¥¥-ныц «Тауарларды халыцаралыц сату келiсiм-шарттары туралы» 1980 жылгы 11 сэуiрдегi Вена конвенциям. [Электрондыресурс]//Режим доступа: https:////https://uncitral.un.org/ru/texts/salegoods. (Дата обращения: 13.09.2022).

4 2010 жылгы «УНИДРУА халыцаралыц коммерциялыц шарттарыныц цагидаттары». [Электронды ресурс] //Режим доступа: //Ыtps://ppt.ru/new>stext.phtml?id=8193378.(Дата обращения: 13.09.2022).

Сыртк;ы экономикалык мэмше угымын дурыс TYC^ip^iH практикалы; мацы-зы зоp.Эйткенi, мемлекет шшде жасала-тын мэмiлелеpдi жасау жэне жузеге асыру тэpтiбiн pеттеушi кайнар кeздеpi мен эдь Grepi сырткы экономикалык мэмiлелеpден туындайтын катынастарды реттеудщ норматив^ базасы мен эдютершен айтарлыктай еpекшеленедi.Сонымен катар, сырткы экономикалык мэмшелер шю мэмшелер-ден бipкатаp мацызды айырмашылыктарга ие, бул халыкаралык сауда жэне баска келюм-шарттардыц мазмунында тiкелей кepiнедi.

Сырткы экономикалык мэмiлелеpдi кукыктык реттеуде аймактык жэне эмбе-бап децгейдеп халыкаралык шарттар ул-кен мацызга ие болады, eйткенi оларда сырткы сауда мэмшесшщ базистiк талаптары бекiтiлген. Базиспк талаптар дегенiмiз контрагенттердщ келiсiм-шаpтты орындау кезiндегi мiндеттемелеpiн бекiтетiн сырткы сауда мэмшесшщ непзп талаптары.Сырткы экономикалык мэмшелер жеке-кукьщтьщ сипаттагы халыкаралык шарттарды реттеу саласына жатады.

Жаhандану жэне интеграция проце-стершщ экономикалык салада кушеюiха-лыкаралык шарттык катынастарга деген ро суранысты тудырды.Сырткы экономикалык S мэмiлелеpдi жасау тэpтiбi карапайым емес, £ оныц алдында кeбiнесе узак келiссeздеp ^ процес жэне кeптеген мэселелер бойынша I келiсiмдеp болады. Муныц барлыгы халыка-^ ралык шарттык катынастарга тусу кезшде, s тараптар eздеpi тацдайтын коллизиялык g; байламдармен киындайды. Осы тургыдан

0 алганда, сырткы экономикалык мэмше угы-

1 мын, нормативтш кукыктык базаны жэне ол >s тудыратын катынастарды реттеу эдiстеpiн g накты аныктаудыц улкен мацызы бар.

< ^азакстанныц азаматтык кукыгында сы-с рткы экономикалык мэмiле халыкаралык

< экономикалык кещспкте кэсiпкеpлiк кыз-¡5 меттi жузеге асыратын субъектшердщ кыз-^ мет етуiмен жанама сипаттагы касиеттердщ ti тутас кешенше ие. Эйткенi, бул мэмiле та-о уарлармен, жумыстармен, зияткеpлiк кыз-о меттiц нэтижелеpiмен, азаматтык кукыктар öS мен мiндеттеpдi белгiлеуге, eзгеpтуге жэне ^ токтатуга багытталган кызметтердщ бар-£ лык туpлеpiмен халыкаралык алмасу сала-Ь сындагы улттык жэне халыкаралык жеке ^ кукыктыц колданылу аясына жатады.

^ Халыкаралык кэсшкерлш кызметте жэне Ь сырткы экономикалык кызметте«сырткы m экономикалык мэмше» жэне «сырткы са-

уда мэмшесЬ» теpминдеpi колданылады, сондыктан осы угымдардыц аракатынасын жэне кызметтiц кай туршде пайдалану ке-pектiгiн аныктап алу керек.

Бiздiц ойымызша, сырткы экономикалык мэмшеге караганда сырткы сауда мэмшес негурлым тар угым болып табылады жэне ол саудамен байланысты юкерлш катынастарга катысты колданылады. Ал, сырткы экономикалык мэмше тек тауарлар, жумыстар, кызметтер, технологиялар жэне т.б. сауда са-ласын гана камтып коймайды, ол сондай-ак, инвестициялык кызметп де камтидыДазipri уакытта сырткы экономикалык кызмет шец-беpiнде инвестициялык кызметте дамуда, ол да raidi келiсiм-шаpтпен pесiмделедi. Сондыктан, тэж1рибеде жиi кездесетш сэй-кестендipуге карамастан, сырткы экономикалык мэмше угымы сырткы сауда мэмшес угымынан кецipек.

Сырткы экономикалык мэмше - экспорт-импорт немесе eзге де сырткы экономикалык мэмiлелеpдi орындауды кeздейтiн казакстандык жэне шетелдш субъектiлеp ка-тысатын мэмше. Ал, сырткы сауда мэмшес - экспорттык-импорттык немесе eзге де сырткы сауда операцияларын орындауды ^з-дейтiн казакстандык жэне шетелдiк тулга-лардыц катысуымен жасалатын мэмiле. Сондыктан, сырткы сауда мэмшеа сырткы экономикалык мэмшенщ бip туpi болып та-былады.

Сондай-ак, сырткы экономикалык мэмше-леpдi шетелдiк элементпен киындатылган мэмiлелеp деп атауга болады. Сырткы экономикалык мэмше деп бip тарапы шетелдш тулга болатын жэне шарт бойынша мшдет-теменi орындау толык немесе шшара шет мемлекеттщ аумагында жузеге асырылатын, шарт шетелде орналаскан мулшке катысты болатын немесе шетелде жасалган бipжакты мэмiленi айтамыз.

Жогарыда айтылгандардыц негiзiнде сырткы экономикалык мэмшелерге тэн келесi негiзгi белгiлеpдi бeлiп кepсетуге болады:

1. Шетелдiк элемент, ягни, тараптардыц бipi шет мемлекетше тиесiлiгiн бiлдipедi. Сырткы экономикалык мэмше тараптары-ныц бipiнiц бейpезиденттiгiн бiлдipедi.Айта кету керек, бул ретте аныктаушы фактор оныц т1ркелген жеpi емес, коммерциялык кэсiпоpынныц орналаскан жеpi болып табы-лады.

2. кукыктык pеттеудiц ерекшелш, ягни, сырткы экономикалык кукыктык катына-старга улттык зацнамадан баска халыкаралык кукык нормалары, халыкаралык сауда

эдет-гурыптары ;олданылуы мYмкiн.

3. Импорттыц-экспорттыц операциялар-ды жYзеге асыру кезiнде валюталы; есеп айырысулардыц руцсат етiлуi, сондай-а; та-раптардыц келiсiмi бойынша шарттан туын-дайтын мiндеттемелердi осы валютада бага-лау мYмкiндiгi.

Сырткы экономикалы; мэмiлелердi рет-теудi жYзеге асырудагы ерекшелштердщ бiрi халыкаралык-кукыкты; жэне ултты; нормалар жиынтыгыныц езара эрекеттесуi болып табылады. Эдетте, сырткы экономикалы; мэмiлелердi к¥кы;тык реттеу жария к^кыкты; реттеу жэне жеке к¥кы;тык реттеу болып еюге белiнедi.

Теориялы; жагынан тYсiну сырткы экономикалы; мэмшенщ нег^рлым толы; аныктамасын ;алыптастыруга мYмкiндiк бередi.Сырткы экономикалы; мэмiле - ком-мерциялы; кэсiпорындары эртYрлi мем-лекеттерде орналас;ан т^лгалар арасында кэсшкерлш кызметтi жYзеге асыру бары-сында жасалатын, мэмiле тараптарыныц бiрiшц бейрезиденттшп (шет мемлекетке тиесiлiгi) деп тYсiнiлетiн шетелдiк элемент-тщ болуымен, сондай-а; валюталы; есеп айырысулардыц жол берiлуiмен жэне та-раптардыц келiсiмi бойынша шарттан туын-дайтын мiндеттемелердi осы валюталарда багалау мYмкiндiгiмен сипатталатын жэне ултты; зацнама нормаларымен де, халы;а-ралы; нормаларымен де, халы;ара-

лы; сауда эдет-г^рыптарымен де реттелуге болатын мэмiле.

Сырт;ы экономикалы; мэмше келесi не-гiзгi ерекшелiктердi ;амтиды:

- есеп айырысуды жYзеге асыру тетш арнайы болып табылады жэне телем ва-лютасына ;ойылатын талаптарды, вексель айналысын, жYзеге асырудыц белгiленген мерзiмдерiн, есеп айырысу ;¥жаттарын ресiмдеудiц нормативтш ережелерiн жэне т. б. ;амтиды.

- арнайы рэсiмдердi са;тау ;ажет, оларды орындамау экiмшiлiк жауапкершiлiкке экеп согуы мYмкiн: мэмiле паспортын тiркеу, та-уарларды кедендiк ресiмдеу, статистикалы; декларацияны тсркеу жэне т.б.;

- сырт;ы экономикалы; саланы реттей-тiн ултты; зацнама сырт;ы экономикалы; операцияларды реттеуге ы;пал ететiн шек-теулердi енгiзуге ^^щы: квота механизмi,

стандарттар, номенклатура, тауарлардыц (ж^мыстардыц, кызметтердiц) тiзбелерi;

- белгш бiр уа;ыт кезецiне немесе сы-рт;ы экономикалы; мэмiлелердiц белгiлi бiр санатына тыйым салуды белгiлеу, мысалы, белгiлi бiр тауарларды сатып алу-сату;

- ендiрiс ^рылымын, тауарларды шыгару келемiн езгерту, тауарлардыц ассортиментiн езгерту, езiндiк ;¥нын азайту жэне т.б. ма;-сатында елдiц iшкi нарыгында салааралы; реттеу шараларын белгiлеу [8, 245 б.].

Сырт;ы экономикалы; мэмiлелердi рет-теудiц iшкi азаматтык-к¥кыктык мэмше-лердi реттеуден айырмашылыгы, жария нормалары Yлкен рел ат;арады. Атап айтатын болса;, экспорт-импорт, валюта-лы;, каржылык, салыктык жэне кеден зацна-маларыныц нормалары ;олданылады. Сауда ;атынастарыныц саласы нег^рлым бiрыцFай зацнамамен жэне кептеген халы;аралы; келiсiмдермен ерекшелiнедi.

Жария реттеу. Ец жалпы рет-

теу 2004 12 сэуiрдегi ^аза;стан Ре-

спубликасыныц «Сауда кызметiн реттеу туралы» зацында камтылFан. АталFан зац сауда ;ызмет саласындаFы коFамдык ;аты-настарды реттейд^ оны мемлекеттiк реттеу-дiц принциптерш жэне уйымды; негiздерiн реттейдi.5 КР-ныц сауда кызметiн реттеу туралы зацы сауда кызметiн реттеудiц ма;-саттары мен принциптерiн, сауда кызметiн мемлекетпк реттеу нысандары мен эдь стерш белгiлейдi.

Арнайы экспорт-импорт зацнамасы квота жэне сырт;ы экономикалы; взмети лицен-зиялау туралы нормаларды ;амтиды. 2014 жылFы 16 мамырдаFы ^аза;стан Республи-касыныц «Р^;саттар жэне хабарламалар туралы» зацы жеке кэсшкерлш субъектшершщ жэне бас;а да т^еталардыц жекелеген ;ыз-мет тYрлерiн немесе эрекеттердi жYзеге асы-руына р^;сат беру немесе хабарлама жасау тэртсбш енгiзуге жэне iске асыруFа байланы-сты коFамдык ;атынастарды реттейдi6.

Талкылау

Валюталы; реттеудiц негiзiн 2018 2 шiлдедегi ^аза;стан Республикасыныц «Валюталы; реттеу жэне валюталы; ба;ы-лау туралы» зацы прайды. АталFан зац ва-люталы; операцияларды жYзеге асыруFа байланысты коFамдык ;атынастарды рет-

Н

X

ы А

о х о Д А

сг

В

СП А

А

СП

О

СП

О

X

е о

"О

2 А

С

5 Сауда цызметт реттеу туралы 2004 жылгы 12 сэуiрдегi №544-11 Цазацстан Республикасыныц зацы. [Электронды ресурс]//Режим доступа: https://https://https://adilet.zan.kz/kaz/docs/Z040000544. (Дата обращения: 13.09.2022).

6 Рщсаттар жэне хабарламалар туралы 2014 жылгы 16 мамырдагы №202^ Цазацстан Республикасыныц зацы. [Электронды ресурс] // Режим доступа: https://https:// https://adilet.zan.kz/kaz/docs/ Z1400000202. (Дата обращения: 13.09.2022).

IX

< IX

О в х

о

со О

СП <

< СП

ь .0

ш £

ч О X

0 <

т

1

х

ь

тейдi, валюталы; реттеу мен валюталы; ба;ылаудыц ма;саттарын, мiндеттерiн ай-;ындайды7.

Сырт;ы экономикалы; мэмiлелердi са-лы;ты; реттеудщ негiзiн 2017 жылгы 25 желто;сандагы ^аза;стан Республикасыныц «Салы; жэне бюджетке теленетiн бас;а да мшдетп телемдер туралы» (Салы; кодека) ;урайды. Салы; кодексi салы; са-лудыц негiзгiпринциптерiн белгiлейдi, са-лыщтарды жэне бюджетке теленетiн бас;а да мiндеттердi белгiлеу, енгiзу, езгерту, олар-дыц кYшiн жою, есептеу мен телеу тэртiбi женiндегi билш ;атынастарын, сондай-а; салы;ты; мiндеттеменi орындауга байланы-сты ;атынастарды реттейдi.8

Кеден зацнамасы, ец алдымен, 2017 жылгы 26 желто;сандагы ^аза;стан Республикасыныц «^аза;стан Республикасын-дагы кедендiк реттеу туралы» кодекамен усынылган. Аталган кодекс ^Р-сындагы кедендiк реттеудщ экономика-

лы; жэне уйымдастырушылы; негiздерiн ай;ындайды. Сондай-а;, КР-ныц егемен-дiгi мен экономикалы; ;аутаздтн ;орга-уга, казакстандык экономиканыц элемдiк экономикалы; ;атынастар жYЙесiндегi бай-ланыстарын жандандыруга жэне сырт;ы экономикалы; взмети ырыщтандыруга багытталган9.

Сырт;ы экономикалы; взмета тарифтiк емес реттеу шаралары эртYрлi зацдармен жэне зацга тэуелдi актiлермен реттеледi.

Сырт;ы экономикалы; мэмiлелердi же-реттеу. Тауарларды халы;а-ралы; сатып алу-сату шарты сырт;ы эко-номикалы; келiсiмшарттардыц кец тараган тYрлерiнiц бiрi болып табылады.

1980 жылгы Тауарларды халы;аралы; сату келiсiм-шарттары туралы Вена кон-венциясыныц кYшiне енуiн ескере отырып, кезецде шарттыц осы тYрiн реттеу-ге тэн бiркелкiлiктiц болуын атап етуге бо-лады.Конвенция келесi непзп санаттарды аныщтайды:

- тауарларды халы;аралы; сату шарты-ныц аныщтамасы берiлдi;

- келмеген тараптар арасында шарт жаса-

су тэртiбi аныщталды;

- шарттыц ы;тимал нысаны белгiлендi;

- сатушы мен сатып алушыныц

ры мен мiндеттерiнiц негiзгi мазмуны ашыл-ды;

- келiсiм-шарт бойынша ез мшдеттерш орындамаганы немесе тиiсiнше орында-маганы Yшiн тараптардыц жауапкершiлiгi ай;ындалды.

Сырт;ы экономикалы; мэмiлелердi рет-тейтiн актшерге, сондай-а;, 1994 жылы УНИДРУА (Жеке бiрiздендiрудiц

халы;аралы; институты) эзiрлеген жэне жариялаган «Халы;аралы; коммерциялы; келiсiм-шарттардыц ;агидалары» сия;ты ;ужат кiредi10.

УНИДРУА ;агидалары халы;аралы; шарт емес, оларга мемлекеттердiц ;андай да бiр ресми ;осылуы талап етiлмейдi, олар усынымды; сипатта боладыДагидалар ха-лы;аралы; коммерциялы; келюм-шарттар-дыц жалпы ережелерiн белгшейдьОлар ке-лесi жагдайларда ;олданылуы тшс:

- егер тараптар оларды келiсiм-шартта пайдалануга келiссе;

- тараптар олардыц келiсiм-шарты «кукыктыц жалпы принциптерiмен», «ха-лы;аралы; сауданыц эдет-гурыптарымен» немесе у;сас ережелермен реттеледi деп келiскен кезде.

Будан бас;а, ;агидаттар: ;олданылатын кукыктыц тиiстi нормасын белгiлеу мYмкiн болмаган жагдайда туындайтын мэселенi шешу Yшiн; халы;аралы; бiрiздендiрiлген ;ужаттарды тYсiндiру жэне олардыц орнын толтыру Yшiн; ултты; жэне ха-лы;аралы; зацнама Yшiн Yлгi бола алады.

^агидаттардыц негiзгi мазмуны келесi ережелерге дешн ;ыс;артылады:- тарап-тардыц шарт жасасу жэне оныц талаптарын аны;тау еркшдш;

- шарттыц мiндеттi емес жазбаша ныса-ны;

- шарттыц мiндеттi сипаты жэне оныц талаптарына сэйкес немесе тараптардыц келiсiмi бойынша гана оны езгерту немесе бузу мYмкiндiгi;

- ;олданылатын ;у;ы;тыц (ултты;, ха-

7 Валюталыцреттеу жэне валюталыц бацылау туралы 2018 жылгы 2 шiлдедегi №167-У1 Цазацстан Республикасыныц зацы.[Электрондыресурс]//Режим доступа:https://https://https://adilet.zan.kz/kaz/docs/Z1800000167. (Дата обращения: 13.09.2022).

8 Салыц жэне бюджетке теленетт басца да мiндеттi телемдер туралы (Салыц кодека) 2017 жылгы 25 желтоцсан-дагы №120-П Цазацстан Республикасыныц зацы. [Электронды ресурс] // Режим доступа: https://https:// https://adilet. zan.kz/kaz/docs/К1700000120.(Дата обращения: 13.09.2022).

9 Цазацстан Республикасындагы кедендж реттеу туралы 2017 жылгы 26 желтоцсандагы №123-Ш Цазацстан Республикасыныц кодека.[Электронды ресурс] // Режим доступа:https://https:// https://adilet.zan.kz/kaz/docs/ К1700000123. (Дата обращения: 13.09.2022).

10 Халыцаралыц факторинг туралы 1988 жылгы 28 мамырдагы ЮНИДРУА конвенциясы. [Электронды ресурс]//Режим доступа: https:////https://docs.cntd.ru/document/1900403. .(Дата обращения: 13.09.2022).

лыцаралыц, улттан жогары) импеpативтiк нормаларыныц цагидаттардыц ережелерь нен басымдылыгы;

- цагидаттарда тiкелей айтылган жагдай-лардан басца, тараптардыц олардыц кез кел-ген ережелершен ауытцу немесе олардыц цолданысын езгерту цуцыгы;

- оларды цолдануда 6ipкелкiлiкке цол жеткiзудi цоса алганда, олардыц халыцара-лыц сипаттагы цагидаттарын жэне олардыц мацсаттарын тYсiндipу кезшде есепке алу;

- цагидаттарда тшелей шешiлмеген мэсе-лелеpдi оларда керсетшген жалпы принцип-терге сэйкес мYмкiн болатын шамада шешу;

- тараптар Yшiн адал жэне халыцаралыц саудадагы эдiл iскеpлiк тэжipи6е стандарт-тарына сэйкес эрекет ету мiндетi;

- тараптардыц ездеpi келiсiлген кез-кел-ген эдет-гурыппен жэне езара царым-цаты-наста орнатцан кез-келген байланысы.

Сыртцы сауда саласында сауда эдет-гурыптары белсендi тYPде цолданылады. Олардыц кепшiлiгi ец беделдi халыцаралыц уйымдар, соныц шшде Yкiметтiк емес уй-ымдар эзipлеген цужаттар тYpiнде 6ipтутас жэне объективт болып табылады.Олардыц iшiнде Халыцаралыц сауда-енеркэсш пала-тасыныц цолдауымен эзipленген Сауда тер-миндеpiн тYсiндipудiц халыцаралыц ереже-леpiн атауга болады (ИНКОТЕРМС)11.

Эдет-гурыптар кодификацияланбаган-дыцтан, тараптар ке6iнесе олардыц бар екенш дэлелдеуге мэж6YP болады. Келiсiм-шартца улттыц цуцыцтан, халыцаралыц шарттардан, халыцаралыц сауда эдет-гурып-тарынан басца, бурынгы царым-цатынас тэж1рибесшде аныцталган ережелер де цол-данылады.

Корытынды

Жогарыда айтылгандардыц негiзiнде ке-лесi цорытындылар жасауга болады:

1. Сыртцы экономикалыц мэмiленiц цуцыцтыц аныцтамасы КР-ныц зацнамасын-да 6екiтiлмеген, осыган байланысты цазip-гi отандыц азаматтыц цуцыцта осы мэселе бойынша 6ipнеше кезцарастар цалыптасцан. Казipri замангы цуцыцтыц нормаларга мен КР халыцаралыц шарттарыныц мазмунына CYЙене отырып, коммерциялыц кэсшорын-дары эpтYpлi мемлекеттерде орналасцан тулгалар арасында кэсiпкеpлiк цызметтi жY-зеге асыру барысында жасалатын мэмiлелеp сыртцы экономикалыц мэмшелерге жатады

деген цорытынды жасауга болады.

Сыртцы экономикалыц мэмше деп коммерциялыц кэсшорындары эpтYpлi елдер-де орналасцан тараптар арасында жасалган мэмiлелеp тYсiнiледi. Сыртцы экономикалыц мэмше сыртцы экономикалыц цызмет саласында жасалады, ол шетелдiк элемент-тщ мiндеттi цатысуымен жасалады жэне кемшде екi улттыц цуцыцтыц жYЙемен байланысты. Сыртцы экономикалыц мэмше деп 6ip тарапы шетелдiк тулга болатын жэне шарт бойынша мшдеттемеш орындау толыц немесе iшiнаpа шет мемлекеттщ аумагында жYзеге асырылатын, шарт шетелде орналасцан мYлiкке цатысты болатын немесе шетелде жасалган бipжацты мэмшеш айтамыз.

Сыртцы экономикалыц мэмше азаматтыц цуцыцтар мен мiндеттеpдi 6елгiлеуге, езгертуге жэне тоцтатуга багытталган тауарларды, жумыстарды, зияткеpлiк цызмет нэтижелерш, цызметтеpдiц барлыц тYpлеpiн халыцаралыц айырбастау саласындагы халыцаралыц жеке цуцыц су6ъектiлеpiнiц цы-зметiн цамтитын кешендi категория pетiнде царастырылады.

Сыртцы экономикалыц мэмше - коммерциялыц кэсшорындары эpтYpлi мемлекеттерде орналасцан тулгалар арасында кэсш-керлш цызметтi жYзеге асыру барысында жасалатын, мэмiле тараптарыныц 6iprn^ 6ейpезиденттiлiгi (шет мемлекетке тиесш-гi) деп тYсiнiлетiн шетелдiк элементтщ 6о-луымен, сондай-ац валюталыц есеп айырысулардыц жол беpiлуiмен жэне тараптардыц келiсiмi бойынша шарттан туындайтын мiндеттемелеpдi осы валюталарда багалау мYмкiндiгiмен сипатталатын жэне улттыц зацнама нормаларымен де, халыцаралыц цуцыц нормаларымен де, халыцаралыц сауда эдет-гурыптарымен де реттелуге болатын мэмiле.

2. Сыртцы экономикалыц мэмшеш сипат-тайтын негiзгi 6елгiлеp аныцталды:

- мэмше тараптарыныц 6iprn^ бейрези-денттiлiгi (шет мемлекетке тиесшп) деп тYсiнiлетiн шетелдш элементтiц болуы. Бул ретте аныцтаушы фактор оныц тipкелген жеpi емес, коммерциялыц кэсшорынныц орналасцан жеpi болып табылады.Сондыцтан, сыртцы экономикалыц мэмiлелеpдi шетел-дiк элементпен циындатылган мэмшелер деп атауга болады.

- сыртцы экономикалыц цуцыцтыц цаты-настарга улттыц зацнамадан басца халыцара-

Н

X

ТТ

ы А

о х о

Д

А

сг

ВВ

СП А

> СП

О

СП

О

X

е о

"U

2 А

JZ

11 2011 жылгы 1 цацтардагы ИНК0ТЕРМС-2010 сауда терминдерт тYсiндiрудiц халыцаралыц ережелерi. [Электронный ресурс]— Режим доступа. - URL: //https://anvay.ru/incoterms. (Дата обращения: 01.03.2022).

льщ кукык, халыкаралык сауда эдет^урып-тарын колдану мYмкiндiгiнен туратын кукыктык реттеудщ ерекшелiгi. Сырткы экономикалык мэмiлелердi реттеудщ ^kí азаматтык-кукыктык мэмiлелердi реттеуден айырмашылыгы, жария кукык нормалары Yлкен рел аткарады. Атап айтатын болсак, экспорт-импорт, валюталык, каржылык, са-лыктык жэне кеден зацнамаларыныц нормалары колданылады. Сауда катынастары-ныц саласы негурлым бiрьщFай зацнамамен жэне кептеген халыкаралык келiсiмдермен ерекшелiнедi.

- импорттык-экспорттык операцияларды жYзеге асыру кезiнде валюталык есеп ай-ырысуFа жол беру, сондай-ак тараптардыц келiсiмi бойынша шарттан туындайтын мш-деттемелердi осы валюталарда баFалау мYм-кiндiгi.

3. Сырткы экономикалык мэмiлелердi азаматтык-кукыктык реттеу бiркатар халыкаралык нормативтш кукыктык актiлерге непзделед^ олардыц негiзгiсiХалыкаралык коммерциялык келюм-шарттардыц ЮНИ-ДРУА каFидаттары болып табылады.Олар халыкаралык коммерциялык келюм-шарт-тардыц жалпы ережелерш белгiлейдi. Со-нымен катар, Халыкаралык сауда жэне енеркэсш палатасыныц камкорлы^ымен эзiрленген Сауда терминдерiн тYсiндiрудщ халыкаралык ережелерще (ИНКОТЕРМС) сырткы экономикалык мэмiлелердi реттеуде мацызды рел аткарады. Сырткы экономикалык мэмiлелердi реттеуде улттык кукык нормаларынан, халыкаралык шарттардан, халыкаралык сауда эдет-Fурыптарынан баска, бурыеты карым-катынас тэжiрибесiн-де аныкталFан ережелер де колданылады.

ЭДЕБИЕТТЕР

1. Сулейменов М.К. Право и внешнеэкономическая деятельность в Республике Казахстан. - Алматы, КазГЮА, 2001, - 480с.

2.Канашевский В.А. Понятие внешнеэкономической сделки в российском праве, доктрине и судебно-арбитражной практике. //Журнал российского права. - 2008. - № 8.- С.107-117.

З.Зыкин И.С. Договор во внешнеэкономической деятельности. - Москва: Международные отношения, 1990. - 222с.

4. Лунц Л.А. Курс международного частного права. - Москва: Спарк, 2002. - 1007с. § 5.Богуславский М.М. Виды и содержание договоров во внешнеэкономических отношени-£ ях СССР - ФРГ. -Москва: Издательство ИГиП АН СССР, 1986.- 47с. £ б.Елисеев И.В. Гражданско-правовое регулирование международной купли-продажи о, товаров. - Санкт - Петербург: Юрид.центр Пресс, 2002. - 236с.

7.Бублик В.А. Гражданско-правовое регулирование внешнеэкономической деятельности s в Российской Федерации: проблемы теории, законотворчества и правоприменения. Монография. - Екатеринбург, 1999. - 226с.

8. Ивлев И.Ю. Понятие и особенности внешнеэкономической сделки // Инновации. Нау-

<

§ ка. Образование. 2020. - № 12. - С.243-247.

S

о REFERENCES

о

m <

1. Sulejmenov M.K. Pravo i vneshneekonomicheskaya deyatel'nost' v Respublike Kazahstan. -s Almaty, KazGYUA, 2001, - 480s.

p 2.Kanashevskij V.A. Ponyatie vneshneekonomicheskoj sdelki v rossijskom prave, doktrine i sudebno-arbitrazhnojpraktike. // ZHurnal rossijskogoprava. - 2008. - № 8.-S.107-117.

3.Zykin I.S. Dogovor vo vneshneekonomicheskoj deyatel'nosti. - Moskva: Mezhdunarodnye g: otnosheniya, 1990. - 222s.

4. Lunc L.A. Kurs mezhdunarodnogo chastnogo prava. - Moskva: Spark, 2002. - 1007s.

< 5.Boguslavskij M.M. Vidy i soderzhanie dogovorov vo vneshneekonomicheskih otnosheniyah

< SSSR -FRG. -Moskva: Izdatel'stvo IGiP ANSSSR, 1986.- 47s.

6.Eliseev I.V. Grazhdansko-pravovoe regulirovanie mezhdunarodnoj kupli-prodazhi tovarov. -^ Sankt - Peterburg: YUrid.centr Press, 2002. - 236s.

^ 7.Bublik V.A. Grazhdansko-pravovoe regulirovanie vneshneekonomicheskoj deyatel'nosti v ^ Rossijskoj Federacii: problemy teorii, zakonotvorchestva i pravoprimeneniya. Monografiya. -k Ekaterinburg, 1999. - 226s.

m 8. Ivlev I.YU. Ponyatie i osobennosti vneshneekonomicheskoj sdelki // Innovacii. Nauka. Obrazovanie. 2020. - № 12. - S.243-247.